Sürdürülebilir kentleşme/kentsel gelişme yaklaşımı, sürdürülebilir kalkınma yönündeki genel amacın önemli bir parçası olarak görmek gerekir

VI.B. DAMPO Çalışma Grubu’nun Bayındırlık ve İskan Bakanlığı İçin Gerçekleştirdiği Çalışma

DAMPO Danışmanlık Araştırma Mimarlık Planlama Ltd. Şti., 2007 yılında Bayındırlık ve İskan Bakanlığı için bir Kentsel Göstergeler Kılavuzu hazırlamıştır. DAMPO Çalışma Grubu, göstergeler konusunda sadece gelişmiş ülkelerin kentleri için yapılan çalışmaların değil, gelişmekte olan ülkelere referansla üretilen çalışmaların da incelenmesi gerekitğinin altını çizmektedir. Gelişmiş ülke kentleri bağlamında üretilen çalışmalar, örneğin ülkemiz kentlerinde görülen kaçak yapılaşmanın oranına yönelik bir gösterge içermemektedir. Ancak öte yandan az gelişmiş ülkelere özgü en ağır koşulları içeren gösterge çalışmalarının da ülkemize uyarlanmasında sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, DAMPO Grubu, hem gelişmiş ülkelere referansla hem de az gelişmiş ülkelere referansla üretilen çalışmaları ciddi ve kapsamlı bir gözden geçirme süreci uygulamıştır.

Bu çalışmaların incelenmesini izleyerek, söz konusu yabancı ülke örnek çalışmaları kapsamında üretilen bütün gösterge listeleri kullanılarak bir sentez göstergeler listesi oluşturulmuştur. Sentez listede 9 temel alan ve 25 alt alan altında toplam 592 adet gösterge yer almıştır. Sentez listede yer alan temel ve alt alanlar ile göstergeler, ülkemiz koşulları göz önünde bulundurularak değerlendirilmiş ve bu koşullara uygun nitelikte göstergeler listesi oluşturulmuştur. Bu çalışmalar sonucunda göstergeler, 7 temel alan ve 23 alt alan altında toplanmıştır. Toplam gösterge sayısı ise 156 olarak belirlenmiştir. Bunun ardından bazı göstergeler “öncelikli gösterge” olarak tespit edilmiştir. Öncelikli göstergeler, diğerleri ile karşılaştırıldığında görece daha önemli olduğu düşünülen göstergelerdir. Bir yerleşme için göstergelerin tümünün hesaplanmasının olanaklı olmadığı durumlarda sadece öncelikli göstergelerin hesaplanması önerilmektedir. İzleyen tabloda göstergelerin gruplandığı temel ve alt alanların listesi verilmektedir (DAMPO Danışmanlık Araştırma Mimarlık Planlama Ltd. Şti. 2007, 109-113):

Temel Alan	Alt Alanlar
DEMOGRAFİ	1. Alt Alan - Nüfus 2. Alt Alan – Hanehalkı Yapısı
SOSYAL YAPI	3. Alt Alan – Sağlık 4. Alt Alan – Eğitim 5. Alt Alan – Suç 6. Alt Alan – Gelir Eşitsizliği ve Yoksulluk 7. Alt Alan – Toplumsal Cinsiyet
EKONOMİK YAPI	8. Alt Alan – İşgücü Durumu 9. Alt Alan – Ekonomik Faaliyet
YURTTAŞLIK KONULARI	10. Alt Alan – Siyasal Katılım 11. Alt Alan – Yerel Yönetimler 12. Alt Alan – Yönetişim Göstergeleri
MEKANSAL YAPI	13. Alt Alan – Arazi Kullanımı 14. Alt Alan – Konut 15. Alt Alan – Planlama Göstergeleri 16. Alt Alan – Kültürel ve Rekreatif Faaliyetler 17. Alt Alan – Kentsel Ulaşım
ÇEVRE VE EKOLOJİ	18. Alt Alan – İklim 19. Alt Alan – Hava Kalitesi 20. Alt Alan – Su 21. Alt Alan – Katı Atık 22. Alt Alan – Enerji Kullanımı
BİLGİ TOPLUMU	23. Alt Alan – Kullanım Düzeyi ve Bilişim Sektörü

Tablo 9-DAMPO Grubu’nun Kentsel Göstergeler Çalışmasında Belirlenen Temel ve Alt Alanlar
Bu temel ve alt alanlar altında yer alan göstergelerin toplanacağı mekansal birimler Çalışma Grubu tarafından şu şekilde belirlenmiştir:

• 
  Belediyeler için; belediye ve mücavir alan sınırı içindeki kentsel alanlar,
  
• 
  Büyükşehir belediyeleri için; büyükşehir belediye sınırı içinde yer alan
  

-Büyükşehir Belediyeleri

-Büyükşehiri oluşturan ilçe ve ilk kademe belediyeleri,

-Merkez kent (5216 Sayılı Kanun öncesi belediye sınırı)
Tablo 9’da verilen temel ve alt alanlar içinde belirlenen göstergeler listesi şöyledir (DAMPO Danışmanlık Araştırma Mimarlık Planlama Ltd. Şti. 2007, 119-122):

1. TEMEL ALAN - DEMOGRAFİ
1.1. Alt Alan – Nüfus
Göstergeler
1.1.1	Toplam Yerleşik Nüfus	Öncelikli
1.1.2	Nüfus Artış Hızı	Öncelikli
1.1.3	Bağımlılık Oranları
	Toplam Bağımlılık Oranı
	Genç Bağımlılık Oranı
	Yaşlı Bağımlılık Oranı
1.1.4	Göç Sayıları ve Hızları	Öncelikli
	Aldığı Göç Sayısı ve Hızı
	Verdiği Göç Sayısı ve Hızı
	Net Göç Sayısı ve Hızı
1.2. Alt Alan – Hanehalkı Yapısı
Göstergeler
1.2.1	Toplam Hanehalkı Sayısı	Öncelikli
1.2.2	Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü	Öncelikli
1.2.3	Oda Başına Düşen Kişi Sayısı
2. TEMEL ALAN – SOSYAL YAPI
2.1. Alt Alan – Sağlık
Göstergeler
2.1.1	Kaba Doğum Hızı	Öncelikli
2.1.2	Kaba Ölüm Hızı	Öncelikli
2.1.3	1000 Kişiye Düşen Hastane Yatak Sayısı	Öncelikli
2.1.4	1000 Kişiye Düşen Sağlık Ocağı Sayısı	Öncelikli
2.1.5	1000 Kişiye Düşen Yaşlılar Evi ve Bakım Merkezi Sayısı
2.1.6	Temel Sağlık Hizmetlerine Ulaşabilen Nüfusun Oranı
2.1.7	Sağlıklı Suya Ulaşabilen Nüfusun Oranı	Öncelikli
2.1.8	Yeterli Atık Sistemine Ulaşabilen Nüfusun Oranı	Öncelikli
2.1.9	Özürlü Nüfus Oranı
2.2. Alt Alan – Eğitim
Göstergeler
2.2.1	1000 Kişiye Düşen İlköğretim Okulu Sayısı	Öncelikli
2.2.2	1000 Kişiye Düşen Çocuk Yuvası ve Anaokulu Sayısı	Öncelikli
2.2.3	İlköğretimde Kaba/Net Okullaşma Oranı
2.2.4	Ortaöğretimde Kaba/Net Okullaşma Oranı
2.2.5	Yetişkin Nüfusun Okuryazarlığı
2.2.6	Meslek Edindirme Amaçlı Yaygın Eğitim Programlarından Yararlananların Sayısı, Kurs Sayısı ve Kurs Başına Düşen Kişi Sayısı
2.2.7	Yüksek Öğrenime Kayıt Oranı
2.3. Alt Alan – Suç
Göstergeler
2.3.1	1000 Kişiye Düşen Kayıtlı Suç Sayısı	Öncelikli
2.3.2	1000 Kişi Başına İntihar Oranı
2.4. Alt Alan – Gelir Eşitsizliği ve Yoksulluk
Göstergeler
2.4.1	Hanehalkı Geliri	Öncelikli
2.4.2	Hanehalkı Geliri Milli Gelirin Yarısından Az Olan Hanehalkı Oranı
2.4.3	Sosyal Güvenlik Yardımlarına Bağımlı Hanehalkı Oranı
2.4.4	Sosyal Güvenlik Sistemi Kapsamındaki Nüfus Oranı
2.4.5	Yoksulluk Sınırının Altındaki Hanehalklarının Oranı	Öncelikli
2.4.6	Evsiz (Barınacak Yeri Olmayan) İnsan Sayısı
2.4.7	Sokakta Çalışan Çocukların Sayısı
2.5. Alt Alan – Toplumsal Cinsiyet
Göstergeler
2.5.1	İlk ve Orta Öğrenimde Cinsiyet Oranı	Öncelikli
2.5.2	Tarım Dışı Faaliyetlerde Ücretli Olarak Çalışan Kadınların Oranı
2.5.3	Belediye Meclisi Üyeleri İçinde Kadınların Oranı
2.5.4	Kadın Muhtarların Oranı
3. TEMEL ALAN – EKONOMİK YAPI
3.1. Alt Alan – İşgücü Durumu
Göstergeler
3.1.1	5 Yıllık Dönemlerde Yıllık İstihdam Artışı	Öncelikli
3.1.2	İşsizlik Oranı	Öncelikli
3.1.3	İstihdam Edilen Nüfusun Toplam Çalışma Yaşındaki Nüfusa Oranı (İstihdam Oranı)	Öncelikli
3.1.4	Ekonomik Olarak Faal Olma Oranı (İşgücüne Katılma Oranı)	Öncelikli
3.1.5	Ücretli Çalışanların Oranı
3.1.6	İşverenlerin Oranı
3.1.7	Kendi Hesabına Çalışanların Oranı
3.1.8	Ücretsiz Aile İşçilerinin Oranı
3.1.9	Çocukların İşgücüne Katılım Oranı
3.2. Alt Alan – Ekonomik Faaliyet
Göstergeler
3.2.1	Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla	Öncelikli
3.2.2	Sanayi Sektöründe Çalışanlar	Öncelikli
3.2.3	Hizmetler Sektöründe Çalışanlar	Öncelikli
3.2.4	Tarım Sektöründe Çalışanlar	Öncelikli
3.2.5	Enformel Sektörde Çalışanların Oranı
3.2.6	Şirket ve Firma Başına Çalışan Sayısı
4. TEMEL ALAN – YURTTAŞLIK KONULARI
4.1. Alt Alan – Siyasal Katılım
Göstergeler
4.1.1	Yerel Seçimlere Katılım Oranı	Öncelikli
4.1.2	10.000 Kişiye Düşen STK ve Meslek Kuruluşu Sayısı	Öncelikli
4.1.3	STK ve Meslek Kuruluşlarına Üyelik
4.1.4	STK ve Meslek Kuruluşları İle İşbirliği ve Katılım
4.2. Alt Alan – Yerel Yönetimler
Göstergeler
4.2.1	Kişi Başına Belediye Geliri		Öncelikli
4.2.2	Yerel Kaynaklardan Sağlanan Belediye Geliri
4.2.3	Kişi Başına Belediye Gideri		Öncelikli
4.2.4	Yatırım Harcamalarından Kaynaklanan Belediye Gideri
4.2.5	Belediyenin Toplam Borcunun Yıllık Gelirine Oranı
4.2.6	Belediyede Çalışan Teknik Personel		Öncelikli
4.2.7	Belediye Meclisindeki Esnaf ve Tüccar Üyeler
4.2.8	İmar Planlarının Yaşayanlarca Benimsenme Durumu
4.3. Alt Alan – Yönetişim Göstergeleri
Göstergeler
4.3.1	Belediyenin Çalışma ve Faaliyetleri ile Verdiği Hizmetlerden Hoşnutluk
4.3.2	Belediyenin Çalışmaları ile Aldığı Kararlardan Zamanında Haberdar Olma Durumu
4.3.3	Belediyenin Yurttaşların Talepleri ile İsteklerine Duyarlı ve Açık Olma Durumu
4.3.4	Belediyede Yolsuzluk, Rüşvet ve İhale Usulsüzlükleri Gibi Olayların Varlığı
5. TEMEL ALAN – MEKÂNSAL YAPI
5.1. Alt Alan – Arazi Kullanımı
Göstergeler
5.1.1	Kentsel Yerleşim Alanı		Öncelikli
5.1.2	Yerleşim Alanı Genel Nüfus Yoğunluğu		Öncelikli
5.1.3	Tarım Amaçlı Kullanılan Alan		Öncelikli
5.1.4	Orman Alanı Oranı		Öncelikli
5.1.5	Sanayi Amaçlı Kullanılan Alan		Öncelikli
5.1.6	Turizm ve Rekreasyon Amaçlı Kullanılan Alan		Öncelikli
5.1.7	Ticaret Amaçlı Kullanılan Alan		Öncelikli
5.1.8	Kamu Hizmet ve Donatı Alanları		Öncelikli
5.1.9	Konut Yerleşim Alanı		Öncelikli
5.1.10	Konut Alanı Nüfus Yoğunluğu		Öncelikli
5.1.11	Kişi Başına Aktif Yeşil Alan		Öncelikli
5.1.12	Kişi Başına İlköğretim Okulu Alanı
5.1.13	Kişi Başına Ortaöğretim Okulu Alanı
5.1.14	Kişi Başına Sağlık Tesisi Alanı
5.1.15	Kişi Başına Spor Tesisi Alanı
5.1.16	Kişi Başına Kültürel Tesis Alanı
5.1.17	Yerleşmeye Uygun Olmayan Alan		Öncelikli
5.1.18	Doğal Afet Riski Altındaki Alan		Öncelikli
5.1.19	Çevre Kirlenmesi ve Teknolojik Afet Riski Altındaki Alanlar
5.1.20	Koruma Statüsündeki Alan		Öncelikli
5.1.21	Tescilli Yapı Sayısı ve Oranı		Öncelikli
5.2. Alt Alan – Konut
Göstergeler
5.2.1	Toplam Konut Sayısı		Öncelikli
5.2.2	İnşaat Ruhsatı Olan Konut Oranı		Öncelikli
5.2.3	Yapı Kullanma İzni Olan Konut Oranı		Öncelikli
5.2.4	Yasal İzni Olmayan Konut Oranı
5.2.5	Konut Üretim Oranı		Öncelikli
5.2.6	Toplu Konut Üretim Oranı
5.2.7	Konut Tiplerinin Oranı
5.2.8	Bir Apartman Dairesinin Ortalama M² Satış Fiyatı
5.2.9	Bir Apartman Dairesinin Aylık Ortalama M² Kirası
5.2.10	Bir Apartman Dairesinin Ortalama M² Satış Fiyatının Asgari Ücrete Oranı
5.2.11	Bir Apartman Dairesinin Yıllık Ortalama M² Kira Bedelinin, Asgari Ücrete Oranı
5.2.12	Kendi Konutunda Oturan Hanehalklarının Oranı		Öncelikli
5.2.13	Kiracı Hanehalklarının Oranı
5.2.14	Lojmanda/Kamu Konutunda Oturan Hanehalklarının Oranı
5.3. Alt Alan – Planlama Göstergeleri
Göstergeler
5.3.1	Planlı Yerleşim Alanı		Öncelikli
5.3.2	Planlı Konut Yerleşim Alanı		Öncelikli
5.3.3	Planlı Konut Yerleşim Alanı Yoğunluğu		Öncelikli
5.3.4	Planlanan Nüfusun Mevcut Nüfusa Oranı		Öncelikli
5.3.5	Mevzi İmar Planı İle Gelişen Kentsel Alan		Öncelikli
5.3.6	100 Hektarda İmar Planı Değişiklik Sayısı		Öncelikli
5.3.7	Plan Uygulama Durumu		Öncelikli
5.3.8	Plansız Gelişen Kentsel Alan		Öncelikli
5.3.9	Gecekondu Kullanımındaki Alan		Öncelikli
5.3.10	İnşaat İzni Verilen Bina Oranı		Öncelikli
5.3.11	Yapı Kullanma İzni Verilen Bina Oranı		Öncelikli
5.4. Alt Alan – Kültürel ve Rekreatif Faaliyetler
Göstergeler
5.4.1	1000 Kişiye Düşen Sinema Salonu Koltuk Sayısı
5.4.2	1000 Kişiye Düşen Tiyatro Salonu Koltuk Sayısı
5.4.3	Kişi Başına Yıllık Sinemaya Gitme Sayısı
5.4.4	Kişi Başına Yıllık Tiyatroya Gitme Sayısı
5.4.5	10.000 Kişiye Düşen Spor Tesisi Sayısı
5.4.6	1000 Kişi İçinde Lisanslı Sporcu Sayısı
5.5. Alt Alan – Kentsel Ulaşım
Göstergeler
5.5.1	1000 Kişi Başına Motorlu Araç Sayısı		Öncelikli
5.5.2	1000 Kişi Başına Trafik Kazası		Öncelikli
5.5.3	Otopark Kapasitesi		Öncelikli
5.5.4	Parselinde Otopark İhtiyacı Karşılanan Bina Oranı		Öncelikli
5.5.5	Yaya Bölgeleri		Öncelikli
5.5.6	Toplu Taşıma Araçları ile Yapılan Yolculukların Oranı
5.5.7	Toplu Taşıma Araçlarında Yolculuk Süresi
5.5.8	Ulaşım Etüdü Göstergeleri
6. TEMEL ALAN – ÇEVRE VE EKOLOJİ
6.1. Alt Alan – İklim
Göstergeler
6.1.1	En Sıcak ve En Soğuk Ayların Ortalama Sıcaklıkları		Öncelikli
6.1.2	Düşen Yağış Miktarı		Öncelikli
6.1.3	Yağışlı Gün Sayısı		Öncelikli
6.1.4	Güneşli Gün Sayısı		Öncelikli
6.2. Alt Alan – Hava Kalitesi
Göstergeler
6.2.1	Havadaki Kükürt Dioksit (SO2) Oranının 125 μg/M³’ün Üstüne Çıktığı Gün Sayısı		Öncelikli
6.2.2	Havadaki Partiküler Madde PM10 Oranının 50 μg/M³’ün Üstüne Çıktığı Gün Sayısı		Öncelikli
6.3. Alt Alan – Su
Göstergeler
6.3.1	Kişi Başına Evsel Su Tüketimi
6.3.2	Kişi Başına Kentsel Su Tüketimi		Öncelikli
6.3.3	Kişi Başına Kullanılabilir Su Miktarı		Öncelikli
6.3.4	Su Kayıp Kaçak Oranları
6.3.5	İçme ve Kullanma Suyu Şebekesine Bağlı Nüfus		Öncelikli
6.3.6	Arıtılmış İçme Suyundan Yararlanan Nüfus
6.3.7	Kanalizasyon Şebekesi İle Hizmet Verilen Nüfus		Öncelikli
6.3.8	Arıtmadan Geçirilerek Salıverilen Atık Su Oranı		Öncelikli
6.4. Alt Alan – Katı Atık
Göstergeler
6.4.1	Kişi Başı Katı Atık Miktarı		Öncelikli
6.4.2	Katı Atık Toplama Hizmeti Verilen Nüfus Oranı		Öncelikli
6.4.3	Düzenli Depolamaya Tabi Tutulan Katı Atık Oranı		Öncelikli
6.4.4	Düzensiz Depolamaya Tabi Tutulan Katı Atık Oranı
6.4.5	Yakılan Katı Atık Oranı
6.4.6	Kompostlaştırılan Katı Atık Oranı
6.4.7	Geri Dönüşümü Yapılan Katı Atık Oranı
6.4.8	Kişi Başı Tehlikeli Atık Miktarı
6.5. Alt Alan – Enerji Kullanımı
Göstergeler
6.5.1	Kişi Başı Elektrik Tüketimi		Öncelikli
6.5.2	Kişi Başı Doğalgaz Tüketimi
6.5.3	Elektrik Tüketiminde Sanayi Sektörünün Payı
6.5.4	Elektrik Tüketiminde Evsel Kullanımın Payı
6.5.5	Şebeke Kayıp-Kaçak Oranı
7. TEMEL ALAN – BİLGİ TOPLUMU
7.1. Alt Alan – Kullanım Düzeyi ve Bilişim Sektörü
7.1.1	Evinde Bilgisayar Olan Hanehalklarının Oranı
7.1.2	Evinde İnternet Bağlantısı Olan Hanehalklarının Oranı
7.1.3	İlköğretim Okullarında 100 Öğrenciye Düşen Bilgisayar Miktarı
7.1.4	Belediyenin Resmi İnternet Sitesine Yapılan Ziyaretler
7.1.5	Bilişim Sektöründe Çalışan Yerel Birimler

Tablo 10-DAMPO Grubu’nun Kentsel Göstergeler Çalışması
Yukarıda yer alan göstergelerin hesaplama yöntemlerine ilişkin bilgi de Çalışma Grubu tarafından üretilmiştir. DAMPO Grubu’nun çalışmasında yer alan göstergelerin, sürdürülebilir kentsel gelişmenin sosyal, ekonomik, mekansal, çevresel boyutlarının tümüne yönelik olduğu görülmektedir. Grup, bilim ve teknolojinin gereklerini gözeterek, bu alana ilişkin göstergelere de yer vermiştir. Çalışmada kimi göstergelerin “öncelikli” olarak belirtilmesi, bu çalışmanın özgün ve önemli bir yönüdür.
Sürdürülebilir kentsel gelişme genel amacı yönünde ilerleme olup olmadığının ölçebilmesi için düzenli veri toplanması; verilerin işleme tabii tutulmasıyla elde edilen göstergelerin kentsel gelişim strateji ve politikalarıyla bağdaştırılması gerekmektedir. İzleyen bölümde ülkemizde veri üreten kuruluşlar ele alınacaktır.