Soqrat araz güNDÜz turuz-Tebriz-2011 GİRİŞ

Çox-çox uzaqlarda, Yeri dəlib keçən, dibsiz uçurum var.

Homer də, başqa şairlər də bu uçurumu Tartar adlandırırlar. Yer üzünün bütün çayları sonunda hamısı bu uçuruma axıb tökülürlər, elə öz başlanğıclarını da ondan götürürlər, onlar sonradan axıb keçdikləri torpaqları özlərində əridib sularına qatır, buna görə də onların suları boyalarına görə ayırd olunur. Onların hamısının Tartara axmasının nədəni onların axıb töküldüyü bütün çuxurların dibsiz olmasındandır, bu suların dayanıb dura biləcəyi belə bir yer yoxdur, ona görə də o dayanmadan beləcə dalğalanır—qalxıb enir, onun ardınca düşüb gələn havadan isə küləklər doğulur: sular hara axırsa—istər Yerin uzaqda qalan üzünə, istərsə yaxındakı üzünə, hava da ara vermədən onu izləməkdədir. Biz nəfəs alıb-verəndə, havanı içəri alıb, sonra çölə üfürdüyümüz təki, havanın bu yerdəyişməsindən törənib əsən küləklər də, suların arxasınca düşüb dərinliklərə gedir, sonra oradan qorxunc bir tufan qopararaq, Yer üzünə qayıdırlar.

Bu sular Yerin altına axıb töküləndə, yeraltı çaylara qovuşub, onları doldururlar, bu lap suvarma arxlarının, yenidən qayıdıb ayrıldıqları çaylara axmasına oxşayır; yeraltı çaylardan ayrılıb, Yerin üzünə axıb gələndə isə onlar buradakı çayların suyunu artırır, axıb gölləri, dənizləri yaradırlar, onların da bir çoxu başqa çayların, bulaqların qaynağı olur. Beləcə onlar yenidən Yerin dərinliklərinə sarı axıb, Tartara tökülürlər: bunun üçün bu çayların biriləri, uzaq-uzaq ölkələrdən keçib getməli olur, biriləri isə kəsə bir yolla axıb ona çatırlar. Burada çayların ağzı(töküldüyü yer), onun qaynağından aşağıda olur, bir yerlərdə o çox aşağıda, başqa yerlərdə azacıq əynəmli olur. Çayların ağızları ilə qaynaqlarının, Yerin biri-birinə tərs olan üzlərində yerləşməsi də, Yerin altında isə, onun bir üzündə yerləşməsi də ola bilir. Elə axınlar da var, bizdən yuxarıdakı Yerin yörəsinə bir yol, ola bilsin bir necə yol ilan sayağı sarınır, sonra da ən dərin çuxurlaracan, oradan da Tartaracan axıb gedirlər. Bu çaylar Yerin hansı üzündən axmasına baxmayaraq, onun ortasına kimi axa bilirlər, oradan o yana keçə bilmirlər, bu ona görə belədir, Yerin bir üzündən axıb onun ortasına çatan çayın, ortadan o yana keçməsi üçün, o gərək dik yoxuşa qalxmalıydı, bu isə olası bir iş deyildir.

Bu çayların sayı olduqca çoxdur, onlar biri-birindən seçilirlər, çox da böyükdürlər, ancaq onlardan dördü özəlliklə ayırd olunur. Onların hamısından böyüyü, Yerin ortasından uzaq fırlanıb, axıb keçəni Okean adlanır. Yerin o biri üzündən Okeana qarşı axıb gələn, Yerin ortasına o biri yandan yaxınlaşan çayın adı Axerontdur. O, çox uzun bir yol keçir, çoxlu qumluq yerlərdən, ən çox da Yerin altı ilə axıb, Axerusiad gölünə tökülür. Ölənlərin öpözlərinin çoxu bu gölə gəlirlər, burada öz uğraqlarının(talelərinin) necə gətirəcəyini gözləyirlər—kimi az, kimi çox bir sürədə burada qalaraq—yenidən Yer üzünə qayıdır, varlıqlardan hansı bir türününsə bədəninə köçüb, ona dirilik verirlər.

Üçüncü çay öz başlanğıcını öncə dediyimiz bu iki çayın arasında olan bir yerdən götürür, bir az axıb, qızmar istidən qovrulan geniş bir yerə çatır, orada bizim qırağında yaşadığımız dənizdən də böyük olan bir göl yaradır, bu gölün bulanıq, lilli suları qaynayıb daşır. Onun bu gölü aşıb keçən bulanıq, lilli suları bizdən yuxarıdakı Yerin yörəsinə fırlanıb, Axerusiad gölünün qırağına tökülür, ancaq onun sularına qarışmayayaraq, ötüb keçir. Yerin altında bir neçə çevrə cızandan sonra o, Tartarın qurtaracağına yaxın bir yerdə ona qovuşur. Bu çayın adı—Pirifleqetontdur, o Yerin altında çevrə cızarkən, üst qatlara yaxınlaşanda özünün qaynar, bulanıq sularını Yerin üstünə fışqırıb keçir.

Ona qarşılıqlı tərs olan yöndən dördüncü çay başlanğıcını götürür, deyilənə görə insan ayağı dəyməmiş, çox qorxulu olan yerlərdən, özünün göyümtül-qaramtıl bulanıq suları ilə axıb keçir, bu yerləri Stiqiy ölkəsi deyə adlandırırlar, bu çayın burada yaratdığı gölə isə Stiks deyirlər. Stiksə töküləndən sonra, bu çayın suları qorxunc bir güclə çağlamağa başlayır, gölü ötüb keçəndən sonra bu çay, Yerin altında Pirifleqont çayının axdığı yönün tərsinə sarı bir çevrə cızır, Axerusiad gölünə–Pirifleqontun bu gölə töküldüyü yerə bütünlüklə tərs olan, qarşı yöndən–axıb tökülür. Onun suları bu gölün sularına qarışmayaraq, ötüb keçir, sonra Yerin yörəsinə çevrə cızaraq yenə də Pirifleqontun Tartara töküldüyü yerə tərs olan yöndən axıb, Tartara tökülür. Keçmiş çağların şairlərinin deməsinə görə, bu çayın adı Kokitdir.

Bax bunlar hamısı beləcə qurulmuşdur.

Ölənlərin yaşamda qazandıqları uzaqgörənliyinin öz öpözlərini gətirib çıxardığı yerdə, onlar hamısı ilk olaraq məhkəmə qarşısında dayanmalı olurlar—öz ömürlərini yaxşılıqlarla, ərdəmliklə yaşayanlar da, belə yaşamayanlar da, bu məhkəmədən keçməli olurlar. Kimlərinsə, yaşamlarında orta bir yol tutduqları, suçları ilə yaxşılıqlarının biri-birini dəngələdiyi(tarazlaşdırdığı) bəlli olursa, onlar Axeronta yollanırlar, orada onları gözləyən qayıqlarla üzüb gölə gəlib çıxırlar. Onlar orada yaşayır, ömürlərində yol verdikləri suçlarından arınırlar, bu suçların altını çəkirlər, beləliklə də bu öpözlər, ötənlərdə qapıldıqları düşkünlüklərdən qurtularaq özgürləşirlər, yaşamlarında gördükləri yaxşı işlərinə görə isə, bu işlərin dəyərinə uyğun ödüllər(mükafatlar) də alırlar.

Kimlərinsə, nə olursa olsun, öz suçlarından arına bilməyəcəyi, öz yaramazlıqlarından əl çəkməyəcəyi, açıq-aydın bilinirsə(bunlar tanrıtanımazlar, Tanrı Evindən(Məbəddən) oğurluq, çapqınçılıq eləyənlər, düzgünlüyü, yasaları pozaraq, çoxlu suçsuz kimsələri öldürənlər, bir sözlə bunun kimi yaramaz işlər törədənlərdir),–onları öz uğraqları(taleləri) Tartarın sularının dərinliklərinə çəkərək batırır, oradan haçansa çıxıb, qurtulmaları da biryolluq yasaqlanır.

Birdən kiminsə çox ağır suçu olduğu üzə çıxarsa, ancaq bunun üstündən necəsə keçməyə də yol varsa, örnək üçün, acıqdan başını itirib, çılğınlaşıb, atasınamı, anasınamı əl qaldırmışsa, sonra bütün ömrü boyu buna görə özünü danlayıb-dansamışsa, elədiyinə görə ürəkdən ağrı-acılar çəkmişsə, bir başqası buna uyğun bir durumda adam öldürüb, sonradan bütün qalan ömrünü bunun sarsıntıları altında yaşamışsa,–onları da Tartarın sularına atırlar, ancaq bir il keçəndən sonra bu adam öldürənləri, dalğalar vurub Kokit çayına gətirib çıxarırlar, atasını, anasını öldürənləri isə, dalğalar Pirifliqetont çayına gətirib çıxarırlar. Çayların axarı ilə gəlib Axerusiad gölünün qırağına(sahilinə) yaxınlaşanda onlar qışqırıb, çığır-bağır salırlar, biriləri—öldürdükləri kimsələrə, başqaları—böyük yamanlıqlar elədiklərinə üz tutub, yalvarıb-yaxarırlar, göldən çıxıb onların yanına gələ bilmələri üçün, suçlarının üstündən keçmələrini diləyirlər. Qarşısında suçlu olduqları kimsələr yumşalıb, suçlarının üstündən keçərsə, onların qara günləri bitir, düşdükləri bu dardan qurtulurlar, yox, birdən bağışlamasalar dalğalar onları götürüb yenidən Tartara sürükləyib aparır, orada başqa bir çayın axarı onları süpürləyib aparır, suçları bağışlanmayana kimi beləcə sarsıntılar, ağrı-acılar içində yaşamalı olurlar: yolun başlanğıcında düşdükləri məhkəmədə, hakimlər suçlarının altını çəkmələri üçün, onları belə bir uzun-uzadı sürən yazıqlığa tuş etmişlər. Sonuncusu, kimlərinsə öz ömürlərini doğru-düzgün yaşadıqları bəlli olursa: onları Yeraltı dustaqlıqdan çıxarıb, bayaq danışdığımız ən üstdəki Yerdən də yuxarıda yerləşən, suyu-torpağı-havası aparı-dupduru olan bir ölkəyə gətirib orada yerləşdirirlər. Fəlsəfənin köməyi ilə sonacan bədənindən arına bilmiş kimsələr, artıq bədənə qayıdıb yenidən onda dustaq olmaq uğrağından biryolluq qurtarırlar, onların ölümdən sonra düşəcəkləri Yurd da başqalarının köçəcəkləri yerlərdən qat-qat gözəl olur, ancaq indi sizinlə ayrılmalı olduğum ana çox az bir sürə qaldığından, bunlardan bir az da geniş danışmağı çatdıra bilmərik.

Bax indi bu danışdıqlarımızın uğrunda, Simmiy, bütün ömrümüz boyu yaxşılıqlar etməyə, anlaqlı olmağa, var gücümüzlə çalışmağa dəyər, belə yaşamağı bacaranların, bu yola böyük umunclarla çıxması da buna görədir, gördüyünüz kimi, onların qarşıda alacaqları çox gözəl ödüllər vardır!

Düzdür, sağlam düşüncəsi olan birisi üçün, mənim danışdıqlarımın hamısının yalnız belə olduğunu deyib dirənməyə də dəyməz. Ancaq ən azından bizim öpözümüzü belə bir uğrağın gözlədiyini, onun danışdığımıza oxşar olan yerlərə köçüb gedəcəyini, orada öz ölümsüzlüyünə qovuşacağını, inamla, ürəklə deyə bilərik. Bunlara ürəkdən inanmaq isə, gözəldir də, insana yaraşandır da—bu inamla biz, sanasan, özümüzə keçəcəyimiz yolu uğurla başa vurmaq üçün güc, coşqunluq aşılayırıq. Bax elə buna görə də, öpözümüzün ölümdən sonra keçəcəyi yollarla bağlı, ulularımızdan bizə gəlib çatan bilgiləri, mən sizə belə geniş, yerli-yataqlı danışası oldum.

Necə olursa olsun, indi danışdıqlarımızda özündən arxayın olan kimsələri yanıldacaq, sarsıdacaq bir söz belə yoxdur: onlar bütün ömürləri boyunca özlərini bədənin aşılamaq istədiyi sayı bilinməz düşkünlüklərindən qorumuşlar, geyim-kecimə, bəzək-düzəyə uymağın, onların dalınca düşməyin, insana yaraşmayan, onu korlayan gərəksiz işlər olduğunu anlamışlar, onlar öpözlərini ona yad olanlarla yox, doğma olanlarla bəzəməyə çalışmışlar—ölçü-biçi gözləmiş, düzgünlüyə, kişiliyə, özgürlüyə, doğruluğa çatmaq üçün əlləşib-vuruşmuşlar, onlar gərəkən anda, uğraqlarının çağırışı ilə yola düşüb, Aidə gedib çıxmaq üçün ayaqdadırlar.

Siz də, Simmiylə, Kebet, bütün burada olanların hamısı da, gərəkən anda bu yolu tutacaqsınız, məni isə elə indicə “uğrağım çağırmaqdadır”—məncə bizim acılı(faciə) dramlarımızın başda duranı(baş qəhrəmanı) bu yerdə belə deyərdi. Mən indi gərək gecikmədən, yuyunam da: mənə elə gəlir, ağunu çimib-arınandan sonra içsəm yaxşıdır, qadınlar da artıq əməyə qatlaşmazlar,—ölmüş bədəni yumaqdan qurtularlar.

Bura çatanda Kriton özünü saxlaya bilmədi.

-Yaxşı, Sokrat,- o dilləndi,- buradakı arxadaşlarına, elə mənim özümə də, uşaqlarınla, yoxsa bir başqa görüləsi işlərlə bağlı deyəcək sözün, tapşırığın varmı? Biz hamımız, sənin istənilən buyuruğunu yerinə yetirməyə ürəkdən sevinərdik.

-Yeni bir söz deyə biməyəcəyəm, Kriton,- Sokrat dedi,- indiyənəcən nə demişdimsə onların üstündə də qalıram: düşünün, özünüz-özünüzü bişkinləşdirin, bax onda nə eləsəniz, bu mənə də, mənim doğmalarıma da, elə özünüzə də elədiyiniz ən böyük yaxşılıqlar olacaq, bununla sizlər mənim qarşımda boynunuza nəsə götürüb eləmirsiniz də. Ancaq sizlər özünüzü düşünməsəniz, yəni bizim indi də, keçmişlərdə də araşdırdıqlarımızı öyrənib anlamağa çalışmasanız, bonunuza ən böyük işlər görəcəyinizi götürsəniz belə, nə əlinizdən nəsə gələcək, nə də bir uğur qazana biləcəksiniz.

-Elədir, Sokrat,- Kriton dedi,- biz sənin dediklərini yerinə yetirmək üçün var gücümüzlə çalışacağıq. İndi de görək, səni necə basdırmağımızı istərdin?

-Necə istərsəniz, elə də basdırarsınız,- Sokrat dilləndi,- mən aradan çıxıb, əlinizdən qaça bilməsəm, məni tuta bilsəniz, ürəyiniz necə istəyir elə də torpağa tapşırarsınız.

O bir anlıq dayanıb yavaşdan güldü, sonra bizə sarı dönüb, sözünün ardını dedi:

-Arxadaşlarım, mənim bu Kritonu başa salmağa gücüm çatmır—o mənim ancaq, yenə də ancaq, indi sizinlə danışan, dediyi sözlərin yiyəsi olan Sokrat olmağıma inanmaq istəmir. Ona elə gəlir, sanasan mən,—onun bir azdan görəcəyi o ölü olacağam, ona görə də, məni necə basdıracağını soruşur! Bizim bu uzun-uzadı danışığımızı, mənim ağu içəndən sonra sizlərdən ayrılıb, yaxşılıqlarla dolu bir yerə çıxıb gedəcəyimi, o, boş-boşuna yanşamaq sayır, elə düşünür, bu sözləri mən ancaq, sizləri də, özümü də toxdatmaq, ürək-dirək vermək üçün danışmaqdayam. İndi çox istərdim sizlər, Kritonun qarşısında mənə sayışçı(zamin) durasınız, ancaq elə eləyin, bu, onun mənə ölüm kəsən hakimlər qarşısındakı sayışçılığının tərsinə olsun: Kriton mənim qazamatdan qaçmayıb burada qalacağıma sayışçı durmuşdu, siz isə, mənim öləndən sonra çıxıb gedəcəyimə, burada qalmayacağıma sayışçı durun. Onda mənim bədənimi yandırsalar da, torpağa basdırsalar da, Kriton buna qolayca dözə biləcək, bədənimi yandıranda, torpağa basdıranda mənim bundan ağrı-acılar çəkmədiyimi anlayıb, üzülməyəcəkdir. Gəl mənim bu dediklərimi unutma, istəkli arxadaşım Kriton: sən doğru danışa bilməyəndə, bunun təkcə öz yanılmağınla qurtaracağını düşünmə, bununla sən, öpözünü də korlayırsan, ona da yamanlıq eləyirsən. Ona görə də, kişi kimi dayan, onu da biləsən, sən mənim ancaq bədənimi basdıra bilərsən, bunu da özün bilən, ürəyin istəyən kimi, törələrə(adətlərə) uyğun olaraq eləyərsən.

Bu sözləri deyəndən sonra o, yerindən qalxıb, yuyunmaq üçün qonşu otağa keçdi. Kriton da onun ardınca gedib, bizə gözləməyi tapşırdı. Biz onun qayıtmağını gözləyə-gözləyə indicə eşitdiklərimizin üzərində düşünür, öz aramızda danışırdıq, ancaq sözümüz hey hərlənib-fırlanıb necə ağır bir itkiylə üzləşdiyimizin üstünə gəlib-çıxırdı: biz demək olar, atasını itirib öksüz(yetim) qalan uşaqların günündə idik. Sokrat yuyunub qurtarandan sonra, onun üç oğlunu qonşu otağa, görüşünə gətirdilər, onlardan biri yeniyetmə, ikisi körpə idi; Sokratın qandaşı olan bir-neçə qadın da onunla ayrılıq görüşünə gəlmişdilər, Sokrat Kritonun yanında onlarla bir az danışdı, nəsə tapşırıqlar verdi, sonra qadınlara uşaqları da götürüb evə getməyi buyurdu, özü isə bizim yanımıza qayıtdı.

Günün batmağına lap az qalırdı: Sokratın yuyunmağı da çox çəkmişdi. Yuyunub qayıdandan sonra, o yerinə keçib oturdu, bizimlə demək olar danışmadı da. Bir az keçmiş Onbirlərin qulluqçusu içəri girdi, Sokratın önündə dayanıb dilləndi:

-Sokrat, görünür mənim səndən bir incikliyim olmayacaq, bura düşən başqaları, onlara ağu içmək çağının yetişdiyini deyəndə, elə quduzlaşırlar, mənə ağızlarına gələn söyüşləri deyir, qarğışlar yağdırırlar. Mən səni bu Qazamatda gördüyüm az bir sürədə, bura indiyəcən düşənlərdən, ən yüksək soylu, ən toxdaq, ən yaxşı bir kimsə olaraq tanımışam. İndi də mənim bu gəlişimə görə, acığın tutmayacağına inanıram. Anlayıb, bilməmiş olmazsan, mən indi hansı soraqla sənin yanına gəlmişəm. Beləliklə, arxadaşlarınla sağollaş, bir də çalış, bu üstünə gələn qaçılmaz ağrı-acılara bacardıqca qolay dözə biləsən.

Bu sözləri deyərkən o, hönkürüb ağladı, sonra qapıya sarı yönəldi. Sokrat bir anlıq, onu baxışları ilə süzüb, dilləndi:

-Sən də sağlıqla qal. Bu işi bacardıqca yaxşı görməyə çalışaram.—Sonra bizə sarı dönüb, danışmağa başladı: -Bilsəniz, bu necə də yaxşı bir insandır! O, demək olar gündə məni yoluxurdu, oturub oxsınlaşırdıq(dərdləşirdik), burada işləməyinə baxmayın, onun çox gözəl ürəyi vardır! Özünüz də indicə gördünüz, mənim üçün necə də ürəkdən ağlayırdı. Ancaq, Kriton, gəl onun sözünə qulaq asaq—ağunu düzəldiblərsə, qoy gətirsinlər. Düzəltməyiblərsə, onda başlasınlar.

Kriton qayıdıb dedi:

-Mən bilən, Günəş dağların üstündən görünməkdədir, sonacan batıb qurtarmayıb. Mən çoxlarını tanıyırdım, ağunu onlara buyurandan çox-çox sonra içmişdilər, axşam yeməklərini yeyib, ürəkləri istəyənəcən içki içəndən sonra, biriləri isə lap ağını çıxarıb, ölməmişdən qabaq qadınla yaxınlıq da eləmişdilər. Ona görə də, bu işi görməyi gecikdirə, bir az da uzada bilərik.

Sokrat ona üz tutub dedi:

-Sənin tanıdığın o adamların nədən belə elədikləri başa düşüləndir, Kriton. Onlar bu süründürməçilikdən qazandıqları anlarla ömürlərini bir az da artırmaq istəmişlər. Mənim isə nədən belə eləməməyim, bundan da artıq başa düşüləndir. Mən ağunu içməyi gecikdirib, bir az sonraya saxlamaqda nəsə bir qazanc görmürəm, yaşamın son qalıqlarından dördəlli yapışmaq mənə çox gülünc görünür. Yox, sən gəl dirəşmə, necə deyirəm, elə də elə.

Onda Kriton yaxınlıqda duran qulu dümsüklədi. Qul otaqdan çıxdı, üstündən çox uzun bir sürə keçmiş, başqa birisi ilə qayıdıb gəldi, o birinin əlində Sokratın içməli olduğu ağu dolu bardaq vardı. Sokrat ona üzünü tutub, soruşdu:

-Çox gözəl, ay yaxşı adam. Sən bu işin incəliklərini bilərsən—de görək, mən indi nə eləməliyəm?

-Burada anlaşılmaz bir nəsnə yoxdur,- o adam dedi,- ağunu içib, addımlayarsan, onda gördün ayaqlarında ağırlıq duyursan, uzanarsan. Ağu yavaş-yavaş öz işini görəcək.

Bu sözləri deyərək, o ağu dolu bardağı Sokrata verdi. Sokrat bardağı olduqca toxdaqdıqla əlinə aldı, Exekrat, mən gözümü ona zilləmişdim: onun nə əlləri əsdi, nə üzü ağardı, bir sözlə tükü belə tərpənmədi, ancaq özünün öyrəncəsi üzrə, qaşlarının üstündən ağu gətirən adamı süzüb soruşdu:

-Sən bilərsən, bu içkidən tanrıları anmaq üçün, bir az yerə çiləmək olarmı?

-Yox, Sokrat, bu bardaqdakı ağu nə az, nə də çox, bir adamı öldürə bilməyə ancaq yetər.

-Başa düşürəm,-Sokrat dedi.- Ancaq hansı iş olursa olsun, tanrılara alqış demədən başlamaq olmaz—qoy onlar öpözümüzün Aidə gedən yolunu açıq eləsinlər. Mən onlardan bunu diləyirəm, qoy, tanrılar diləyimi yerinə yetirsinlər.

Bu sözləri deyərək, o bardağı dodağına yapışdırdı, ağunu toxdaqlıqla, qolayca, sonacan içib qurtardı.

Buçağacan çoxlarımız göz yaşlarımızı saxlaya bilirdik, ancaq onun ağunu içib qurtardığını görüncə özümüzü saxlaya bilmədik. Mən özümü necə bərk tutmaq istəsəm də, göz yaşlarım yanaqlarımdan ara vermədən, az qala bir bulaq təki axıb getməkdəydi. Mən bürüncəyimi başıma çəkib, özüm öz günümə ağlamağa başladım,–elədir!–mən ondan çox özümə ağlayırdım—mən bir də tapa bilməyəcəyim, yerini kimsənin tuta bilməyəcəyi, belə böyük bir arxadaşımı itirirdim! Kriton məndən də öncə, göz yaşları içində boğularaq yerindən qalxıb, başını itirmiş təki, vurnuxurdu. Apollodor isə, onsuz da çoxdan ağlamağa başlamışdı, indi isə, elə bərkdən hönkürüb ağlamağa, haray qoparmağa başladı, onun hıçqırıqlarından, Sokratdan başqa hamımızın, ürəyi parçalanırdı. Sokrat isə, toxdaq bir səslə bizə üz tutub dedi:

-Bu nə arsızlıqdır, siz törədirsiniz, ay çığırqanlar! Mən qadınları ona görə burada qalmağa qoymadım, ağlayıb-sıtqayıb, başağrısı verməsinlər,–mənə isə belə öyrədiblər, gərək ölümü toxdaq, sayğılı bir susqunluqla qarşılayasan. Di, susun, toxtayın görək!

Biz onun bu sözlərindən utanaraq, ağlamağımızı kəsib, susduq.

Sokrat öncə otaqda var-gəl elədi, bir azdan ayaqlarının ağırlaşmağa başladığını deyib, ağu verən adamın dediyi kimi, arxası üstə uzandı. Sokrat uzanandan sonra bu adam onun ayaqlarını, baldırını əlləri ilə yoxladı, bir az keçmiş bunu bir də yenələdi(təkrar etdi). Sonra onun ayaqlarını var gücü ilə sıxcalayıb, ağrı duyub-duymadığını soruşdu. Sokrat ayaqlarının ağrımadığını dedi. Bundan sonra, o yenidən Sokratın baldırlarını əlləşdirdi, əlini bir az yuxarı aparıb onun bədəninin necə yavaş-yavaş soyuduğunu bizə anlatdı. Sonuncu yoxlamasından sonra, bu soyuqluğun ürəyinə çatanda, Sokratın öləcəyini dedi.

Soyuqluq artıq qarnına çatanda, başını basdırıb uzanmış Sokrat, birdən üzünü açıb dedi(bu onun sonuncu sözləri oldu):

-Kriton, unutmamısan, biz Askelepə xoruz qurbanı boyun almışdıq.* Onun qurbanını verməyi unutmayasan.

-Unutmaram, Sokrat,-Kriton dilləndi.- Ayrı bir sözün, tapşırığın da varmı?

Kritonun bu sorğusuna Sokrat hay vermədi. Bir az keçmiş, onun bədəni diksinibmiş kimi bərk titrədi, qulluqçu onun üzünü açdı: Sokratın baxışları donub qalmışdı. Bunu görən Kriton onun açıq qalmış ağzı ilə gözlərini qapadı.

Bax belə, Exekrat, bizim arxadaşımızın sonu çatdı, o bir insan kimi,–bunu çəkinmədən demək olar,–bizim öz çağımızda tanıdıqlarımızın arasında ən yaxşısı idi, eləcə də ən bilgəsi, ən düzgünü idi.