Sembolik bir dille bunun eksik bir keşif olduğunu, fakat yine de ilâhî hakikate bir tercüman gibi kabul edilmesi gerektiğini b

C) Tabiat Bilimleri,

a) Telif. Makale fi'1-büzûr ve'z-zer

1. Escurial Library'de nüshası bulunan eser Cretense tarafın­dan Latince'ye çevrilmiştir (Venedik 1560). Klasik kaynaklarda İbn Rüşd'ün çoğun­luğu nefis konusuyla ilgili olmak üzere gökyüzü ve yeryüzü, biyoloji konularında kaleme almış olduğu bazı eserlerinin adı zikredilmektedir.⁹³¹

b) Şerh. İbn Rüşd. Aristo'nun Arapça'­ya çevrilen tabiat bilimleri alanındaki üç eserine ⁹³² kısa. orta ve uzun şerh; iki eserine ⁹³³ kısa, orta şerh; iki eserine de ⁹³⁴ kısa şerh yazmıştır.

1. Kitöbü's-SemâVt-tabfî. İbn Rüşd'ün üç şerh yazdığı bu eserin Kitâbü's~Semâi't-tab?îadıyla bi­linen Arapça metni Resâiîü İbn Rüşd serisi içerisinde neşredilmiştir.⁹³⁵ Eserin Latince ve İb­rânîce tercümesine rastlanmamıştır. Tel­hîşu Küâbi's-Semâ'i't-tabfî adını taşı­yan orta şerhin Arapça orijinaliyle İbranî harfleriyle yazılmış Arapça aslı günümü­ze ulaşmıştır.⁹³⁶ British Museum'da bulunan ⁹³⁷ ve orta şerhe ait olduğu kabul edilen bir bölümün Arapça metnini Cemâleddin el-Alevî. "Min Telhîşi's-SemâTt-tabfî li'bn Rüşd" başlığı altında Mecelletü Külli-yeti'1-âdâb ve'l-ilûmi'l-insâniyye der­gisinde yayımlamıştır.⁹³⁸ Jacob Mantino tarafından De physica auscultatione süper tres libros primos expositio media adıyla İbrânîce'­den Latince'ye çevrilen kısım (Venedik 1575) eserin sadece 1-4. bölümlerini İh­tiva etmektedir. Vitalis Dactylomelos'un yaptığı belirtilen, Renan ve Stainschneider tarafından tesbit edilmiş olan Latince çe­viri ise henüz basılmamıştır. Şerhu Ki-tâbi's-SemâH't-tabfî adını taşıyan bü­yük şerhin Arapça aslından üç nüsha gü­nümüze ulaşmıştır.⁹³⁹ Eser iki defa Arapça aslından, bir defa İbrânîce çevirisinden Latince'ye, altı defa da İbrânîce'ye tercüme edilmiştir. Theodoro Antiocheno tarafından Arapça aslından yapılmış olan Latince çeviriden üç nüsha zamanımıza intikal etmiştir.⁹⁴⁰ Michel Scot'un Arapça aslından ve Jacob Mantino'nun İbrânîce'den yaptığı Latince ter­cüme birinci çeviriyle birlikte Juntas ko­leksiyonu içerisinde basılmıştır (Venedik 1575). Eserin Moise İbn Tibbon, Samuel ben Maimon, Barselonaiı Zarachia ben Isaac, Calonyme ben Calonyme, Senam-Tob ben Isaac ve Juda ben Tachin Mai­mon tarafından yapıldığı bilinen İbrânî­ce çevirileri hakkında bilgi elde edile­memiştir.

2. Tcflîk 'ale'1-makâleti's-sâ-bi'a ve'ş-şâmine mine's-Semâ't-ta-bî'î. Kaynaklarda bu isimle kaydedilen ve Aristo'nun Fzica'sının 7-8. bölümleri üzerine yazılmış açıklamalardan ibaret olduğu belirtilen eser günümüze ulaşma­mıştır.

3. Kitâbü's-Semâ ve'l-'âlem. İbn Rüşd'ün, Aristo'nun Arapça'ya Kitâ-bü's-Semâ ve'I-'âlem adıyla çevrilen De Caelo et Mundo adlı eseriyle ilgili olarak dört ayrı kitap kaleme aldığı an­laşılmaktadır. Bunlardan ilki, el-Cevâmi'u't-tabFiyye mecmuası içerisinde yer alan 1158'de yazdığı özet, ikincisi bundan sonra kaleme aldığı Telhîsü's-Semâ' ve'l-'âlem başlığını taşıyan orta şerh, üçüncüsü 1188 yılında yazdığı Şerhu's-Semâ' ve'l-'âlem adlı büyük şerh. dördüncüsü de hayatının son yıllarına doğru yazdığı sanılan Mes'ele fi's-Semâ1 ve'I-'âlem adlı kısa bir yazıdır. Bu eser Restfilü İbn Rüşd içerisinde neşredilmiştir.⁹⁴¹ Tel-hîşü's-Semâ1 ve'l-'âlem başlığını taşı­yan orta şerhin İbranî harfleriyle yazıl­mış Arapça metninden iki nüsha halen mevcut olup Cemâieddin el-Alevî bunları Telhîşü's-Semâ ve'l-câlem !i-Ebi'l-Ve-lîd İbn Rüşd başlığı altında neşretmiştir (Fas 1984). Şerhu's-Semâ3 ve'l-câlem adını taşıyan büyük şerhin Arap ve İbra­nî harfleriyle olan asıl metni kaybolmuş, sadece birinci ve ikinci makalelerinden birer bölümü günümüze ulaşmıştır.⁹⁴² Michel Scot tarafından yapılan Latince çevirisi Incipit liber prîmus de Caelo et mundo commento Averroys adıyla Cominum de Tridino külliyatı içerisinde basılmıştır (Venedik 1575). Bu çevirinin Aristo külliyatı içinde ayrı bir baskısı da­ha vardır (Venedik 1550). Eserin. Paulus Israelita tarafından İbrânîce'den yapılan Latince çevirisi de adı geçen mecmua içe­risinde yayımlanmıştır (Venedik 1575). Vatikan'da bulunan ⁹⁴³ ve mütercimi bilinmeyen diğer bir Latince tercüme 1550,1574 ve 1619'da değişik yerlerde basılmıştır. Salamon ben Josef, Barselonaiı Zarachia ben Isaac. Calonyme ben Calonyme. Juda ben 1achin Maimon, Moise ben-Tabora ben Samuel ben Schudai'nin eseri İbrâ-nîce'ye tercüme ettiği kaydedilmekteyse de bu çevirilerin hangi şerhlere ait oldu­ğu henüz açıklık kazanmamıştır.

4. Ki-tâbü'1-Kevn ve'1-fesâd. İbn Rüşd ese­re iki şerh yazmış, bu başlığı taşıyan Arapça özeti Resâ'ilü İbn Rüşd içerisin­de neşredilmiştir.⁹⁴⁴ Eser. ilk defa Balmesli Abraham tarafından İbrânîce'den Latince'ye çevri­lerek Averroys compendium necesa-rium ex îibris Aristotelis de Generati­one et Corruptione adıyla 1560'ta Vene­dik'te Cominum de Tridino mecmuası içerisinde, daha sonra Vitalis Nisus tara­fından yine İbrânîce'den Latince'ye tercüme edilip 1575'te Venedik'te Juntas külliyatı içinde basılmıştır. İbrânîce ter­cümesi günümüze ulaşmayan eserin bi­ri Levi ben Gerson'a ⁹⁴⁵ diğeri muhtemelen Solomon ben Moses Melgueri'ye ait olan ⁹⁴⁶ İbrânîce iki şerhi zamanımıza inti­kal etmiştir. Telhîşu Kitâbi'l-Kevn ve'l-iesâd başlığını taşıyan orta şerh günü­müze ulaşmış ve Cemâleddin el-Alevî tarafından ilmî neşri gerçekleştirilmiştir (Fas 1995). Eserin, 1243yılında Michel Scot tarafından Arapça orijinalinden yapılan Latince tercümesinden birçok nüsha günümüze kadar gelmiş ve 1956 yılında Cambridge Massachusettes'de Hovvard Fobes tarafından Averrois Cor-dubensis, Commentarium medium in Aristoteles De generatione et corrup­tione libros başlığı altında tenkitli met­ni neşredilmiştir. Ayrıca Samuel Kurland, Latince ve İbrânîce tercümelerine daya­narak eseri Arapça orijinalinden İngiliz­ce'ye çevirmiş ve Averroes, On Aristo-tele's De Generatione et Corruptione middle commentary and epitome adıy­la yayımlamıştır.⁹⁴⁷ Calonyme ben Caionyme ta­rafından gerçekleştirilen İbrânîce çevi­rinin nüshaları da günümüze ulaşmıştır. ⁹⁴⁸

5. Kitâb'l-Âşâri'l. İbn Rüşd esere iki şerh yazmıştır. Bu başlığı taşıyan Arapça özetinden pek çok nüsha ile ⁹⁴⁹ İbranî harfleriyle yazılmış Arapça met­ninin iki nüshası ⁹⁵⁰ zamanımıza intikal etmiş ve Arap­ça metin Resâ'ilü İbn Rüşd içerisinde basılmıştır.⁹⁵¹ Elias Cretensis ⁹⁵² tarafın­dan İbrânîce'den yapılan Latince çeviriyi ise Juntas yayımlamıştır (Venedik 1575). Telhîşü'l'Âşâri'l-hılviyye adlı orta şer­hin Arapça aslı kaybolmuş. İbranî harfleriyle olan Arapça metnin ilmî neşrini Ce­mâleddin el-Alevî gerçekleştirmiştir (Fas 1994). Üç defa Latince'ye çevrildiği anla­şılan bu eserin. Elias Cretensis'in İbrânî­ce'den yaptığı Latince tercümesinin yal­nızca 1-3. kitapları Aristotelis meteo-rologicorum libri commentum Aver­rois Cordubensis başlığı altında, Michel Scot'un Arapça aslından gerçekleştir­diği Latince çevirisinin de sadece dör­düncü bölümü basılmıştır (Venedik 1575). Eserin adı bilinmeyen bir mütercim tara­fından yapılan Commentum Averrois süper librum Metheurorum başlıklı tercümesinin bir nüshası Venedik'tedir.⁹⁵³ Kitabın Ca-lonyme ben Calonyme tarafından İbrânî-ce'ye yapılan çevirisinin hangi bölüme ait olduğu tesbit edilememiştir.

6. et-Ta-bî'iyyâtü'ş-şuğrâ. Aristo'ya ait olup bu isimle anılan Parva naturalia adlı do­kuz kitapçıktan oluşan külliyattan dör­dü Arapça'ya çevrilmiştir. Bunlar el-His ve'1-mahsûs, Fi'z-Zikr ve't-tezekkür, Fi'n-Nevm ve'1-yakaza, Fî Tûli'l-'ömr ve kaşrih adını taşımakta­dır.⁹⁵⁴ İbn Rüşd, bu külliyatın Arapça'ya tercü­me edilen dört bölümünü sadece telhis etmiştir. Her ne kadar Wolfson'un lis­tesinde el-His ve'1-mahsûs'un Arapça metninin günümüze ulaşmadığı bildiril-mekteyse de biri Arap ⁹⁵⁵ ikisi İbranî ⁹⁵⁶ harfleriyle olmak üzere üç nüsha­sının halen mevcut olduğu bilinmektedir. Arapça aslı, Otto Harrasovvitz tarafından Die Epitome der Parva naturalia des Averroes başlığı altında yayımlanmıştır (Wiesbaden 1961). Harry Blumberg, Pa­ris ve Modena'daki İbranî harfleriyle ya­zılmış Arapça iki nüshaya dayanarak 1972 yılında eseri Averroes Cordubensis, Compendia librorum Aristotelis qui Parva Naturalia başlığı altında Cam-bridge-Massachusettes'de yeniden neşretmiştir. Eser, XIII. yüzyılda adı bilinme­yen bir mütercim tarafından ⁹⁵⁷ Averroys Compendi­um necessarium ex libro Aristotelis de Shensu et sensato adıyla Latince'ye çevrilmiştir (Venedik 1575). Bunun nüs- halan günümüze ulaşmış ve eseri Emily L. Shields ile Harry Blumberg, Compen­dia librorum Aristotelis qui Parva Nat­uralia vocantur başlığı altında Cam­bridge-Massachusettes'de yayımlamış­lardır (1949). Ayrıca Harry Blumberg aynı eseri, Latince ve İbrânîce çevirilerinden ve şerhlerinden de faydalanarak Aver­roes, Epitome of Parva Naturalia adıy­la Arapça aslından İngilizce'ye çevirip Cambridge - Massachusettes'de neşret­miş (1961), Moses İbn Tibbon tarafından 1254 yılında Montpellier'de gerçekleştiri­len ve sekiz nüshası günümüze ulaşan bu İbrânîce tercümenin ilmî neşrini de Com­pendia librorum Aristotelis qui Parva naturalia, Averrois in Aristotelem ver-sionum Hebraicorum başlığı altında Cambridge - Massachusettes'de yayımla­mıştır (1954). Eser. Moses de Narbone ve Levi ben Gerson başta olmak üzere bir­çok yahudi âlimi tarafından İbrânîce ola­rak şerhedilmiştir. Bu serinin diğer eser­leri de ⁹⁵⁸ yu­karıda adı geçen el-His ve'1-mahsûs'un yer aldığı mecmua içerisinde günümüze ulaşmıştır. ⁹⁵⁹

7. Kitâbü'n-Nefs. İbn Rüşd bu esere üç şerh yazmıştır. Arapça özetinin üç nüshası zamanımıza intikal etmiş olup ilkin Resâ'ilü İbn Rüşd içerisinde yayımlanmış ⁹⁶⁰ ardından Ahmed Fuâd el-Ehvânî tarafın­dan ilmî neşri yapılmıştır (Kahire 1950). Her ne kadar naşir bu metnin orta şerh olduğunu ispatlamaya çalışırsa da özet olması ihtimali daha güçlüdür: nitekim Madrid nüshasında adı el-Cevâmi ola­rak geçmektedir.⁹⁶¹ Eserin orta şer­hinin Arapça aslı kaybolmuş, İbranî harf­leriyle yazılmış Arapça metninden iki nüsha günümüze ulaşmış ve Alfred L. Ivry tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1994). Balmesli Abraham'ın Averroys, Compendium necessarium ex libro Aristotelis De Anima başlığı ile İbrânî­ce'den yapmış olduğu Latince çeviri Ve­nedik'te (1552), Luneli VVilhelmus'un ger­çekleştirdiği diğer bir Latince çeviri de Napoli'de (1310) basılmıştır. Büyük şer­hin Arapça orijinali kaybolmuştur. Michel Scot tarafından gerçekleştirilen ve dört nüshası günümüze ulaşan Arapça'dan ya­pılmış Latince tercümeyi F. Stuart Craw-ford Averrois Cordubensis, commenta­rium magnum in Aristoteles De Ani­ma libros başlığı altında neşretmiştir (Cambridge 1953). Bu çevirinin üçüncü ki­tabı Alain de Libera tarafından L'Intelli- gence et la pensee adıyla Fransızca'ya tercüme edilmiştir. Jacob Mantino'nun İbrânîce'den Latince'ye yaptığı kısmî ter­cüme ise Aristotelis De Anıma libri commentarîo Averrois Cordubensis commentariis magnis adıyla basılmış­tır (Venedik İ 560). Arapça aslından ger­çekleştirilen İbrânîce çeviri ise kaybol­muş, ancak Latince çeviriden yapılan İb­rânîce tercüme günümüze ulaşmıştır.

8. Kitâbü '1-Hayevân. Aristo'nun Historia animalium, De partibus animalium, De generatione animalium adlı eser­lerinin yer aldığı bir çalışma olup Arapça orijinali günümüze ulaşmamışsa da İbn Rüşd'ün anılan eserlere yazdığı şerhlerin Latince ve İbrânîce çevirileri zamanımıza kadar gelebilmiştir.