Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi ds
Yüklə 1,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Uchinchisi,
fuqarolarda shaxsiy mas’uliyat, daxldorlik hissini oshirib, loqaydlik, beparvolik kabi illatlarni kamaytirishga erishish zarur. Chunki, davlat organlari faoliyati ustidan keng qamrovli jamoatchilik nazorati tizimini o‘rnatish borasidagi sayi-harakatlarda, faqat vakolatli fuqarolik institutlarining tashabbusi yetarli natija bermaydi. Buning asosiy sabablaridan biri shuki, vakolatli organlar (fuqarolik institutlari) faoliyati xalq tomonidan qo‘llab-quvvatlansagina, ularning harakatida natijadorlik seziladi. Shu sababli, xalqning huquqiy savodxonligi yuqoriligi, jamiyatda sodir bo‘layotgan voqealarga nisbatan beparvolik qilmasdan o‘zida daxldorlik hissini chuqur his etishi, ko‘z o‘ngida sodir bo‘layotgan voqelikka nisbatan loqaydlik qilmasdan, vijdonan munosabat bildirishi, bu birinchidan davlat organlari faoliyati ustidan keng qamrovli jamoatchilik nazoratini o‘rnatilishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan, davlat organlari xodimlari tomonidan o‘z kasbiga nisbatan shaxsiy mas’uliyat bilan yondashuviga olib keladi. Xususan: fuqarolarda shaxsiy mas’uliyatni oshirish – har bir insonda, fuqaroda mas’uliyat tuyg‘usi bilan yashash xususiyatini shakllanishiga turtki bo‘ladi. Umuman mas’uliyat – inson bajarayotgan har bir amalini, faoliyati mahsulini, oldindan reja qilgan holda tasavvur qilib uning o‘zi va o‘zgalar uchun qanday foyda keltirishini aniq maqsadli ishlab chiqishida namoyon bo‘ladi. Mas’uliyatni his qilgan inson o‘z ishini doimo puxta rejalashtirib, uning oqibatlarini oldindan tasavvur qila oladi va zarur natijaga erishish uchun butun kuchi va salohiyatini safarbar[79] etishga qodir bo‘ladi. Shaxsiy mas’uliyatga falsafiy kategoriya sifatida qarash orqali, uning mazmun-mohiyatini yanada chuqurroq anglash mumkin. Xususan, bu tushuncha ilk bor fan tarixida XVII asrda Tomas Gobbs tomonidan qo‘llanilgan. U mazkur 57 tushunchani ijtimoiy shartnomaga muvofiq birlashgan fuqarolarning davlat harakatlari uchun mavhum javobgarligi ma’nosida ishlatgan[51; 79-s.]. Immanuil Kant shaxs javobgarligini uning burchi bilan o‘lchagan bo‘lsa, Georg Vilgelm Fridrix Gegel – shaxs muayyan xulq-atvor tarzining zarurligini oqilona anglashi bilan tenglashtirgan[59; 342-s.] holda bu kategoriyaga ta’rif bergan. Shaxsiy mas’uliyat tushunchasining ijtimoiy mohiyatini ochishda, uning samarali jamoatchilik nazorati elementi ekanligini ko‘rsatuvchi quyidagi ta’riflarga e’tibor berish ham foydadan xoli bo‘lmaydi: Birinchidan, mas’uliyat − ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lib, burch va vazifalarning bajarilishiga, qilinayotgan ishning oqibatiga, xatti-harakat negizida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan shaxsiy javobgarlikka, muayyan shaxs yoki ijtimoiy guruh (xalq) oldidagi javobgarlikni chuqur his etishini anglatuvchi falsafiy kategoriyadir. Ikkinchidan, mas’uliyatga – ijtimoiy, huquqiy, axloqiy munosabatlar tizimi nuqtayi nazaridan qaralsa, uning ijtimoiy ahamiyatlilik darajasi yanada yuqori ekanligi oydinlashadi. Masalan, insonning o‘z burchiga sodiqligi, jamiyat oldidagi javobgarlikni chiqur (ichki emotsional darajada) his etishi, xalq, millat, guruh yoki jamoaning taqdirini, uning qilmishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlar bilan belgilanishini anglashi, millat, xalq, Vatan oldidagi ma’naviy qarzdorlik hissini sezishi, ma’muriy-huquqiy jihatdan shaxsiy mas’uliyatni idrok etishi, jamiyatni o’zaro tartibga solishning turli ijtimoiy-huquqiy me’yorlarini saqlashni nazarda tutuvchi jamoatchilik nazorati mavjudligini anglashi – shaxs mas’uliyatidagi asosiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Uchinchidan, har qanday inson o‘zi uchun muhim bo‘lgan biron bir maqsadga erishish yo‘lida harakat qilishi tabiiy holdir. Ammo borayotgan ishlarida o‘z tabiatiga ko‘ra erkin ekanligini bilishiga qaramay, u tomonidan bajarilayotgan har bir ishning natijasi butun jamiyat hayotiga o‘zviy bog‘liq ekanligini, jamiyatda muayyan ichki tartib qoidalar mavjudligini, har bir shaxs unga qat’iy amal qilishi shart ekanligini, jamiyat o‘z a’zolarining nomaqbul qilmishlari uchun jazolash (ma’naviy-axloqiy, tabiiy-huquqiy jihatdan) imkoniyatiga ega ekanligini anglashi, 58 insonni o‘zi va jamiyatga nisbatan shaxsiy mas’uliyatga ega ekanligini[104] ko‘rsatadi. To‘rtinchidan, fuqarolarda ma’lum bir (masalan boshqaruv) qarorlarini qabul qilishda davlat hamda jamiyat manfaatlarining anglash darajasi, shaxs xulq-atvori ustidan ijtimoiy nazoratni amalga oshirish sikli sifatida jamiyat “xalq nigohi” doim mavjudligini anglashi, bu jarayondan ko‘zlangan maqsad − subyektining siyosiy, yuridik, ijtimoiy va boshqa ijtimoiy munosabatlarining obyekt bilan muvofiqligi mezonlari sifatida ko‘rilishi, shaxs mas’uliyatining ijtimoiy-huquqiy asoslarini ko‘rsatadi[104]. Bunga misol tariqasida − bajarilgan ish uchun tashkilot, davlat va jamiyat oldida javob berish majburiyati doim inson shaxsiga qaratilishini ko‘rsatish mumkin. Beshinchidan, shaxsiy mas’uliyat muammosi bitta qolipga solingan yaxlit tizim (konsepsiya) darajasida namoyon bo‘lmaydi. U o‘zining uzil-kesil yechimiga ega bo‘lmasligining asosiy sababi, uning tarkibiga falsafiy, axloqiy, psixologik, yuridik, ijtimoiy-iqtisodiy shakllar ham kiritilishi sababli, u (shaxsiy mas’uliyat) inson va ijtimoiy borliq mohiyatining murakkabligi va rang-barangligini aks ettiruvchi tushuncha hisoblanadi. Umuman olganda, shaxsiy mas’uliyat chuqur his etishni, ya’ni birinchi navbatda, barcha darajadagi rahbarlar va xalq deputatlari, barcha yetakchilar o‘z faoliyatini tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik asosida tashkil etishlarini bugun hayotning o‘zi kun tartibiga keskin qilib qo‘ymoqda[5; 93-b.]. Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|