Stichting de gihonbron

IV. DE REGERING VAN CONSTANTIUS I
De nieuwe heerser in Gallië, de Caesar C ons t a n t i u s, die men gewoonlijk Constantius Chlorus noemt ter onderscheiding van zijn kleinzoon, de lateren keizer Constantius II, had reeds vroeger als praefectus praetorio van Maximianus gestreden tegen de Ger­manen aan de Rijn, vermoedelijk tegen de Franken, en daarbij een schitterende overwinning behaald. Minder brutaal van karakter en gemakkelijker plooibaar dan Maximianus, wist de nieuwe keizer zich spoedig in Gallië bemind te maken. De eerste taak, waarvoor hij kwam te staan, was de onderwerping van Carausius en de herove­ring van Britannië voor het Rijk.

De oorlog, die waarschijnlijk reeds door Maximianus was voor-

1) A. Alföldi, Römeinische Mitteitungen, 49 (1934), blz. 1-118; 50 (1935), blz. 1-171,

2) Over de inrichting van het bestuur wordt gesproken in de afdelingen VI en VII van dit hoofdstuk.

bereid, is terstond met grote voortvarendheid ter hand genomen. Eerst moest Carausius van het vasteland worden verdreven. Met dit doel sloeg Constantius het beleg voor Gesoriacum. Een dam werd vóór de ingang van de haven gelegd, bestaande uit balken waarop steenblokken waren gestort; op die wijze was de plaats voor de vloot ontoegankelijk gemaakt. De overgave volgde spoedig daar­na; de troepen, die het garnizoen vormden, werden bij het leger van Constantius ingelijfd. Waarschijnlijk is toen ook de naam ver­anderd; reeds in 310 is sprake van een Oppidum Bononia in plaats van Gesoriacum. De dam voor de haven is korten tijd later door stormen vernield. Intussen was het voreerst niet mogelijk Carau­sius in Britannië te gaan bestrijden, daar zijn vloot nog volkomen intact was en de aanval afwachtte in een sterke positie achter het eiland Wight. Allereerst was het nodig te verhinderen, dat de usur­pator langer steun kon krijgen van het vasteland, door de onderwer­ping van de bondgenoten die hij daar had, de Franken.

Terwijl aan het Kanaal de vloot werd gebouwd, ondernam Con­stantius een veldtocht tegen de Franken in de Rijndelta, in Batavia, gelijk de feestredenaars dit land bij voorkeur noemen. Deze naam wordt dan in onze bronnen voor het eerst gebruikt om de streek, waar vroeger de Bataven woonden, aan te duiden. Intussen was dit volk reeds lang uit de geschiedenis verdwenen; de mensen, die eertijds in zijn gebied woonden, moeten in de Franken zijn op­gegaan. Alleen herinnerde de naam Batavia aan de oude Romeinse heerschappij. Van Francia wilde men toen nog niet spreken. De veldtocht heeft blijkbaar veel succes gehad en wordt herhaalde­lijk door de feestredenaars vermeld.

Het merkwaardigst is zeker een passage in de feestrede van 1 Maart 297, gehouden ter herdenking van de verheffing van Con­stantinus tot Caesar. In die passage wordt een beschrijving gegeven van liet land aan de Rijn, waar de keizer met zijn leger was binnen­gevallen. De nadruk wordt daarbij gelegd op de vochtigheid van de bodem, niet alleen in het eigenlijke moerasland, maar ook in de streken, waarde grond wat vaster is. Op deze wijze begrijpt men, dal de overspoeling van het veengebied, waarvan in afdeling II van het Eerste hoofdstuk is gesproken, toen reeds was begonnen of althans, dat de stijging vart, het grondwater verwas gevorderd. Overigens weten wij niet, hoe de expeditie is gevoerd. Slechts enkele bijzonderheden kunnen wij aan de opgeschroefde mededelingen van de feestredenaar ontlenen.

Waarschijnlijk is Constanties langs de weg van Bavai naar Ton­geren en verder door het dal van de Maas naar het noorden gegaan.

Tegen welke Franken hij heeft gestreden, weten wij niet. Er wordt gesproken van verschillende stammen, die deze streek hadden bezet. In elk geval is hij doorgedrongen in het gebied aan de monden van de Rijn en heeft daar, ondanks de moeilijkheden van het terrein, de moerassen die de bewegingen van zijn troepen hinderden en de bossen die aan de vijanden een schuilplaats boden, met goed resultaat gestreden. De inwoners werden gedwongen zich te onder­werpen en weggevoerd naar verlaten plaatsen in Gallië aan de Som- me en de Oise, bij Amiens, Beauvais, Troyes en Langres, waar zij als laeti de grond moesten bebouwen. De feestredenaar vermeldt, behalve de Franken, nog de namen van de Friezen en de Chamaven. Het blijkt dus, dat Constantius vrij ver in het land, ten noorden van de Waal is doorgedrongen. De oorlog heeft zich over de jaren 294 en 295 uitgestrekt. Er wordt ten minste verhaald van een aanval, ondernomen door een troep, die uit leden van verschillende stammen was samengesteld, in de winter. De Germanen waren over de bevroren Rijn in het deltagebied, - want elders vriest de rivier niet dicht -, op een eiland doorgedrongen. Maar bij het invallen van de dooi zijn zij afgesneden en door de Romeinse vloot tot over­gaaf gedwongen. Een groot aantal gevangenen is naar het bin­nenland van Gallië gedeporteerd. Daar moesten zij het land bebou­wen en manschappen leveren voor de Romeinse legers.

Terwijl deze oorlog werd gevoerd, is Carausius, in 294, door enige van zijn officieren vermoord en vervangen door Allectus, de man die bij hem als de chef van de financiele zaken fungeerde. Constantius heeft evenwel nog niet dadelijk de expeditie tegen Britannië ondernomen. Het duurde tot 296, voordat de vloot gereed kwam en alles voldoende was voorbereid. In dat jaar werd in zee gestoken en de aanval op Britannië met twee vloten ondernomen. Naast Constantius had de praefectus praetorio Asclepiodotus de leiding. Het expeditiecorps landde, onder bescherming van de mist, in Kent en reeds de eerste slag was beslissend. Allectus sneuvelde en de weg naar Londen lag voor het Gallische leger open. Voor de stad had nog een gevecht plaats tussen Frankische huurtroepen, die in dienst van de Britannische keizers stonden, en een afdeling van het Gallische leger, die daarheen door de mist was verdwaald; het gevecht eindigde met een overwinning van de laatsten. Kort daarna hield Constantius zijn intocht te Londen. Waarschijnlijk heeft hij die stad langs de Theems bereikt. Geheel Britannië onderwierp zich, voor zoover het vroeger onder Romeins gezag had gestaan. In de feestrede van 297 wordt de expeditie uitvoerig beschreven. Blijkbaar is het verslag van een ooggetuige afkomstig. Het is alleen opmerkelijk, dat niet wordt gesproken van de oorlog ter zee.

Tijdens deze expeditie had Maximianus een demonstratie aan de Rijn ondernomen, blijkbaar niet met veel troepen, maar alleen om de Germanen door zijn aanwezigheid te imponeren en hen af te houden van invallen in Gallië. Moeilijkheden heeft de keizer daarbij niet ondervonden. Intussen was het na de overwinning op het Britannische rijk noodzakelijk de toestand in de Rijndelta nieuw te regelen. Hoe dat is geschied, weten wij niet in bijzonderheden. De feestredenaars vermelden slechts enkele feiten met vage bewoor­dingen. Bij de andere auteurs vinden wij nagenoeg niets. Vooral de chronologie van de gebeurtenissen is geheel onzeker.

Zoolang het Britannische rijk nog bestond en Carausius zijn in­vloed kon laten gelden aan de oostelijke kust van de Noordzee, was het voor de Romeinen noodzakelijk de volkeren daar zooveel moge­lijk in bedwang te houden. Na de overwinning had het Rijk in de eerste plaats behoefte aan betrouwbare bondgenoten, vooral met het oog op het verkeer langs de Rijn en op de proviandering van de vestingen en troepen aan die rivier. Constantius moest dus trach­ten een vaste basis voor de verdediging te scheppen. Daarbij bleek het, welk een groot verlies de ondergang van de Bataven voor het Rijk was. zoals men zich zal herinneren, waren in de bewogen tijd omstreeks het midden van de derde eeuw niet alleen de Romeinse troepen, maar ook de gehele verdere geromaniseerde bevolking teruggetrokken uit het land ten nóorden van de Waal. Het gebied der Bataven moet bij die gelegenheid door een groot gedeelte van de bewoners ,zijn verlaten. In elk geval heeft de volksstam als zoo- danig opgehouden te bestaan. De landsverdediging eiste evenwel, dat daar een aan het Rijk trouwe bevolking aanwezig was.

Ons wordt medegedeeld, dat Constantius een reeks van forten langs de Rijn heeft aangelegd. In het gebied van de Boven-Rijn is men met de bouw van deze forten begonnen in 294. Aan de Middel- en de Beneden-Rijn zijn vooral de muren van de steden verbeterd. Wij weten, dat dit is geschied te Bonn en te Neuss. In ons land zijn geen sporen van forten uit deze tijd bekend. Het is ook niet aannemelijk, dat de Romeinen toen nog troepen ten noorden van de Waal hebben gestationneerd. Bij de vondsten in de Betuwe treft men niets aan, dat wijst op de aanwezigheid van Romeinen. Waarschijnlijk is daar alleen een zeer geringe inheemse bewoning geweest. Mogelijk heeft Constantius dat gebied geheel laten ont­ruimen.

Tot deze vermoedens aangaande de verhouding van de Romeinen toi de Germanen in Nederland gedurende de regering van Con­ stantius moeten wij ons bepalen. Wel kunnen wij nog het een en ander opmerken over de ontwikkeling van de verhouding in het algemeen. Sedert de groten inval na de dood van keizer Aure­lianus in de jaren 275 en 276 had er een verandering plaats gehad, zowel bij de Germanen als bij de Romeinen. De Germanen waren door Probus teruggejaagd of vernietigd en men heeft de indruk, dat sedert die gebeurtenis hun aanvalskracht is verminderd. Wel­licht had de toestand zich bij hen geconsolideerd en hadden zij niet meer een zo grote behoefte aan land. Aan de anderen kant had­den de Romeinen de afweermiddelen van het Rijk zeer versterkt. Vestingen en forten waren aan de grens gebouwd, de limes met troepen bezet, de steden in het binnenland van muren voorzien. Later is het bovendien gelukt tot een betere verhouding met de staten aan de grenzen te komen door verdragen met hen te sluiten.

Tot de volkeren, die op deze wijze met Rome waren verbonden, behoorden op de duur ook de Franken. Wij weten evenwel, gelijk gezegd, niet, hoe zij in de tijd van Constantius tegenover het Rijk stonden. Daarvoor ontbreken ons de gegevens. Wij kunnen alleen vermoeden, dat Maximianus en Constantius nog weinig vertrouwen hadden in de verdragen met volkeren, die niet onder hun onmiddel­lijk gezag stonden. Waarschijnlijk hebben zij in de eerste plaats voor de verdediging van Gallië willen zorgen door de verbetering van het leger en van de dode verdedigingswerken, Tot de laatste behoorde van oudsher een strook van onbewoond gebied, die zich langs de grens uitstrekte. Wellicht moet men aannemen, dat ook in ons land zulk een strook aanwezig was. De zeldzaamheid van Romeinse munten uit de tijd op de overgang van de derde naar de vierde eeuw kan men als een bewijs voor die onderstelling beschouwen. Eerst gedurende de regering van Constantinus I be­speuren wij een verandering in de politiek tegenover de volkeren aan de randen van het Rijk. Over die nieuwe politiek zullen wij in de volgende afdeling van dit hoofdstuk spreken.

Op 1 Mei 305 hebben Diocletianus en Maximianus hun waardig­heid van Augustus neergelegd. Constantius ontving toen deze titel, terwijl Flavius Valerius S ever us als Caesar optrad. In het Oosten werd Galerius tot Augustus verheven; Galerius kreeg Valerius Maximi n ti s D ai a als Caesar naast zich. De nieuwe Caesares werden door de Augusti als zoons geadopteerd. Constantius behield zijn oude gebied, de praefectura van Gallia met Britannia en His­pania. 1-lij was de oudste Augustus en op die wijze is Trier, zijn residentie, een tijd lang de hoofdstad van het Rijk geweest. Het was de wens van Diocletianus, dat de regering zo zou worden geregeld, en hij heeft ook zijn medekeiier voor die regeling weten le vinden.

Intussen bleven de zoons van Constantius en Maximianus buiten het bestuur, hoewel zij door hun bekwaamheid en hun karakter vol­komen in staat waren als heersers op te treden. Dit wreekte zich al spoedig. Want Constantius stierf, ruim een jaar na zijn verheffing lot Augustus, te Eburacum, de stad die later York zou heeten, in liritannia en toen riepen de troepen daar onmiddellijk, op 25 Juli 306, zijn zoon Constantinus tot keizer uit, zonder dat er sprake van was de andere keizers te raadplegen. Constantinus nam spoedig daarna de titel van Augustus aan. In het gebied, waar zijn vader had geregeerd, werd hij terstond als zodanig erkend.
V. CONSTANTIJN DE GROTE

Flavins Valerius C o n s t a n tin us (Afb. 111 en 114), die uitat gewoonlijk Constantinus I of Constantijn de Groten noemt, is niet een persoonlijkheid over wien men gemakkelijk tot een recht­vaardig oordeel komt 1). Wegens zijn overgang tot het Christendom is hij door de geschiedschrijvers van de Oudheid steeds zeer in de hoogte gestoken. Lateren hebben zich dikwijls met minder bewon­dering over hem uitgelaten. In elk geval is hij een krachtige per­soonlijkheid geweest, iemand, die zich op elk gebied heeft laten gel­den en aan de geschiedenis een nieuwe wending heeft gegeven. Het valt evenwel moeilijk zijn betekenis te schatten, daar men niet met tekerheid weet, welk aandeel hij heeft gehad in de nieuwe organi­satie van het Romeinse Rijk en wat het werk van Diocletianus is geweest. Zeker heeft Constantinus deze organisatie voltooid. Naar men thans gewoonlijk aanneemt, zijn aan hem ook de maatregelen te danken, waardoor de nieuwe staatsregeling in de tateren tijd het best heeft kunnen functioneren. Constantinus zou dan, zowel wat de ordening van het bestuur als wat de inrichting van de landsver­dediging betreft, de waarlijk scheppende geest zijn geweest. Hem moet velen als de beteren staatsman beschouwen. Door zijn krijgs­bedrijven heeft hij zich als een goed legeraanvoerder laten kennen.

In de eersten tijd heeft Constantinus de moeilijkheden, die zich voordeden, gemakkelijk kunnen overwinnen. Een aanval van de
1) Verg. A. Piganiol, Lempereur Constantin (1932). - H. von Schoenebeck, zuur Religionspolitik des Maxentius and Constantin (1939). - K. Hönai, Konstantin der Grosse (1940).
Franken, onmiddellijk na zijn optreden in 306, waarover wij zo aanstonds zullen spreken, heeft hij blijkbaar zonder grote inspan­ning kunnen afslaan. Ook met zijn medekeizers kwam hij tot een overeenkomst, die de goedkeuring van Galerius verwierf. Constan­tinus vergenoegde zich met de titel van Caesar en stond Hispania af aan Severus, die tot Augustus werd verheven. Maar die regeling hield geen stand. Het bleek al spoedig opnieuw, hoe gevaarlijk het was geweest de zoons van de oude keizers buiten de regering te houden. Tijdens een oproer te Rome werd, op 28 October 306, de zoon van Maximianus, Marcus Aurelius Valerius Max en t i u s, door de praetorianen tot keizer uitgeroepen. Ook Maximianus nam de titel van Augustus weder aan. De rechtmatige keizer Severus werd door zijn troepen in de steek gelaten en kwam korten tijd later om het leven.

Met Maxentius kon Constantinus tot een overeenkomst geraken. Hij huwde in 307 met Fausta, de dochter van Maximianus en de zuster van Maxentius; een bij die gelegenheid uitgesproken feest­rede is in de verzameling van de Panegyrici bewaard gebleven. Intussen liet de verhouding tussen Maximianus en Maxentius zeer veel te wensen over. De oude keizer zag zich zelfs in April 308 genoodzaakt naar zijn schoonzoon in Gallië te vluchten; daar is hij vriendelijk ontvangen. In dat zelfde jaar had, onder voorzitter­schap van Diocletianus, een bijeenkomst van de keizers plaats te Carnuntum aan de Donau bij Wenen, die tegen Maxentius was gericht. Er kwam een voorloopige schikking tot stand en op 11 No­vember 308 werd Valerius Licinianus L i c i n i u s tot Augustus ver­heven. Het was de bedoeling, dat hij zou optreden als de Augustus van het Westen en dus de plaats van Severus zou innemen. Maar hij waagde het niet Maxentius aan te grijpen en zijn macht bleef tot Pannonia en Raetia beperkt. Enige jaren later, in 310, werd Maxi­mianus gedwongen zich het leven te benemen, nadat hij een poging had gedaan om Constantinus van de troon te stoten. Op 30 April 311 stierf ook Galerius. Spoedig daarna volgde de openlijke breuk tussen Constantinus en Maxentius.

Ondertussen had Constantinus aan de Rijn herhaaldelijk tegen de Germanen moeten vechten. Een eerste inval der Franken had, gelijk gezegd, plaats gehad kort na de dood van Constantius Chlorus, in 306. Wellicht meende dit volk, dat het na het overlijden van de keizer niet meer gebonden was aan de met hem gesloten verdragen; zeker wilden de Franken gebruik maken van de verwar­ring, die in het Rijk door de wisseling van regering heerste.
Intussen heeft het Constantinus niet veel moeite gekost hen terug te slaan. Een tweede poging hebben de Franken gewaagd tijdens een door Maximianus veroorzaakt oproer in het jaar 309. Ook dit­maal werden zij door Constantinus overwonnen. Er heeft nog een derde aanval gedreigd, terwijl Constantinus uit Gallië afwezig was voor de expeditie naar Italië tegen Maxentius. Zelfs hebben bij die gelegenheid Frankische zeeroovers de Spaansche kust geplunderd, terwijl de vloot van Constantinus in de Middellandse Zee opereer­de. Maar Constantinus kwam vroeg genoeg terug om te verhinderen, dat de Franken in Gallië veel kwaad aanrichtten.

De mededelingen over deze oorlogen, die wij in de verschillende redevoeringen, van 307, 310, 313 en 321, lezen, veroorloven ons niet altijd met zekerheid vast te stellen, waar tijdens die jaren is ge­vochten. In sommige gevallen kunnen wij evenwel vaststellen, dat de tochten van Constantinus niet tegen de stammen in de Rijndelta waren gericht, maar tegen volkeren verder naar het zuidoosten. Dat wordt bewezen door de namen van de Bructeren, de Chamaven, de Tubantes en enkele andere, die een van de feestredenaars opsomt. Intussen hadden die namen zelf geen betekenis meer. Zij dien­den alleen om de voordracht op te sieren.

In het jaar 306 ging de strijd, zoals ons uitdrukkelijk wordt medegedeeld, tegen de Franken, die waren gevallen in Batavia en andere streken aan de linkeroever van de Rijn. Wij begrijpen uit de manier, waarop het bericht is geredigeerd, dat met Batavia het land tussen Waal en Rijn werd bedoeld. Door Constantinus werd deze aanval van de Franken afgeslagen. Zij zijn deels gedood, deels verjaagd of als gevangenen medegevoerd. De koningen der Franken, die waren buit gemaakt, - hun namen waren Ascaricus en Merogai­sus -, werden in het amphitheater te Trier voor de wilde dieren geworpen. Ter ere van het succes werden Ludi Francici ingesteld.

De oorlog van 310 is met grote energie gevoerd. Bij die gelegen­heid heeft Constantinus de Rijn overgestoken en is diep in het land aan de overzijde doorgedrongen. Het volk, dat hij aangreep, wordt als de Bructeren betiteld; maar deze naam is niet meer dan een her­innering aan vroeger tijden. Hoogstens kan men zeggen, dat met die naam ongeveer de landstreek wordt aangeduid, waar Constan­tinus heeft gestreden. Velen van het volk werden gedood of gevan­gen genomen, het vee weggevoerd of afgemaakt, alle dorpen ver­brand. De mannen, die niet in het leger werden ingelijfd of als horigen op het land gevestigd, hebben in het circus te Trier het publiek vermaakt, doordat zij gedwongen werden daar tegen wilde dieren te vechten. Zij waren zóó talrijk, naar wordt verhaald, dat de wilde dieren verzadigd raakten. Bovendien werd een vaste brug over de Rijn bij Keulen gebouwd, met een versterkt bruggehoofd aan de rechteroever van die rivier te Deutz. De grondvesten van de muren, waarmede het fort was omgeven, heeft men teruggevonden. Intussen moet dit fort reeds in 306 of 307 zijn gesticht. Zóó vol­maakt was de overwinning, volgens de woorden van een der feest­redenaars, dat de reeks van wachtposten, die de Rijn tot aan de Noordzee bewaakten, en de vloot op de rivier als een beveiliging welhaast overbodig waren geworden.

Na deze overwinning op de Franken was Constantinus de voor­naamste persoonlijkheid in het Rijk. De ons bewaarde redevoering, die in het midden van het jaar 310 te Trier is gehouden, spreekt daar duidelijk voor. In zijn omgeving heeft men zeker gemeend, dat aan hem na de dood van Galerius de positie van eersten Augustus toekwam. Intussen heeft hij zelf, bij een overeenkomst die hij met Licinius en Maximinus Daia heeft gesloten, deze laatsten als de oudsten in rang erkend. Wellicht was de reden van deze toegevend­heid, dat Constantinus de handen vrij wenste te hebben voor de oorlog tegen Maxentius, die hij voorbereidde. Daarvoor heeft hij ook troepen uit Gallië gemobiliseerd. Er is intussen geen sprake van, dat bij die gelegenheid de grens is ontbloot. Blijkbaar heeft het verdedigingssysteem, dat door Maximianus en Constantius was op­gebouwd en dat Constantinus had voltooid, op voortreffelijke wijze voor de veiligheid gezorgd. In het voorjaar van 312 heeft hij de tocht aanvaard en is in Italië gevallen; op 25 October had de be­slissende slag plaats bij Saxa Rubra, niet ver van de Pons Milvius over de Tiber vóór de poorten van Rome. Daar werd Maxentius op verpletterende wijze verslagen en verdronk in de rivier. Constantinus trok Rome binnen, ontving van de Senaat de titel van eersten Augustus en keerde terstond naar Gallië terug.

Tijdens de expeditie naar Italië heeft Constantinus zich officieel een aanhanger verklaard van het Christendom, waarmede hij vóór die tijd zeker reeds sympathiseerde. De positie van het Christen­dom in de staat is nog nader geregeld tijdens de bijeenkomst, die Constantinus met Licinius had te Milaan. Bij die gelegenheid werden door beide keizers aan het Christendom dezelfde rechten toegekend als aan de andere godsdiensten. Licinius trad in het huwelijk met Constantia, de zuster van Constantinus, en hem werd de steun van deze laatsten tegen Maximinus Daia toegezegd. Bij de oorlog, die kort daarna in het Oosten uitbrak, werd Maximinus op 30 April 313 verslagen; in de loop van dat jaar overleed hij. Licinius en Con­stantinus waren toen de enige heersers in het Rijk.

Constantinus zelf was in 313 onmiddellijk naar Gallië terugge­keerd en begaf zich naar Neder-Germanië. Het was zijn bedoeling de volkeren aan de grens een strenge afstraffing toe te dienen, zeker niet om, zoals de feestredenaar van dat jaar het uitdrukt, het Romeinse Rijk uit te breiden tot de Elbe, maar om de Franken voor langen tijd de lust te benemen Gallië aan te vallen. Naar het schijnt, hadden de Franken de niet Constantinus gesloten verdragen verbroken en dreigden Gallië binnen te trekken. De keizer was hen echter voor en Verhinderde de inval door zijn aanwezigheid. zoals de feestredenaar van 313 het voorstelt, verleidde Constantinus de Franken door een list over te steken naar de linkeroever, waar zij in een hinderlaag vielen, voer tegelijkertijd met de vloot de Rijn af en trok het land van de Franken binnen, waar grote verwoestingen werden aangericht. Wederom werden tal van gevangenen gemaakt, die voor de wilde dieren zijn geworpen. Het gevolg van deze expe­ditie was, dat een aantal volkeren in Germanië zich aan Constantinus onderwierp. Naar aanleiding van deze overwinning zijn spelen in­gesteld, de Ludi Lanciani, genoemd naar een ons niet bekend volk, de Lancianes, die anders alleen door een der feestredenaars worden genoemd, en munten geslagen met het opschrift Francia. Naar men aanneemt, werd daarbij Francia als een vazalstaat aangeduid. de winter van 313 op 314 bracht Constantinus te Trier door. Daar is de ons bewaarde feestrede uitgesproken, waarin zijn oorlog tegen Maxentius wordt verdedigd en een verslag wordt gegeven van de krijg tegen de Franken. Wat wij over de strijd van dat jaar weten, danken wij aan die rede.
Gedurende meer dan tien jaar heeft Constantinus alleen in het Westen geregeerd. Eerst in 324 kwam het tot een oorlog met Lici­nius, die, op 28 September werd verslagen en moest aftreden. Con­stantinus was daarna tot zijn dood, in 337, de onbestreden alleen­heerser in het Rijk. Ook op kerkelijk gebied heeft hij de eenheid hersteld. De grote kerkvergadering, die op 20 Mei 325 te Nicaea is geopend, kwam door zijn bemiddeling tot een voor allen bindend besluit en kon nog in die zelfden zomer uiteengaan.

Constantinus is na 314 slechts zelden meer in Gallië geweest. Wel heeft hij het land nog in 316 en in 328 bezocht; maar hij ver­toefde toen alleen te Arles, niet meer te Trier. De regering liet hij over aan anderen, eerst aan zijn oudsten zoon, Crispus, later aan jongere zoons, Constantinus en Constantius, als zijn vertegenwoor­(ligers. Het was noodzakelijk, dat in Gallië steeds een keizer aan­wezig was, althans iemand, die was bekleed met keizerlijk gezag en werd omgeven door de glans van dat gezag, ten einde de Germa­nen voldoende te imponeren. Constantinus heeft dat begrepen en zijn politiek daarnaar gericht. Intussen waren zijn zoons niet meer dan zijn vertegenwoordigers; zij stonden onder het toezicht van de hoge officieren en ambtenaren, die uitsluitend aan de keizer ver­antwoordelijk waren. Op hun beurt controleerden die dignitarissen elkaar, zodat inderdaad het gehele gezag was geconcentreerd in de handen van de keizer zelf en van de hoogwaardigheidsbe­kleders in zijn onmiddellijke omgeving 1).

Aan de Rijn was het in die jaren rustig. Er is alleen sprake van een gevecht tegen de Franken, dat door de opperbevelhebber in Gallia is geleverd, vermoedelijk in 320; want in 321 heeft Crispus, die in dat land als keizer optrad, een triumf over de Franken gevierd. Mogelijk zijn er aanvallen geweest van Germanen in 328. Maar er wordt nauwelijks van gerept; zeker waren zij niet belangrijk. Eerst na de dood van Constantinus, in 341 toen Constans in Gallië heerste en in 350 onder Constantius II, hoort men weer van ernsti­ge moeilijkheden. Als oorzaak van deze rust moet men in de eerste plaats denken aan de geregelde toestand in het Rijk. De Germanen wisten heel goed, dat zij tegen de Romeinse troepen niet opkon­den. Maar daarnaast moet men rekening houden met de verdeeld­heid onder de Germanen zelf. Door de Main en de Taunus waren de buitenlandse volkeren aan de Rijn gesplitst in twee groepen, die blijkbaar slechts weinig of geen contact met elkaar hadden, de Alamannen en de Franken. Maar ook de Franken waren geschei­den in de stammen van de Rijndelta, die min of meer met de Romei­nen samenwerkten, en de groep tegenover Keulen, die steeds een bedreiging vormde voor het land aan de linkeroever van de Rijn. De voornaamste waarborg voor de veiligheid was evenwel de aan­wezigheid van een keizer te Trier en het ontzag, dat de Germanen voor de keizer hadden.

Men kan intussen nog in een ander opzicht een wijziging vast­stellen in de verhouding van de Romeinen tot de Germanen, voor­namelijk tot de Franken. Meer en meer begonnen de Franken een belangrijke plaats in het Romeinse leger in te nemen. Bonitus, die tot deze stam behoorde, had reeds een hoge positie in het leger en op de vloot van Constantinus gedurende de oorlogen met de keizers in het Oosten. Zijn zoon Silvanus, die eveneens de hoogste rangen in het leger heeft bekleed, waagde het, tijdens de regering van Constantius II, zelfs een greep te doen naar de keizerskroon.

1) De organisatie van het Rijk wordt besproken in de volgende afdelingen van dit hoofdstuk.
Tal van Franken zochten en vonden plaatsen in het leger, niet alleen bij de grenstroepen en het veldleger, maar zelfs bij de garde, als commandanten van afdelingen, als tribunus of praefectus. Lang­zamerhand begonnen de Franken een onmisbaar element te worden voor de verdediging van het Rijk.

Het is niet goed mogelijk in bijzonderheden na te gaan, hoe deze toestand is ontstaan. Maar wellicht kan men enig verband vast­stellen met een aantal andere maatregelen, die Constantinus heeft genomen, in zooverre als door die maatregelen het belang van de gebieden aan de randen van het Rijk naar voren kwam. Men moet daarbij denken aan de ontwikkeling van de hoofdsteden in de buurt van de grenzen en aan de stichting van afzonderlijke vorstendom­men, die voornamelijk voor de verdediging van het Rijk waren op­gericht, als Armenië waar een neef van de keizer, Hannibalianus, heeft geregeerd. Ook de verdeling van het Rijk onder de zoons van Constantinus, reeds vóór zijn dood, moet men in verband bren­gen met zijn militaire politiek. De voornaamste van deze maatrege­len was de nieuwe opstelling van het leger in het binnenland op enigen afstand van de grenzen 1).

Het belangrijkst was intussen de grote verandering in de ma­nier van recrutering. Terwijl in de tijd van Augustus Italië de meeste manschappen leverde en sedert Hadrianus het leger veelal uit de bewoners van de grensprovincies is aangevuld, werden in deze tijd meer en meer soldaten uit de randstaten gelicht. De leger­leiding was van mening, dat de afdelingen een groter gevechts­waarde hadden, naar mate zij uit leden van minder geromaniseerde volkeren waren samengesteld. Vooral de bereden boogschutters en de zwaar gewapende ruiters, troepen met een volkomen on­rotheinsch karakter, namen toen een plaats van betekenis in.

Ook de verhouding tot de randstaten veranderde. Vroeger hadden de Romeinen, door opgelegde verdragen en door gijzelaars die zij eisten, deze staten gedwongen tot een passieve houding. Slechts zelden was overeengekomen, dat zij zouden medewerken voor de verdediging van het Rijk. In deze tijd werd de laatste taak hoofd­zaak. De hulp, die de vorsten aan Rome moesten leveren, was de voornaamste bepaling in het met hen gesloten verdrag. Daarvoor ontvingen die vorsten subsidies van het Rijk (de annonae foederati­eae). Het resultaat was, dat het Romeinse leger meer en meer uit manschappen, die tot de bevolking van de randstaten behoorden, werd samengesteld, en dat de verdediging van de grenzen lang-

1) Over deze maatregel wordt gesproken in afdeling VIII van dit hoofdstuk.
zamerhand voor een deel aan de vorsten van die randstaten werd overgelaten. Daarbij is het kenmerkend, dat de keizers de volkeren, die door een bondgenootschap met Rome waren verbonden, als delen van het Rijk beschouwden.

In de eérste helft van zijn regering heeft Constantinus een grote bedrijvigheid aan de Rijn ontwikkeld, hoewel het slechts in enkele gevallen mogelijk is vast te stellen, welke werken uit zijn tijd stam­men. Bij voorbeeld is het niet bekend, wat deze keizer in Trier heeft laten bouwen. Wij horen van de vloot op de Rijn, die is hersteld, van vestingen en forten langs deze rivier, die zijn opgericht; ook aan de wegen, die van de Rijn naar het binnenland voerden, zijn ver­sterkingen aangelegd. Intussen kunnen wij slechts weinig over­blijfselen van deze verdedigingswerken in werkelijkheid aanwijzen. Met name is het niet mogelijk een monument in ons land, dat uit de tijd van Constantinus stamt, te vermelden.

Later heeft de keizer, gelijk gezegd, veel minder belangstelling voor het gebied aan de Rijn getoond. Na de verovering van Italië resideerde hij meestal te Milaan, te Aquileia of te Sirmium in Pan­nonia. De rust, die aan de Rijn heerste, maakte het voor hem niet nodig naar Gallië terug te gaan. Toen hij eenmaal meester was van het gehele Rijk, nam het Oosten zijn aandacht vrijwel geheel in beslag, vooral nadat Constantinopel als de nieuwe hoofdstad was gekozen. Sedert die werd Gallië geheel aan de plaatsvervangers van de keizer overgelaten. Dat Constantinus niettemin het gezag zelf volkomen in handen hield, hebben wij reeds opgemerkt. zo aanstonds zal blijken, hoe de gehele inrichting van het Rijk er op was berekend om de invloed van de keizer overal te laten door­dringen. Dat was de zin van de organisatie van het bestuur, de be­noeming van stellingcommandanten in de provincies naast de gou­verneurs, de nieuwe dislocatie van de troepen en de schepping van het algemene opperbevel voor het leger.

Ook de hulp van de Christelijke kerk heeft Constantinus gebruikt om zijn invloed op het leven der bewoners van het Rijk te laten gelden. Al dadelijk nadat hij Rome had bezet, greep hij in om een godsdienstige twist te beslechten. Op 2 October 313 kwam te Rome een kerkvergadering bijeen om te trachten een einde te maken aan de moeilijkheden met de Donatisten. Wij vernemen, dat bisschop Maternus van Keulen en Marinus van Arles aan die vergadering hebben deelgenomen. Later is nog een concilie van Arles gevolgd, dat op 1 Augustus 314 is geopend. Daar waren zestien bisschoppen uit Gallië en Britannië aanwezig, onder anderen wederom bisschop Maternus van Keulen.

De tijd van Constantinus is een periode geweest van materiele welvaart en van morelen vooruitgang. De steden bloeiden weer op; de culturele ontwikkeling blijkt, bij voorbeeld, door de herleving van het onderwijs in Gallië. Ook het noorden van het land moet zijn deel van de nieuwen voorspoed hebben gehad, al weten wij daar­van niets in bijzonderheden. Gedurende de regering van Constan­tinus zijn de grondslagen gelegd voor de cultuur van de laten keizertijd, die men naar de nieuwe hoofdstad van het Rijk de By­zantijnsche kan noemen.

Op 22 Mei 337 is de keizer overleden. Hij had toen het Rijk ver­deeld onder zijn drie zoons, Constantinus II, Constans en Constan­tius II. Belangrijke delen had hij gelegateerd aan zijn twee neven, de zoons van zijn halfbroeder Flavius Dalmatius, Dalmatius en Han­nibalianus. De bedoeling van Constantinus moet zijn geweest een wijze van regeren te laten ontstaan als tijdens de tetrarchie. Over het lot van dit plan zullen wij spreken in het volgende hoofdstuk. Wij moeten thans eerst aandacht geven aan de organisatie van het Rijk en aan de inrichting van de landsverdediging.