Shaxs va jamiyat

Jadidchilikning 
turkiy asoslari
uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

147
muslimin», «Miftox-ul-islom», «Sho‘royi Islom», «Sho‘royi Ulamo», 
«Temur to‘dasi», «Erk sotsialistik partiyasi», «Jadid taraqqiyparvar 
partiyasi», «Chig‘atoy gurungi» kabi partiyalar, uyushmalar va 
jamiyatlar faoliyat ko‘rsatdi. bunday tashkilotlardan 20 tachasi 
toshkent shahrida ish boshladi.
yuqorida aytilganidek, Rossiya mustamlakachiligi turkiston – 
O‘zbekistonda ijtimoiy turg‘unlikning barqaror davom etishiga 
olib keldi. Jahon ijtimoiy-siyosiy jarayonlarida faol ishtirok etish 
uchun mahalliy kuchlarni birlashtirish qiyinlashdi. bunday sharoitda 
kuchlarning bo‘lib yuborilishi, o‘zaro muxolifliklar va mojarolar 
yuz berishiga imkoniyat yaratildi, aniqrog‘i, shunday muhit vujudga 
keltirildi. petrograddagi Fevral inqilobi bu jarayonlarni o‘tkirlashtirgan 
bo‘lsa, Oktabr to‘ntarishi ularni yanada keskinlashtirdi.
sovet hokimiyati turkistonda rus bolsheviklari
1
tomonidan 
zo‘ravonlik yo‘li bilan o‘rnatildi. ular hokimiyatga kelib met-
ropoliyada ham, chekka mustamlaka o‘lkalarda ham biroz 
o‘zgartirilgan holda marksizm ta’limotini hayotga tatbiq eta 
boshladilar.
k.marks kapitalizmni o‘z ichki ziddiyat-
lariga o‘ralashib qolgan, salohiyatini 
oxir-oqibatda tugatadigan tuzum hisoblab, 
uning go‘rkovini yo‘qsillarda ko‘rdi. yo‘qsillar zo‘ravonlik bilan 
o‘rnatgan proletariat diktaturasi davlati xususiy mulkdorlar qarshiligini 
sindiradi, qurilgan sotsialistik
2
jamiyat keyinroq o‘zining yuqori 
1
bolshevizm Rossiyadan boshqa joyda Oktabr to‘ntarishiga qadar 
bo‘lmagan. keyinroq bu yo‘nalishda tuzila boshlangan kommunistik partiyalar 
so‘l sotsialistlardan, anarxistlardan, patsifistlardan tashkil topgan.
2
«sotsializm» atamasi (lotincha socialis – ijtimoiy) hech qachon bir xil 
ma’noli bo‘lmagan. burjuaziyaga qarshi ma’noda uni birinchi marta angliyada 
1822-yilda e. kuper qo‘lladi. 1827-yilda R. quen kooperativ harakati tarafdorlari 
«sotsialistlar» deb ataldi. Fransiyada 1832-yilda sen-semon va uning izdoshlari 
ta’limotini «sotsializm» deb, «glob» jurnali yozadi. sh. Furening 1833-yilda 
bosilib chiqqan «sanoat islohoti» kitobida ham sotsializm haqida gapiriladi.1836-
yilda Fransiyada chiqadigan «ikki dunyo jurnali»da l. Reybo «hozirgi 
sotsialistlarga» bag‘ishlangan qator maqolalarida sotsialistik fikrni tahlil qilgan. 
1840-yillarga kelib sotsializm g‘oyalari yevropada keng tarqaldi hamda ishlab 
chiqarish vositalari va ayirboshni umumlashtirish yordamida davlat rahbarligida 
insoniyat jamiyatni isloh qilishga qaratilgan nazariyalar majmuasini bildirdi.