Stichting de gihonbron

VI. DE NIEUWE ORGANISATIE VAN HET RIJK

Het herstel van het Romeinse Rijk door Diocletianus en Con­stantinus, waarvan in de vorige afdelingen van dit Hoofdstuk is gesproken, ging gepaard met een nieuwe organisatie van het bestuur en van het leger. Aan deze organisatie zullen wij thans aandacht geven 1). Allereerst moeten wij intussen opmerken, dat het groot­ste bezwaar, dat men tegen de staatsinrichting van de Keizertijd kan aanvoeren, in zijn vollen omvang bleef bestaan. Men kan immers niet ontkennen, dat zeer veel misstanden in dit tijdperk zijn veroor­zaakt door de absolute macht van de keizers in verband met de omstandigheid, dat vrijwel uitsluitend door het toeval werd bepaald, welke persoonlijkheid als heerser over het Rijk zou regeren. Het is voldoende te herinneren aan Nero, Commodus en Elagabalus om duidelijk te maken, hoe rampzalige gevolgen deze regeling heeft gehad.

Bovendien was de macht van de keizers in de loop van de derde eeuw nog toegenomen. De Senaat, die in de eerste helft van die eeuw nog een zekeren invloed bezat, had zijn betekenis vrijwel verloren. Verder hebben de keizers, sedert zij het Christendom hadden aan- vaard, zich losgemaakt van Rome en zich zelfs tegenover de tradities van de Stad geplaatst. Maar ook het Christendom hebben zij aan zich onderworpen. Constantinus I en Constantius II beheersten de kerk door middel van de concilies, die zij lieten bijeen komen en waar zij hun wil doordreven. Geen macht in de staat kon zich meer tegenover de keizer stellen. Het volk bezat geen organisatie; de Senaat was afgedaald tot de positie van een stadsraad voor Rome; de Kerk moest haar macht nog eerst veroveren; het leger was door de nieuwe regeling niet meer tot zelfstandig optreden bij machte. Door de nieuwe ordening van het Rijk is evenwel een orgaan in de staat ontstaan, dat ten dele onafhankelijk was van de keizers, te weten de beambtenwereld, met haar eigenaardige regels en gebrui­ken, haar kennis en haar routine, haar hulpmiddelen en archieven. De administratie, de bureaucratie zo men wil, was als een nieuwe macht opgetreden. In het bestel van de staat is deze macht het behoudende, men kan wel zeggen, het reddende element geworden en gebleven.

De hervormingen in het bestuur, die men gewoonlijk aan Diocle­tianus en Constantinus toeschrijft, zijn niet in elk opzicht het werk van deze persoonlijkheden. zoals veel eigenaardigheden, die men in de latere keizertijd aantreft, zijn zij reeds in de vroegeren tijd voorbereid. Maar in elk geval heeft Diocletianus de nieuwe regeling ontworpen; Constantinus heeft dit werk op zijn eigen wijze voltooid.

In de eerste plaats betreffen deze hervormingen de positie van de keizer. De mannen, die in de tweede helft van de derde eeuw als zodanig zijn opgetreden, waren voortgekomen uit het officiers­corps en waren ook door dit corps voor hun hoge waardigheid aan­gewezen. Er was nauwelijks enige afstand tussen hen en hun vroegere ambtgenoten. Diocletianus heeft in deze toestand ver­andering gebracht. In het vervolg was de keizer omgeven door een strenge etikette. Men kan welhaast spreken van een ritus en ceremo­nieën, die wel werden veroordeeld als niet-Romeins, maar toch alge­meen werden aanvaard. Zeker is dit alles in de vroegen tijd voor­bereid 1); maar eerst Diocletianus heeft van de titels en de uiterlijke kentekenen van het gezag gebruik gemaakt om aan de keizer een voor gewone stervelingen ongenaakbare positie te verschaffen.

Onder de keizers van de vierde eeuw merkt men de nadelen van zulk een positie nog nauwelijks op. Zij waren krachtige persoonlijk- lieden, die naar buiten optraden, zelfstandig regeerden en legers wisten aan te voeren. Van hen ging leiding uit en zij deden hun

1) H. Nesselhauf, Die spdtriimische Verwaltung der gallisch-germanischen

1nder: Abhandlungen Preuss. Akad. Phil. hist. Klasse, 1938, Nr. 2. 1) Verg. de vroeger aangehaalde verhandelingen van Alfüldi

plicht als heersers. Het is de fout van Theodosius geweest, dat hij, bij zijn dood in 395, het Rijk heeft nagelaten aan twee onmon­dige en onbekwame jongelingen, Arcadius en Honorius, onder de voogdij van hun hovelingen en hun legercommandanten. Weldra ver­lieten de keizers slechts zelden hun paleis; zij vertoonden zich niet meer en lieten zich niet meer gelden. Door hun zwakheid en door het gebrek aan energie van hun opvolgers is de val van het Rijk ver­haast. Want alleen een absolute heerser, die zelf de verantwoor­delijkheid voor zijn regeringsdaden op zich neemt, vermag op de duur een staat te leiden. Gaat die leiding ontbreken, dan laat het verval niet op zich wachten.

De belangrijkste verandering evenwel, die in het bestuur werd aangebracht, is de scheidink van het burgerlijke en het militaire gezag. Bij de oude Romeinse magistratuur waren steeds admini­stratie, rechtspraak en militaire bevelvoering in één hand verenigd. De scheiding van deze, bevoegdheden was dus in tegenspraak met het wezen van het Romeinse staatsrecht en om die reden heeft het zo lang geduurd, voordat de keizers deze hervorming hebben kun­nen doorzetten. Het was een grote uitzondering, dat onder Gaius (Caligula), naast de proconsul van Africa die aan de Senaat ver­antwoordelijk was, in deze provincie een legercommandant werd aangesteld door de keizer. Er is sprake geweest van zulk een schei­ding tussen het burgerlijke en militaire gezag onder Severus Alexander. Door Gallienus zijn maatregelen in die richting genomen. Maar eerst Diocletianus heeft de scheiding althans voor het grootste deel werkelijk doorgevoerd.

Wij moeten hier nog even het werk van Gallienus in herinnering brengen. Door deze keizer zijn immers de hervormingen voorbereid, waardoor het leger tot een gewillig en ongevaarlijk instrument in de handen van de leiding is gemaakt en waardoor op de duur de scheiding tussen het burgerlijke en het militaire gezag kon worden voltrokken. Vroeger was de gouverneur van een provincie steeds

tevens de commandant van de troepen, die in zijn ressort lagen. Maar in de tweede helft van de derde eeuw vindt men in de provin­cies stadhouders, die niet meer de titel van legatus voeren, maar met de titel van praeses en naast hen, voornamelijk in de grens­provincies, militaire commandanten met de titel van dux 1). Sedert Gallienus werden ook de legioenen niet meer gecommandeerd door een legatus, maar door een praefectus uit de ridderstand, met den

1) Dux was oudtijds de titel van een commandant zonder territoriale be­voegdheid.
rang van een vir egregius, en in buitengewone gevallen door een dux, met de rang van een vir perfectissimus. Gallienus heeft de senato­ren uitgesloten van het commando der legioenen en van de officiers­posten. Door Diocletianus zijn de provincies stelselmatig verkleind en deze keizer heeft ook voor het bestuur van deze afdelingen geen senatoren meer gekozen. Er was wantrouwen tegen de senatoren. De ridderstand werd als een betrouwbaarder steun voor het hoogste gezag beschouwd.

Op deze wijze werd het standsverschil in het leger opgeheven. Ook gewone soldaten konden toen tot de hoogste posten opklimmen, terwijl vroeger bepaalde rangen waren gereserveerd voor leden van de ridderstand en voor de senatoren. Later is de tegenstelling tussen de standen geheel verdwenen en vervangen door een indeling naar rangklassen, die door titels werden aangeduid. Verder is op­merkelijk de toeneming van de betekenis der ruiterij. Gallienus heeft dit wapen georganiseerd en de afdelingen tot corpsen bijeenge­voegd. Tot opperbevelhebber van de cavallerie is Aureolus benoemd en eveneens heeft de latere keizer Aurelianus wellicht deze post bekleed. Aan Gallienus is ook de schepping van het corps der pro­tectores te danken. Andere hervormingen dateren uit de tijd van Aurelianus en Probus. Maar de definitieve regeling en de organisatie van het geheel zijn toch aan Diocletianus en Constantinus te danken.

De nieuwe organisatie van het bestuur bracht voor het gebied,, waartoe Nederland behoorde, enkele grote veranderingen. Om de nieuwen toestand te begrijpen is het noodzakelijk een enigszins uit­voerig overzicht van de gehele inrichting te krijgen. Dat wij daar­toe in staat zijn, danken wij aan het bezit van de No t i t i a d i g n i t a t um, een handboek voor het Rijk, waarin de hoge ambtenaren met hun ambtsgebied worden opgesomd en een overzicht wordt gegeven van het leger 1). Lijsten van ambtenaren moeten reeds hebben bestaan sedert Augustus benoemingen deed, en zij moeten ook steeds in de keizerlijke kanselarij zijn bijgehouden. De Notitia dignitatum rekent evenwel met de splitsing van het Rijk in twee helften, elk met een eigen hof en een geheel gescheiden administra­tie. Het is onaannemelijk,dat de staatsregeling van Diocletianus en Constantinus reeds een volledige verdeling in twee rijken, ieder met
1) Voor de Notitia dignitatum verg. E. Polaschek, Real-Encyclopddie, XVII (936), c. 1077-1116; F. Lot, Revue des études anciennes, 38 (1936), blz. 285-338; A. W. Byvanck, Mnemosyne, 3e s. VIII (1940), blz. 186-198, en IX (1941), blz. 87-96; voor de toepassing verg. H. Nesselhauf, Abhand­longen der Preussischen Akademie, 1938, Nr. 2, vooral blz. 37-48.
een eigen burgerlijk bestuur, een eigen geldelijk beheer en een eigen leger, heeft gekend. Tot een werkelijke scheiding, tussen het Wes­ten met een Latijnsch en het Oosten met een Helleensch karakter, kan het eerst zijn gekomen in de loop van de vierde eeuw. Men kan denken aan de tijd van Valentinianus, toen deze keizer het Oosten afstond aan zijn broeder Valens. In elk geval moet de scheiding zijn voltrokken geweest, toen de twee broeders in Augustus 364 te Sir­mium van elkaar afscheid namen.

De redactie van de Notitia dignitatum is in haar oorsprong zeker niet ouder dan het laatst genoemde jaar. Intussen kan men vast­stellen, dat het exemplaar, waarvan wij afschrifen bezitten, is ont­staan in het westelijke deel van het Rijk tussen 425 en 430, waar­schijnlijk in het jaar 428 of 429. Het in dit exemplaar verwerkte materiaal dateert zonder twijfel uit vroegere tijd. Maar het tijd­stip, waarop de gegevens in overeenstemming zijn gebracht met de werkelijke toestand, is welhaast van hoofdstuk tot hoofdstuk ver­schillend.

Gelijk gezegd, is de Notitia dignitatum een lijst van de hoge ambtenaren in het gehele Romeinse Rijk. Men vindt er zowel de hofdignitarissen als de burgerlijke ambtenaren en de militaire bevel­hebbers. De twee delen, waarin het is gescheiden, voor het Oosten dat voorop gaat en het Westen, staan los van elkaar. Zelfs heeft elk van deze delen een eigen inhoudsopgaaf. Het werk bestaat uit een reeks van hoofdstukken, gewijd aan de ambtenaren en opper­officieren, met de omschrijving van hun ambtsgebied of hun com­mando, van de ambtenaren die aan hen ondergeschikt zijn of van de legerafdelingen waarover zij bevel voeren. Bij elk hoofdstuk zijn de insignia van de ambtenaren afgebeeld. Soms zijn het de symbolen van hun waardigheid, soms veldtekens van legercorpsen, schematische, kaarten van hun ambtsgebied of voorstellingen van vestingen.

Het zo-even genoemde exemplaar van de Notitia dignitatum is in de negende eeuw in het Karolingische Rijk afgeschreven in een codex, tezamen met beschrijvingen van de steden Rome en Con­stantinopel. Naar men kan vaststellen, dateert de beschrijving van de laatste stad uit de eerste helft van de vijfde eeuw. Deze ge­schriften, die alle drie waren geïllustreerd, vormden reeds in de Oud­heid een geheel. Waarschijnlijk waren zij verenigd tot een hand­boek, vervaardigd voor een keizer om hem een voorstelling te geven, hoe de staat was ingericht. Men kan denken aan de jeugdigen Valentinianus III. Voor ons is dit boek, ondanks de slordige be­werking, een onschatbaar hulpmiddel voor onze kennis van de administratie en van het leger in de laten keizertijd. De volgende mededelingen berusten vrijwel geheel op de gegevens van de Notitia dignitatum.

De Keizer, het hoofd van de staat, de opperste chef van de administratie en van het leger, wordt uitteraard in de Notitia digni­tatum niet vermeld. Volgens de staatsregeling van Diocletianus, was het Rijk gesplitst in twee delen, die elk door een Augustus werden geleid. Toen de tetrarchie werd gevestigd, stond naast eiken Augustus een Caesar, met zijn eigen machtsgebied, maar aan de Augustus ondergeschikt. De Caesar van het Westen, Constantius Chlorus, die op 1 Maart 293 was aangesteld, had de bijzondere opdracht het Rijk te beschermen tegen de Germanen; hij had zijn residentie te Trier en daarna te York. Later is er nog telkens een afzonderlijke heerser voor het Westen geweest, eerst Constantinus, later zijn zoons, achtereenvolgens Crispus, Constantinus II, Constans en Constantius, eindelijk Julianus, totdat het Westen definitief tot een afzonderlijk deel van het Rijk is geworden sedert de zo-even genoemde scheiding tijdens Valentinianus I en Valens.

In de Notitia vindt men allereerst de hoge ambtenaren, die waren verbonden aan de persoon van de keizer. Zij, die de administratie van het door een keizer bestuurde onderdeel controleerden, gingen steeds met de heerser mede; zij behoorden tot zijn gevolg. Bij hen kan men drie groepen onderscheiden. De eerste groep omvatte de functionnarissen, die onmiddellijk aan de persoon van de keizer waren verbonden, verenigd in het consistorium, de algemenen raad, die in de Notitia niet wordt genoemd. Tot deze groep be­hoorden de Quaestor, de ambtenaar die was belast met de redactie van de wetten en de keizerlijke edicten benevens met de beantwoor­ding van de verzoekschriften, de Magister officiorum, de function­naris die het algemene toezicht had op het paleis, de bureaux (scrinia), de politie, de secretarissen en adjudanten, de Praepositus sacri cubiculi, het hoofd van de kamerheren, lakeien en eunuchen, de Castrensis of intendant van het paleis en de Comites domestico­rum, de commandanten der twee afdelingen van de lijfwacht.

De tweede groep omvatte de ambtenaren, die waren belast met het burgerlijke bestuur, de rechtspraak en het financiele beheer. Voor de administratie en de rechtspraak was het Rijk verdeeld in enige grote afdelingen, met een Praefectus praetorio aan het hoofd, de praefecturae. Deze indeling is eerst door Constantinus tegen het einde van zijn regering voltrokken. In het Westen waren twee van dergelijke functionnarissen, voor de praefecturae van Italië en van Gallië 1). Het financiele beheer werd behartigd door de Comes sacrarum largitionum, die de schatkist beheerde, en de Comes rerum privatarum, die was belast met het toezicht op de domeinen. Verder behoorde tot deze groep nog de Primicerius notariorum, het hoofd van de notarii, ambtenaren die in het algemeen met contro­lerende werkzaamheden waren belast of met bijzondere opdrachten werden uitgezonden.

Ten slotte vermelden wij nog de derde groep, die de militaire administratie omvatte. Daartoe behoorden de twee inspecteurs, van de infanterie en de cavallerie, de Magister peditum en de Magister equitum. Hun functie is in de loop der tijden evenwel enigszins gewijzigd. Later werden ook hoge opperofficieren met het com­mando in een bepaald onderdeel belast. Voor ons is van belang de magister, met de titel van Magister equitum, voor Gallia. Deze functionnaris maakte deel uit van een andere militaire organisatie, die door Theodosins is ingevoerd. In het Oosten kunnen wij de bijzonderheden van deze organisatie nog vrij goed herkennen. Maar voor het Westen is zij blijkbaar niet volledig tot stand gekomen. Althans vinden wij haar in de Notitia dignitatum niet.

Het is opmerkelijk, dat de praefecten en de magistri, ten minste aanvankelijk optreden als vertegenwoordigers van de keizer. Want men hield vast aan het principe, dat verdeling van, het militaire en het burgerlijke gezag niet goed mogelijk was. Beide functies waren althans in de persoon van de Keizer onverbrekelijk verenigd. Dat deze ambtenaren optraden direct uit naam van de Keizer, blijkt onmiddellijk uit hun insignia, waartoe een portret van de keizer behoort. Bij hun ambtshandelingen was de keizer dus, vertegen­woordigd door zijn portret, steeds in persoon aanwezig. Blijkbaar was intussen de delegatie van macht aan de ambtenaren, die ge­rechtigd waren het portret te toonen, zeer groot.

In het volgende bepalen wij ons tot het deel van het Rijk, waartoe ons land behoorde. Wij zullen eerst aandacht geven aan het civiele bestuur en het financiele beheer, daarna aan het leger.

1) De Praefectus praetorio behoorde eerst tot het gevolg van de keizer, maar kreeg later een eigen ambtsgebied en resideerde in de hoofdstad van dat gebied.

VII. HET BESTUUR EN DE FINANCIËN

Ons land, voorzoover het in deze tijd nog tot het Romeinse Rijk kan worden gerekend, maakte deel uit van het ambtsgebied van de Praefectus praetorio Galliarum. Deze functionnaris behoor­de tot de hoogste ambtenaren van het Rijk, die de titel dragen van vir illustris. Sedert de hervorming van Constantinus was hij in het algemeen het hoofd van het civiele bestuur en van de rechtspraak in een bepaald gebied, zijn praefectura. Alleen behield hij altijd een zekeren invloed op de militaire zaken, daar hij belast was met de intendance. Een enkele maal werd hij, ten minste in de vierde eeuw, nog wel eens met een commando belast. De Praefectus praetorio placht uit een voornaam geslacht te stammen. Intussen was hij geheel afhankelijk van de Keizer, die hem naar willekeur kon benoemen en ontslaan. Er waren twee praefecten in het Rijk, sedert Diocletianus het niet Maximianus had gedeeld. Onder Constantinus I waren er reeds meestal vier, één voor elk der vier praefecturae, afdelingen die een overblijfsel waren van de bestuursorganisatie der tetrarchie. Bovendien waren er de twee praefecten van de hoofd­steden, Rome en Constantinopel.

De werkelijke eenheid van bestuur was evenwel niet de praefec­tura, maar de dioecesis, waarvan er zeven in het westelijke en vijf in het oostelijke deel van het Rijk waren. Aan het hoofd van een dioecesis stond hetzij een praefectus praetorio, hetzij een vicarius. Deze laatste trad oorspronkelijk alleen op als plaatsvervanger van de praefectus en behoorde tot een betrekkelijk, lage klasse van ambtenaren, de perfectissimi. Later werd het een vast ambt en be­hoorde deze fuctionaris tot de tweede klasse, van de spectabiles. Gallië was verdeeld in twee dioeceses, het gebied ten noorden van de Loire en de Rhtine, de dioecesis Galliarum, en het zuiden, de oude provincies Narbonensis en Aquitania, de dioecesis Viennensis. Als bestuurder van de diocesis Galliarum trad de Praefectus prae­torio Galliarum op. Hij resideerde eerst te Trier, maar zeker reeds in 418 te Arles.

Elke dioecesis omvatte meer dan één der oude provincies; maar deze af delingen zijn door Diocletianus en zijn opvolgers in een aantal kleinere districten gesplitst. Deze nieuwe provincies bleven de laagste eenheden voor het bestuur. De stadhouders behoorden, voor zoover zij deel uitmaakten van de senatorenstand, tot de klasse der clarissimi en voerden de titel van consularis of, wanneer zij de rang van een praetorius hadden, van corrector. De stadhouders uit de ridderstand werden praesides genoemd en maakten deel uit van de perfectissimi. Al deze ambtenaren misten elke militaire macht. Zij hadden evenwel de hoogste bestuursbevoegdheid in hun ambts­gebied, te weten het bekend maken van wetten en decreten, de con­trole over het plaatselijke bestuur en over de politie, het toezicht op de heffing der belastingen en op de rechtspraak. De laatste functie was zonder twijfel de belangrijkste en om die reden werden zij soms index, rector of praeses genoemd. Deze rechtspraak betrof zowel de civiele als de strafzaken, waarschijnlijk ook de administratieve kwesties. De stadhouder vertegenwoordigt de keizer in zijn dis­trict en wordt door de keizer benoemd. Maar hij staat niet recht­streeks onder de keizer. Want hij wordt door de praefectus (of door de vicarius) gecontroleerd. Elk half jaar moet de gouverneur aan zijn onmiddellijken chef een rapport uitbrengen over de zaken in zijn ressort. Een voordeel van de nieuwe regeling was een zekere decentralisatie van het bestuur en dus een sneller recht van appel, omdat de zaken thans te Trier werden afgedaan, terwijl men daar­voor vroeger naar Rome moest gaan. Een nadeel was het grotere aantal van de ambtenaren en van de bureaux, benevens een gecom­pliceerder administratie. Dat alles oefende een zeer zware finan­ciele druk op het land uit.

Het doel van deze regeling was een strengere controle op de stadhouders. Voor de keizer, die het geheel beheerde met hulp van zijn hoge dignitarissen en zijn bureaux, was het toezicht te moeilijk en evenmin was de praefectus praeto. rio met zijn grote ambtsgebied daartoe in staat. Om die reden is de vicarius geschoven als instantie tussen de stadhouders en de praefecten. Intussen is deze rege­ling eerst in de vierde eeuw geheel voltooid, maar blijkbaar niet overal met volledige consequentie doorgevoerd.
Gallië omvatte zeventien provincies en de Dioecesis Galliarum tien, in plaats van de vier oude provincies Germania Inferior en Supe­rior, Belgica en Lugdunensis. Voor ons zijn van belang de nieuwe provincies Germania Prima, die de plaats heeft ingenomen van Ger­mania Superior, met de hoofdstad te Mainz, Germania Secunda, in de plaats van Inferior, met de hoofdstad te Keulen, Belgica Prima, met de hoofdstad te Trier, en Belgica Secunda, met de hoofdstad te Reims 1). Deze vier laatste provincies werden bestuurd door con­sulares. Delen van ons land hebben alleen behoord tot de provin­cies Germania Secunda en Belgica Secunda.
1) De andere provincies van de dioecesis Galliarum waren Lugdunensis 1 tot IV, Sequania en Alpes Ciraiae.
Wij dienen thans vast te stellen, hoe de indeling in civitates van deze provincies is geweest en welke civitates deel hebben uitge­maakt van het grondgebied van ons land. zoals wij het vroeger hebben medegedeeld, zijn lijsten van civitates reeds opgesteld in de tijd van Augustus ten behoeve van de statistiek van het Rijk en wij hebben gebruik gemaakt van dergelijke lijsten, waaraan door Plinius en Ptolemaios gegevens zijn ontleend. Voor de latere Oud­heid beschikken wij over de lijst, die Ammianus Marcellinus heeft opgenomen in zijn geografische overzicht van Gallië, samengesteld tussen 383 en 390, benevens over de lijst van de Notitia Galliarum, die voor kerkelijk gebruik tussen 390 en 413 is vervaardigd. De laatste, die men kan beschouwen als een lijst der bisdommen van Gallië, is niet minder nuttig voor de kennis van het burgerlijke bestuur; want toen de Christ lijke kerk in de vierde eeuw officieel was erkend, heeft zij de burgerlijke indeling voor haar organisatie overgenomen. Op die wijze komt een aartsdiocese overeen met een provincia en een bisdom met een civitas. De lijst diende voor prac­tisch gebruik en is later steeds bijgewerkt en uitgebreid.

Op grond van deze lijsten kunnen wij gemakkelijk vaststellen, welke civitates in de verschillende provincies tegen het einde van de vierde eeuw hebben bestaan. In Germania Secunda vinden wij alleen de Civitas Agrippinensium (Keulen) als metropolis en de Civitas Tungrorum met de hoofdstad Tongeren. Als versterkte plaatsen zonder stadsrecht (castra) in deze provincie noemt Am­mianus Marcellinus nog Castra Herculis (in de Betuwe), Quadri­burgium (Qualburg), Tricensimae (Xanten), Novaesium (Neuss), Bonna (Bonn) en Rigomagus (Remagen). De provincie Belgica Secunda omvatte twaalf civitates, tezamen ongeveer het oude gebied vormend van de Belgae. De hoofdstad was Reims. Verder zijn voor ons alleen van belang de Civitas Camaracensium met de hoofdstad Kamerijk, de Civitas Turnacensium met de hoofdstad Doornik, de Civitas Morinorum met de hoofdstad Terwaen en de Civitas Bono­niensium met de hoofdstad Boulogne-sur-Mer.

Het is niet moeilijk deze civitates te identificeren. In Germanië zijn de oude civitates van de Agrippinenses met de hoofdstad te Keulen en van de Tungri met de hoofdstad te Tongeren in stand ge­bleven. De civitates van de Bataven en van de Traianenses beston­den tegen het einde van de vierde eeuw niet meer. Blijkbaar was het gebied van deze twee laatste departementen toen geheel afgestaan aan de Franken en de communale organisatie naar Romeinse trant daar opgeheven. De gouverneur van Germania Secunda had dus slechts een zeer klein district onder zijn onmiddellijk gezag. Maar zonder twijfel heeft hij ook enig toezicht uitgeoefend op de Fran­kische vorsten, die zich binnen het Rijk in zijn provincie hadden mogen vestigen. In naam was die provincie nog in de vroegenen omvang blijven bestaan.

De toestand in Belgica Secunda is niet dadelijk zo volkomen duidelijk. Intussen begrijpen wij, dat de civitas der Morini is gesplitst in twee delen, de Morini van Terwaen en de Morini van Bononia. De laatste plaats is het vroegere Gesoriacum, dat volgens de uitdrukkelijke mededeling van Ptolemaios in het land van de Morini lag. De civitas van de Nervii was van naam veranderd. Toen sprak men, naar de nieuwe hoofdstad, van Camaracenses. Op een dergelijke wijze zijn de Menapii van Castellum Menapiorum (Cassel) veranderd in de Turnacenses. zoals men zich zal herinneren, is het Vlaamsche land kort na de vierde eeuw door de zee overstroomd. Het is dus vrijwel buitengesloten, dat men daar in de lateren toe­stand nog de verhoudingen van de Romeinse tijd zou kunnen terugvinden.

De provincies zijn territoriale afdelingen van de staat. De gou­verneur oefent daar het civiele gezag uit. Alleen bij uitzondering heeft hij enige bemoeienis met de militaire zaken. Anders is het commando over de bezettingstroepen toevertrouwd aan een afzon­derlijken militairen functionnaris met de titel van een dux. Soms omvat het gebied van zulk een dux een enkele provincie, soms verscheidene provincies, soms alleén een onderdeel van een provincie. Hoe de regeling was in Noord-Gallië, zullen wij nagaan in de volgende afdeling van dit hoofdstuk. Thans zullen wij nog enige aandacht moeten geven aan de financiele zaken.

Voor het financiele beheer stonden in de late Oudheid nog steeds twee organisaties naast elkaar: de Fiscus Caesaris onder de Comes sacrarum largitionum, de algemenen betaalmeester die de plaats bekleedde van het vroegere hoofd van de fiscus, en de Res privata onder de Comes rei privatae. De belangrijkste her­vorming was de aaneensluiting van het civiele en het financiele beheer. Gedurende deze periode had de Praefectus praetorio in zijn ambtsgebied ook het toezicht op de voornaamste belasting (annona). Wellicht is deze hervorming door Constantinus I ingevoerd; maar zeker was zij al eerder voorbereid. In de verschillende provincies heeft de gouverneur dus het werk te verrichten, dat vroeger werd verricht door de keizerlijken procurator. Hij moet zorgen voor het innen van de belastingen en voor het vervolgen van hen, die achter­stallig zijn met de betaling. Door de stedelijke administratie wordt de belasting aangeslagen. De Praefectus adviseert over verhooging of verlaging.

Intussen bleef er in elke dioecesis nog een van de Praefectus onafhankelijk orgaan ter controle, in de persoon van een ambtenaar, die de titel draagt van A ratipnibus, Rationalis summi rei of Rationalis summarum. In Gallië waren twee rationales, één voor elke dioecesis, die respectievelijk te Trier en te Vienne resideerden. Zij waren oorspronkelijk plaatsvervangers van de Comes sacrarum largitionum. Mogelijk zijn zij alleen beheerders van de kas hunner dioecesis geweest. In deze kas vloeiden de gelden der belastingen en daaruit werden ook de betalingen gedaan. Wat overbleef, werd naar de centrale kas van het Rijk overgemaakt. In enige grote steden, als te Trier, Reims, Lyon en Arles, waren bureaux, die de gelden der belastingen verzamelden: thesauri, die werden beheerd door praepositi. Volgens de Notitia dignitatum stonden zij recht­streeks onder de Comes sacrarum largitionum. In Gallië waren ook de rationales direct aan deze hogen functionnaris onderge­schikt. Elders was er als tusseninstantie een comes van lageren rang, die de rationales controleerde.

Wat de belastingen betreft, was de voornaamste de belasting op het land met zijn opbrengst en op degenen, die van die opbrengst leven. Van tijd tot tijd werd, evenals vroeger, een census gehouden om te zorgen, dat niets aan de belasting ontsnapte. De census omvatte de opmeting van de landerijen, van het bouwland, de boom- en wijngaarden, de registrering van het vee, de slaven en hoorigen, maar ook van de gehele familie met alle werkkrachten, als de vrou­wen, kinderen en grijsaards. Volgens de uitkomst van de census werd het aantal eenheden (capita) vastgesteld, waarvoor elke gemeente (civitas) belasting moest opbrengen. De gemeente is aan­sprakelijk voor het bedrag, dat haar is opgelegd. In de praktijk zijn evenwel de leden van de stedelijken raad, de decuriones, ver­antwoordelijk. De gemeentelijke autoriteiten bepalen van hun kant, hoeveel elke inwoner moet betalen, en zij moeten zien, dat zij dat bedrag loskrijgen. Bovendien moet men rekening houden met andere belastingen, als successierechten, tol- en havengelden, diensten en leveranties in natura, die van de steden werden geëischt. Vooral deze leveringen gaven aanleiding tot afpersingen en uitplun­deringen van de zijde der ambtenaren en officieren, die met de inning waren belast.

De administratie van de domeinen (de res privata) vormde een afzonderlijken tak van dienst, die door een hogen functionaris werd gecontroleerd. Oorspronkelijk had hij de titel van magister en daarna van rationalis rei privatae. In de vierdp eeuw behoorde hij nog tot de spectabiles. Maar in de tijd toen de ons bewaarde Notitia dignitatum werd te boek gesteld, had hij de titel van Comes rerum privatarum en behoorde tot de hoogste klasse, van de viri illustres. Als zijn plaatsvervanger (vicarius) wordt in de Notitia dignitatum een Comes largitionum privatarum genoemd. Verder was er in elke dioecesis een Rationalis, die de belangen van deze dienst waarnam, in Gallië te Trier en te Vienne. Een afzonder­lijke Praepositus rei privatae wordt genoemd voor Sequanica en Germania Prima; blijkbaar waren de domeinen daar bijzonder groot. Tot deze dienst behoorde ook het toezicht op enige fabrie­ken (gynaecia), onder andere te Trier, en op het transport van keizerlijke bezittingen in Gallië.

Door de staat werd een aantal bedrijven en fabrieken ge­exploiteerd; deze ondernemingen behoorden meestal tot de dienst­tak van de Comes sacrarum largitionum. Wij noemen hier de ons uit de Notitia dignitatum bekende werkplaatsen waar munten werden geslagen (monetae) te Trier, Arles en Lyon, met hun procuratores, fabrieken met vrouwelijke arbeiders (gynaecia) voor de vervaardiging van statiekleeding en ambtsgewaden ten be­hoeve van de hoge ambtenaren en de keizers, te Arles, Lyon, Reims, Doornik, Trier en Metz, linnenweverijen (linyfia) te Vienne, ateliers waar met goud en zilver werd geborduurd (brabaricaria en argentaria), te Arles, Reims en Trier. De werkplaatsen, waar wapens werden vervaardigd, ressorteerden onder de Magister officiorum; in Noord-Gallië vond men dergelijke werkplaatsen te Soissons, Reims, Trier en Amiens. Bovendien moeten worden vermeld de korenschuren (horrea) en de entrepots voor levensmiddelen en andere voorraden, waar de opbrengst van de belastingen in natura werd opgeslagen en waaruit de ambtenaren de hun toekomende porties ontvingen. Deze magazijnen beschikten over een groot perso­neel en over transportmiddelen. Soms waren zij versterkt en konden worden gebruikt als pleisterplaats, bij voorbeeld voor een keizer tijdens zijn reizen. De post, die een zeer belangrijke tak van dienst was, ressorteerde onder de Praefectus praetorio; maar zij wordt in de Notitia 2gnitatum niet genoemd. Nog steeds diende de post uitsluitend voor ambtelijk vervoer, later ook voor de bisschoppen. Zij was zelfs in staat voor het transport van een leger te zorgen.

Voor al deze takken van dienst was een groot aantal bureaux met veel ambtenaren nodig. Deze bureaux (officia) waren uit­stekend georganiseerd, volgens een uniform systeem en met een strenge hiërarchie. Aan het hoofd staat een chef (princeps) en direct onder hem de algemene secretaris (cornicularius), die de chef kan vervangen. Verder vindt men comptabele ambtenaren (tabularii), een archivaris of kanselier (commentariensis), een boek­houder (actuarius), bovendien griffiers (exceptores), commiezen (adiutores), boden (singularii) en klerken (subadiuvae). De ambte­naren (officiales) vormden een kaste in de staat. Volgens vaste regels werden zij gerecruteerd, bevorderd en van het ene bureau naar het andere overgeplaatst.

De bureaux verzekerden de stabiliteit en de eenheid in het Rijk; zij vormden, zoals reeds boven werd opgemerkt, een macht, die ook in de moeilijkste omstandigheden een hechte steun voor de staat bleef, omdat zij de administratie gaande hielden. Zij herstelden vaak, wat een keizer of een hoge ambtenaar door zijn gebrek aan inzicht of zijn incompetentie dreigde in de war te sturen. Hun betekenis nam toe, naarmate de staat verzwakte. Ten slotte zijn het de ambte­naren geweest, die het Rijk bijeenhielden. Maar zij verrichtten hun bezigheden in stilte. De geschiedenis spreekt van hen niet. Van de bureaux en hun werkzaamheid weten wij dus slechts zeer weinig.

Naast deze diensten moet men nog noemen de commissarissen en de geheime politie, die als organen voor de controle optraden: curiosi en agentes in rebus (inspecteurs), protectores die sommige commissies begeleiden, notarii als commissarissen voor bijzondere opdrachten. De laatsten waren verenigd in een afzonderlijk corps onder de Primicerius notariorum, de hogen functionnaris die het hoofd was van de centrale controle. Langzamerhand ontwikkelde zich dit toezicht tot een ambtelijke spionnage van een centraal orgaan op de andere diensten. Maar ook binnen de diensten zelf was de onder­linge controle zeer streng. In de late Oudheid heeft men systematisch de hogere ambtenaren in een positie van afhankelijkheid tegenover de lagere gebracht. Elke hogere ambtenaar is niet alleen verant­woordelijk voor de daden van zijn ondergeschikten; maar bovendien zijn de lagere ambtenaren verantwoordelijk voor de handelingen van hun chef. Op deze wijze was het voor een functionnaris niet mogelijk iets .te ondernemen zonder de instemming van de princeps of van de cornicularius van zijn bureau.

Tegenover de willekeur der ambtenaren had het publiek slechts uiterst geringe waarborgen. In Gallië is het concilium Galliarum, dat vroeger enigszins als orgaan van de openbare opinie kon op­treden, in de loop van de derde eeuw verdwenen. Alleen de gemeentelijke besturen hadden nog altijd een zekere zelfstandigheid. De civitates bezaten een eigen raad van decuriones, magistraten en ambtenaren. Soms werden hun belangen verdedigd door een defen­sor, die als curator van de gemeente optrad; later kreeg hij de titel comes. Ook de bisschoppen namen veelal de zorg voor hun ge­meente op zich.

De onafhankelijkheid van de gemeenten was wèl zeer verminderd, maar zij hadden nog altijd de mogelijkheid zich tot de gouverneur van de provincie te wenden en zelfs rechtstreeks tot de keizer. Bij zulk een gelegenheid hoort de keizer de klacht van de gemeente aan en richt zich ook direct tot de klagers. Intussen is de keizer de meester. Hij beschikt naar willekeur over de hoge ambtenaren, die zijn macht vertegenwoordigen, en over het leger als het instru­ment van die macht. Ten slotte zullen wij ook aan het leger in zijn nieuwe formatie enige aandacht wijden.