Shaxs va jamiyat

diniy va dunyoviy 
bilimlar
uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

135
arastusi – «ikkinchi muallim» nomini olgan hamda o‘z ilmiy va 
amaliy faoliyati bilan jahonga mashhur bo‘lgan siymodir.
ulkan mutafakkir olim, o‘z davri bilimlari barchasini egallagan, 
shayx ur-rais Faxriy unvoni sohibi bo‘lgan Abu Ali ibn Sino tibbiyotga 
oid birgina «tib qonunlari» asari bilan dunyo tabobat ilmiga asos 
soldi.
sharqning benazir qomusiy olimi, chuqur tafakkur sohibi Abu 
Rayhon al-Beruniy (973–1048) o‘zi faoliyat ko‘rsatgan ilm sohalarida 
ko‘pdan ko‘p yangiliklarni bergan. u, jumladan, x.kolumbdan 460 
yil oldin amerika qit’asi borlig‘ini hisoblab topgan, n.kopernikdan 
500 yil ilgari geliotsentristik nuqtayi nazarni asoslagan. bu o‘rinda 
uning doimiy homiysi, o‘rta asrlar turkiy davlatchiligining yirik 
vakillaridan bo‘lgan mahmud g‘aznaviyning ham xizmatini ta’kidlash 
lozimdir.
Abu Abdulloh al-Xorazmiy (997-yilda vafot etgan) vatan 
madaniyati tarixida qomusiy olim sifatida mashhur bo‘lgan. xorazm 
va buxoroda yashab ijod etgan bu siymoga shuhrat keltirgan hamda 
bizgacha yetib kelgan «ilmlar kaliti» asari bilimlarning barcha 
sohalarini o‘z ichiga olgan.
ix–xii asrlarda movarounnahrda 
yuz bergan sivilizatsiya davrida fan-
ning ijtimoiyotshunoslik sohasi ancha
rivojlandi. Abul Hasan Boyhaqiyning (995–1077) o‘ttiz jildlik 
tarixiy asarida g‘aznaviylar davri tarixi batafsil yoritildi. Majid-
duddin Adioning «turkiston mamlakati tarixi», Muhammad 
Narshaxiyning (899–959) «buxoro tarixi» kabi asarlari tarix ilmining 
rivojlanganligidan dalolatdir. Fanning filologiya, geografiya sohalari 
Mahmud Qoshg‘ariyning (ix asr) «devonu lug‘otit turk» asarida, 
filologiya, fiqhshunoslik, islom tarixi, falsafa masalalari Mahmud az-
Zamaxshariyning (1075–1144) ko‘pgina asarlarida fundamental tadqiq 
qilinadi. bu mutafakkirlarning, ayniqsa, turkiy va arab tilshunosligiga 
doir qarashlari hozir ham ahamiyatini yo‘qotmagan. 
movarounnahrda somoniylar va g‘aznaviylar davlatchiligi davrida 
hukmdorlar homiyligida adabiyot rivoj topdi. g‘azna shahrida 400 dan 
ortiq ijodkor to‘planganligi manbalarda ko‘rsatilgan. bular orasida 
abulqosim Firdavsiy ham bo‘lgan.