Sembolik bir dille bunun eksik bir keşif olduğunu, fakat yine de ilâhî hakikate bir tercüman gibi kabul edilmesi gerektiğini b

D) Metafizik,

a) Telif.

1. Kİtâb İİ'I-fahş hel yü'mkinü'l-'aklü'llezî tînâ -ve hü-ve'1-müsemmâ bi'1-heyûlânî- en yackı-le'ş-şuvere'1-müfâhka. Arapça aslı gü­nümüze ulaşan bu eser, adı bilinmeyen bir mütercim tarafından De possibüta-te conjunctionis seu de intellectu ma-teriali başlığı ile Latince'ye çevrilmiştir. ⁹⁶²

2. Makale fi'ttişâli'l-'akli'l-müfârik bi'l-insân.⁹⁶³ Bazı bölümleri Paris ⁹⁶⁴ ve Venedik ⁹⁶⁵ kütüphanelerinde bulu­nan eserin adı bilinmeyen bir kişi tara­fından gerçekleştirilen Latince çevirisi Cominum de Tridino külliyatı içerisinde Libellus seu epistola Averrois de con-nexione intellectus abstracü cum ho-mine adıyla basılmıştır (Venedik 1575). Moses de Narbone'nin İbrânîce şerhin­den birçoknüsha günümüze ulaşmış. Kalman P. Bland bunları karşılaştırarak The Epistle on the Possiblity of Con-junction with the Active Intellect by ibn Rushd with the Commentary of Moses Narboni adıyla İngilizce'ye çe­virmiştir (New York 1982). Bu şerhte yer alan metnin, Moses de Narbone tarafın­dan mı yoksa bir başkası tarafından mı İbrânîce'ye tercüme edildiği hususunda kesin bilgi yoktur. Öte yandan klasik kay­naklarda İbn Rüşd'ün metafizikle ilgili sekiz eserinin daha adı verilmekteyse de bunların Arapça orijinali günümüze ulaş­mamıştır. Ancak Arapça aslı kaybolan Makale fi'r-red calâ İbn Sina'nın İbrâ­nîce tercümesinin tek nüshası bugüne kadar gelmiştir.⁹⁶⁶

b) Şerh.

1. Mâ ba'de't-tabfa şerhleri. İbn Rüşd'ün Aristo'nun Metafizika'sma üç şerh yazdığı sanılmaktadır. Eserin Tel­hîşu Mâ ba'de't-tabî'a başlıklı Arapça özeti günümüze ulaşmış ve ilk defa Mus­tafa el-Kabbânî tarafından neşredilmiş (Kahire 1303), bu ticarî neşrin basımı bir­çok defa tekrarlanmıştır. Max Horten, bu metni Almanca'ya çevirerek Die Meta-physik des Averroes başlığı altında yayımlamış (Halle 1912), Carlos Quiros Rodriguez de Madrid nüshasını ⁹⁶⁷ bununla karşılaştı­rıp Compendio de metaphysica adıyla Arapça aslını ve İspanyolca tercümesini neşretmiştir (Madrid 1919). Ardından Si-mon von den Bergh, eseri bu yeni metin­den ikinci defa Almanca'ya çevirerek Die Epitome der Metaphysik des Avveroes başlığı İle yayımlamış (Leiden 1924). ese­rin Arapça orijinali ise flesâ'iJü İbn Rüşd içinde neşredilmiştir.⁹⁶⁸ Osman Emîn, bütün nüshaları ve yayımları gözden geçirerek Telhîşu Mâ ba'de't-tabî'a adıyla eserin yeni bir neş­rini gerçekleştirmiştir (Kahire 1958). Bu metin bazan "cevâmi'". bazan da "telhis" şeklinde kaydedilmekteyse de özet oldu­ğu hususunda şüphe yoktur. Jacob Man-tino tarafından İbrânîce'den Latince'­ye çevrilen Telhîşu Mâ ba'de't-tabfa, Cominum de Tridino külliyatı içerisinde Averrois Cordubensis epithome in li-brum metaphysicae Aristotelis adıy­la basılmıştır (Venedik 1575). Orta şerhin Arapça orijinali günümüze ulaşmamış, ancak Elias Cretensis tarafından İbrâ­nîce'den yapıldığı sanılan bir Latince çe­viriden bazı bölümler Aristotelis Meta-physicorum liber prim us, cum Averrois Cordubensis expositione media baş­lığı altında Cominum de Tridino külliyatı içerisinde basılmıştır (Venedik 1575). Tef-sîru Mâ ba'de't-tabfa adını taşıyan bü­yük şerhin Arapça orijinalinin tek nüsha­sı zamanımıza ulaşmış, Maurice Bouyges bu nüshayı, müellifin vefatından yakla­şık elli yıl sonra Latince'ye çevrilen ve 1473'te Padoa'da basılan tercüme ile sa­yısı on beş civarındaki İbrânîce nüshaları karşılaştırarak neşretmiştir.⁹⁶⁹ Eser, Ortaçağ'da Michel Minus tarafın­dan Latince'ye çevrilip Arîstotelis Meta-physicorum, cum Averroes Corduben­sis commentario magno adıyla yayım­lanmıştır (Padoa 1473). Daha sonra Pau-lus Israelita ve Jacob Mantino'nun yaptı­ğı tercüme Cominum de Tridino külliyatı içerisinde basılmıştır (Venedik 1575). Telsîru Mâ Barselonalı Zacharie ben Isaac ve Calonyme ben Calonyme İbrânîce'ye çevirmiştir. Ayrıca eserin "Kitâbü"I-Lâm" bölümünü Aubert Martin Arapça'dan Fransızca'ya tercüme edip Averroes, grand commentaire de la metaphysique başlığıyla neşretmiş­tir (Paris 1984).

2. Şerhu Risâieti ittişâ-li'l-'akl bi'i-insân li'bni'ş-Şâ^iğ. Cemâ-leddin el-Alevfnin belirttiği gibi İbn Rüşd. Telhîşu Kitâbi'n-Nefs'te heyûlânî akılla ilgili olarak İbn Bâcce'nin İttişâlü'l-Cakl bi'l-insân adlı eserinden özet halinde gö­rüşler naklettikten sonra. "Ebû Bekir İb-nü's-Sâiğ'in daha başka görüşleri de var­dır ki biz onları başka bir yerde özetle­dik" demektedir.⁹⁷⁰ Bu ifade filo­zofun aynı konuda bir eserinin bulundu­ğunu gösterir. Ayrıca Bernâmecü'1-fa-kîh ile İbn Abdülmelik'in ez-Zeyl ve't-tekmiie'slnde İbn Rüşd'e ait bu isimde bir eserin mevcut olduğu be­lirtilmektedir.

3. Şerhu Makâletİ'1-İs-kender fi'l-'akl. Arapça aslı kaybolan bu eserin mütercimi bilinmeyen İbrânîce bir tercümesi, Moses Narboni ve Joseph ben Schem-Tob tarafından yapılan İbrânî­ce şerhler içerisinde günümüze ulaşmış. Herbert A. Davidson bunu Commen­tary on the Intellect Attributed to Alexander adıyla İngilizce'ye çevirmiş­tir. ⁹⁷¹

4. Telhîşü'1-İlâ-hiyyât li-Nikolâvus. Klasik kaynaklar­da, Helenistik dönem düşünürlerinden Nicolaus'un metafizikle ilgili eserine İbn Rüşd'ün bir özet yazdığı belirtilmektey­se de eser günümüze ulaşmamıştır.

E) Astronomi,

a) Telif.

1. Makale cevheri'l-felek. Eserin Latince tercüme­sinin pek çok nüshası mevcuttur. Muh­temelen Michel Scot tarafından beş bö­lüm halinde Arapça'dan yapılan bu çevi­riden başka Balmesli Abraham'ın gerçek­leştirdiği iki bölümlük bir tercümesi daha bulunmaktadır.⁹⁷² Bu çeviri ilk defa 1560 yılında Venedik'te Cominum de Tri­dino tarafından basılmış. 1573 te baskısı tekrarlanmıştır. Latince tercümedeki ka­yıttan eserin 574 (1178-79) yılında Me-rakeş'te yazıldığı anlaşılmaktadır ⁹⁷³Eser ayrıca Augus-tinus Nifus tarafından 1508'de şerhedilmiştir. Moses Narboni'nin Ma'mer be-Eşem ha-Galgal adıyla İbrânîce'ye çe­virdiği Fî Cevheri'l-felek'ln Salomon İbn Eyyûb'un yaptığı bir başka tercüme­si daha bulunmaktadır. Judah Romano da eseri XV. yüzyılda Michel Scot tercümesinden yeniden İbrânîce'ye çevirmiş. bu tercümelerden yararlanarak Arthur Hyman tarafından Averroes De Subs-tentia Orbis adıyla İngilizce'ye tercüme edilmiştir.⁹⁷⁴ Klasik kaynaklarda İbn Rüşd'ün astronomiyle ilgili Md yuhtâcü ileyhi min Kitabi Ökiîdis fi'1-Mecistî, Maka­le fi'1-cirmi's-semâvî ve Makale fî ha-reketi'l-cirmi's-semâvî adlı eserleri de zikredilmektedir.

b) Şerh. Muhtaşarü'I-Mecistî. Bat-lamyus'un ünlü eserine yazılmış bir özet olan ve bir nüshası günümüze ulaşan eser hakkında ⁹⁷⁵ ilk defa S. Munk bilgi vermiştir.⁹⁷⁶