Terminologiya məSƏLƏLƏRİ №2

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Kəmalə Həsənova

Gəncə Dövlət Universiteti

mirzoyevasevinj@ mail.ru
SİNONİMİYA: EYNİ VƏ YA YAXIN MƏNALI SÖZLƏRİN İFADƏ RESURSLARI BARƏDƏ
Açar sözlər: Azərbaycan dili, sinonimiya, eyni mənalılıq, yaxın mənalılıq, dubletlik.

Ключевые слова: Aзербайджанский язык, синонимичность, тождественность значений, близость значений, дублетность.

Key word: synonymy, identity values, proximity value, doublet.
Sinonimiya hadisəsinə dair nəzəri ədəbiyyatda yer alan dəyərləndirmələrdə bu semantik söz qrupunun eyni (identik)², eyni və yaxın³, eləcə də, sadəcə olaraq, yaxın⁴ mənaları ifadə edən sözləri əhatə etməsi ilə bağlı kifayət qədər fərqli fikirlər səsləndirilməkdədir. Problematik səciyyə daşıdığı ilk baxışdan nəzərə çarpmayan bu təfsir müxtəlifliyi əslində sinonimiya hadisəsinin mahiyyətinin fərqli aspektindən başqa bir şey deyil. Yəni, burada məsələ sadəcə “eyni və yaxın” sözl­ə­rinin işlənmə fərqliliyindən kənara çıxan nəzəri problemi əhatə edir. Sino­ni­miya hadisəsinin fərqli nəzəri interpretasiyalarda təqdim edilən mahiyyəti də, məhz, hə­min “açar sözlər”in işlənmə spesifikasında kodlaşdırılmışdır. Belə ki, eyni mənanın ifadəsində israr yaxın mənalı, yəni ortaq denotatlı, lakin fərqli siqnifikatlı leksem­lə­­rin sinonimliyini inkar etmək anlamına gəlir. Bu da, öz növbəsində, sinonimlik statusunda, sadəcə olaraq, tam identik semantikalı dubletlərin nəzərdən keçirilmə­sini mümkün edir. Digər tərəfdən eyni mənalı sözlərin sinonimik korrelyasiya ya­ra­da bilmə hüququnun tanınmaması əks qütblü yanaşmaya yol açır. Yəni, bu za­man yalnız eyni denotat və mütləq şəkil­də fərqlənən konnatasiya qradasiyasını eh­tiva edən fərqli siqnifikatlı leksemlərin sinonimlik haqqı tanınır. Bu da konna­tativ fərqlilikdən məhrum olan dubletləri istisna etməklə, sadəcə olaraq, yalnız fər­qli siqnifikatlı sinonim cərgə komponentlərinin “əsl sinonim” statusunda qəbul edil­məsi anlamına gəlir. Həqiqətin əslində hansı yanaşmada əks olunduğunu müəy­yənləşdirmək üçün problemin və onun nəzəri leksikologiyada təhlil təcrübəsinə daha ədərindən nüfuz etmək ehtiyacı yaranır.

“Sinonimiya anlayışının artıq çoxdan bəri ən fərqli linqvistik təsfir və şərh­lərin predmetini təşkil etdiyinə” diqqət çəkmiş D.N. Şmel­yov həmin fikir polemika­sında “əsl” və “əsl olmayan sinonimlik” termin­ləri­nin ortaya atılması ilə razılaş­mır. O yazır: “Bunu elə başa düşmək la­zım deyil ki dildə “əsl” olan sinonimlik var, tədqiqatçılar isə sadəcə ola­ raq, bu və ya digər vəziyyətdə onun adekvat təyin­ləndirməsinə (müvafiq şəkildə şərh edilməsinə) yaxınlaşırlar.”[12; 194]. Heç şüb­həsiz ki, D.N.Şmelyovun belə tənqidi yanaşması bəzi tədqi­qatlarda dubletlərin əsl sinonim hesab edilməməsi, variantlılıq məsələsində də oxşar fikir ziddiyyətinin hökm sürməsinə yönəlik obyektiv tənqid kimi dəyərləndi­rilə bilər. Dilçiyə görə, si­no­nimlər “eyni bir nitq hissəsinə aid olan və məna cəhətdən eyniyyət təşkil edən, fərqləndiyi təqdirdə isə müəyyən (semantik–S.B.) pozisiyalarda dayanıqlı şəkildə neytrallaşdırıla bilən elementləri ehtiva etmiş” sözlərdir (kursiv bizimdir.–S.B.) [12;196]. Başqa sözlə, burada, məna cəhət­dən eyniyyətlilik dubletlərin, dayanıqlı şəkildə (yəni, situativ deyil!) semantik fərqliliyi neytrallaşdırıla bilən fərqlilik isə sinonim cərgə komponentlərinin sino­nimlik “haqqının” etirafı kimi səslənir. D.N. Şmel­­yov sinonimik cərgənin funk­sional üslubi qradasiya imkanlarını obyektiv şə­kildə etiraf etsə də, müəyyən mə­qamlarda, dilçinin öz sözü ilə desək, “müəyyən pozisiyalarda” həmin fərqlərin neytrallaşa bilməsini xüsusilə vurğulayır. Müəllifin yanaşması izahı baxımından ağılsız – kütbeyin – korazehin – malbaş – dana­baş – qoyun sinonim cərgəsinə fikir vermək kifayətdir. Bu sinonim cərgənin əsas informativ yükünün daşıyıcılı­ğını ifadə edən semantik invariant, yəni dominant si­nonim ağılsız sözü olduğu halda kütbeyin – korazehin – malbaş – danabaş sino­nim­ləri dayanıqlı şəkildə hə­min semantik yükü ifadə edə bilən və işləklik sferasına görə, yəni üslubi-funk­sio­nal imkanlarına görə fərqlənən komponentlərdir. Sinonim cərgənin həmin kompo­nent­lərinin fərqli “pozisiyalarda dayanıqlı şəkildə neytral­laş­dı­rıla bilən” funksional – üslubi spesifikaya malik olması onların sinonimlər lü­ğətinə yol tapa bilməsini mümkün etmişdir (bax: [3; 215]. Lakin qeyd edilən se­man­tikanı ifadə edə bilən qoyun sözünün həmin dayanıqlılıqdan məhrum olma­sı, yalnız situasiyaya pər­çim­lənmiş şəkildə zoomorfizm kimi ortaya çıxa bilməsi adı­çəkilən komponen­tin normativ lüğətlərdə təsbitinə maneə olur. D.N.Şmelyovun yanaşmasının dəyərləndirməsinin yekunu olaraq qeyd edək ki, dilçinin haqlı ola­raq, diqqəti kökləməyi vacib hesab etdiyi, xüsusilə vurğuladığı məqam, məhz, de­notat ortaqlığı faktorudur. Doğrudan da, məhz, denotat ortaqlığı məqamı sino­nim­lərin semantik – funksional korrelyativ­liyini, yəni gerçək sinonim­liyi­ni təmin edir. Denotatın “sürüşməsi” isə son nəticədə fərqli semantik nüvəyə doğ­ru hərəkəti la­büd edir ki, bu öz növbəsində korrelyativ əlaqə zəncirinin, yəni sinonim cərgə “bağ­ları”nın dağılmasına yol açır.

Dubletlərə sinonimiya hadisəsinin lokal təzahür forması olmasını qəbul etməyən H.Həsənovun da mövqeyi az maraq doğurmur. Si­nonimlərdə eynilik və yaxınlıq problemi çərçivəsində fərqli interpre­tasiya təklif edən H.Həsənov həmin eyniliyi dublet sinonimlərin təzahürü reallı­ğında görmək­dən imtina edərək fərqli yozum təklif edir. Dilçiyə görə, Sinonim­lərdə eynilik söz­lərin nominativ funksiya və üslubi çalarlığı ilə bağlıdır. Bir praq­ma­tik struktura da­xil olan sözlərin nominativ münasibətdə olan sözlər arasında eynilik yaranır. Pa­radiqmalar sözlərin məna eyniliyi və ya yaxınlığı, nitqdə işlədilməsi, əvəz olun­ma xarakteri, eyni sözün təkrarına yol verilməməsi, üslubi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır (kursiv bizimdir. – S.B.).” [6; 89]. Əslində, prinsipial olaraq dubletlərə sinonim ol­ma haqqını tanımayan dilçinin məna ey­niyyəti məsələlərinə bu qədər diqqət ayır­ması bir qədər təzadlı görünür. Çünki hətta dilçinin dediyi kimi, “eyni paradiqma­tik struktura daxil olan”, yəni eyni leksik-semantik yuvaya aid olan sözlər lokal zəmində bir-birini əvəz etsələr də, onların real eyniyyəti yalnız dubletlik müstəvi­sində mümkün olur. Mə­sələn, gözəl–qəşəng sözləri “qız” lekseminin təyini möv­qe­yində bir-birini eyni semantik mahiyyətdə tam əvəzləyə biləcəyi halda, “Azər­bay­canın gözəl təbii land­şaftı” ifadəsində həmin əvəzlənmə üslubi-funksional planda qeyri-müm­kün­dür. Deməli, dilçinin önə sürdüyü eyniyyət efemer, irreal, müvəq­qəti mahiyyət kəsb edir və əslində burada, eyniyyətdən deyil, sinonim cərgənin tər­tibi prinsipinin özülü olan leksik-semantik ortaqlıqdan söhbət gedir. Məhz, bu sə­bəb­dən də biz, H.Hə­sənovun tədqiqatın irəliləyən bölümlərində dubletlərlə bağlı ortaya qoyduğu möv­qeyinin bir qədər ziddiyyətli olduğunu düşünürük. Belə ki, sinonimlərdə eyniyyətin mümkün­lü­yü­nü qəbul edən dilçi digər tərəfdən real se­man­tik – funk­sional korrel­yasiya faktlarının sinonim kimi qəbul edilməsinə qarşı çıxaraq yazır: “Dubletlər üslubi cəhətdən sinonimlərə oxşasa da, onlardan fərqlə­nir: 1) sinonim­lər mənaca yaxın, dubletlər isə eyni sözlərdir, 2) sinonimlər tam emosional və ekspressivlik var, lakin dubletlərdə tam emosional və ekspressivlik yoxdur; 3) sinonim digər sinonimə bütöv məna həcminə görə yox, bir leksik – se­mantik variantına görə qarşı qoyulur, dubletlər isə bütöv məna həcminə görə uyğun gəlir; 4) sinonimlər mətndə bir – birini qarşılıqlı şəkildə əvəz edir, dubletlər isə əvəzlənmədir (– S.B.); 5) sinonimlər əsasən eyni mənşəlidirsə, dubletlər müxtəlif mənşəlidir” (kursiv bizimdir. – S.B.) [6;99-100]. Göründüyü kimi, H.Həsənovun yanaşmasındakı ziddiyyətlər daha öncə üzərində dayandığımız məqamlarla məh­dud­laşmır. “Sino­nimlər mətndə bir-birini qarşılıqlı şəkildə əvəz edir, dubletlər isə əvəzlən­mədir” – məntiqi qaranlıq qaldığı qədər, sinonim və dubletlərin mənşə eti­barilə fərqlən­diril­­məsi də bir o qədər qeyri-adekvat təhlil yanaşması hesab edilmə­lidir. Belə ki, Azər­baycan dilində fərqli mənşəli çox sayda sinonim cərgə faktlarını təsbit etmək olar. Məsələn, dilimizin sinonimlər lüğətində yer alan xudbin, eqoist, xudpəsənd, lovğa sinonim cərgəsinə diqqət yetirək. [3; 183]. Bu sırada yalnız so­nuncu komponent türk mənşəli sözdür. Növbəti sinonim cərgə faktlarında da türk mənşəli leksika qeyri-dominant mövqedə olduğu halda ərəb – fars və eləcə də Av­ropa dillərindən alınmalar ön plana keçmişlər: əvvəl - əqdəm – irəli – qabaq– mü­­qəddəm; əvvəlcə – əzəl – ibtida – qabaqca [3; 128]; əyyaş – badə­pərəst – xə­rati – içki / araq düşkünü – içkici – içkipərəst – meypərəst– şərab düşkünü – şərab­xor – alkoqolok – aloqolçu– adənuş [3; 129], fitnə­kar – araqarışdı­ran–prova­­kator – fasid – fəsadçı – fitnəçi – iblis – müfəttin – şeytan – iğtişaş­çı – intriqaçı - intriqan [3; 137], qəmli – bikef – qəmgin – qəmnak –qəmzadə –kədərli–qay­ğılı – qüssəli – məhzun – naşad – qübarlı – pərişan – dərdli, [3; 227], mədən – şaxta – yataq [3; 252], məsafə - mənzil – yol – ara – distansiya [3;259], günbəz – qübbə - tağ [3 ; 151] (türk mənşəli sinonim komponentlər kur­siv­də xüsusi olaraq qeyd edilmişdir. – S.B.) və s. İrəlidə təqdim edilən sinonim cər­gə faktları isə türk mən­şəli leksik vahidlərin yer almadığı və fərqli mənşəli sözlər­dən təşkil olunmuş semantik korrelyativlər sıralamasını təşkil edir: əfsanəvi - əsa­tiri – fantastik–mi­foloji – mifik [3;117]. Burada fars (əfsanə), ərəb (əsatir), (mi­fo­loji, mifik), latın (fan­tastik⁵) dilindən alınma leksemlər yer alır. Casus – agent – şpion [3 ;66]; qəza – avariya – hadisə [3;228], məcazi – metaforik [3 ; 252] və s. Sonuncu qrup nü­munələrdə ərəb və Avropa dillərindən alınmalar yer alır. Nümu­nə­lərdən də ay­dın şəkildə göründüyü kimi, sinonim və dubletlər ara­sında fərqin mü­əyyənləş­diril­məsi zamanı mənşə ümumiliyi və ya fərqliliyinə isti­nad amili ki­fayət qədər uğursuz ya­naş­madır. Bu mənada, “sinonimlər əsasən eyni­mənşəli sözlərdir”–de­yə bir iddia kö­kündən yanlış təsbit kimi dəyərləndiril­mə­lidir. Lakin obyektivlik naminə onu da qeyd etməyi vacib sayırıq ki, dublet sino­nimlər arasında mənşə fərq­liliyi demək olar ki, mütləq səciyyə daşıdığı halda, sino­nim cərgələrdə eyni­mənşəli kifayət say­da semantik korrelyasiya faktlarına tə­sadüf etmək olar. Məsə­lən, sinonim cərgə təş­kil edən xələt / xalat – cübbə - ləb­badə [3; 176] sözlərinin hamısı ərəb mənşəli, kabinet – kabinə; kabin-kabinka [3; 202] sözləri isə Av­ropa mənşəlidir. Vari­ant­lılıq və sinonimiya ha­disəsinin təhlili çərçi­və­sində izləyə­cə­yimiz kimi bəzi hallarda eynimənşəli si­nonimlər eyni etimondan şaxələnmiş eti­moloji dubletləri təcəssüm et­dirirlər. Konkret olaraq, kafirlik – küfr [3; 202], elə­cə də yuxarıda nəzərdən keçi­rilən nümunələrdəki kabinə – kabinet söz­ləri də eti­mo­lo­ji dubletlərdən başqa bir şey deyil. Azərbaycan dilçi­lə­rindən A.Babayev “eyni məz­muna malik olan iki dil vahidinin dildə yaşaya bil­mə­sinin” qeyri-mümkünlü­yün­dən, “eyni mahiyyətli nə fonem, nə leksem”in birgə­ möv­cudluğunun absurdlu­ğun­dan çıxış edərək fikrini belə əsaslandırır: “ Çünki xalq di­lini əmələ gətirən tayfa dil elementləri ümumxalq dilinə keçərkən ya bir-birinin ey­ni olmamalıdır, ya da bir-bi­rini inkar etməlidir... Buradan da belə bir məntiqi nə­­ticə çıxarmaq olar ki, hər bir dildə yüzlərlə, bəlkə də minlərlə eyni mənalı söz sinonim ola bil­məmiş, bir-birini inkar edərək dildən çıxarılmışıdır” [4;312]. Gö­rün­­­düyü kimi, problemə dil tarixi müs­təvisində nəzər salan alim diaxronik müstə­vidə real olaraq mövcud olmuş pro­seslərin müasir dilin sinxronik vəziy­yə­tinə də ek­stra­polyasiya edir, yəni səthi ola­raq uyğunlaşdırır. Bu yanaşmanın olduğu kimi qəbul edilməsi terminoloji sistemdə mövcud olan parallelik faktlarının inkarı an­lamına gələ bilər ki, bu da kökündən yan­lış yanaşma olardı. Başqa sözlə desək, dilin diaxronik aspektdə izlənilə bilən pro­seslərini olduğu kimi müasir dilin sin­xronik tədqiqi müstəvisinə keçirilməsi cəhdləri, yuxarıda təqdim olunan yanaşmada ol­duğu kimi, qeyri-adek­vat ümumi­ləşdirmələrin meydana çıxmasına yol aça bilər. Qeyd etmək la­zımdır ki, “Azərbay­can dilinə dublet kimi daxil olan Avropa sözlə­rinin əksəriyyəti müəyyən müddət dublet kimi çıxış etdikdən sonra Azərbay­can dili sözü və ya ərəb-fars mənşəli söz mənaca dəqiqləşir, yəni Avropa sözü də mənaca fərqlənməyə başla­yır, ya müəyyən üsluba keçir, ya da işləkliyi qeyri-fəal vəziyyət alır” [8 ; 189].

Maraqlıdır ki, bəzi hallarda sinonim və dubletlik problemində birmənalı şə­kildə aydınlıq əldə edilməməsi Azərbaycan dilçiləri arasında mütləq sinonimiya ha­disəsinin dubletlikdən kənar şəkildə tədqiqinə rəvac vermişdir. Mütləq sinoni­miya hadisəsini qəbul etməyən həmkarlarından⁶ fərqli olaraq [5; 68], “Müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli alınmalar”ı izləmiş Ə.Qarayev ayrıca geniş təhlilini vermiş olduğu (bax: [7;55-63]) dublet anlayışını inkar etməsə də, onu mü­vəqqəti hadisə kimi nəzərdən keçirir və paralel olaraq mütləq sinonim anlayı­şının mövcudluğunu da qəbul edir. Doğrudur həmin hadisələrin əlaqəliliyini inkar etməyən dilçi bu barədə yazır: “Məlumdur ki, dilçilikdə ən yaxın və tam oxşar se­mantik mənaya malik olan sözlər mütləq sinonimlər adlanır. Avropa sözləri Azər­baycan dilinin öz sözləri və dildə vətəndaşlıq hüququ qazanmış ərəb-fars sözləri ilə məhz belə bir sinonim tipini yaratması haqqında dilçilik ədəbiyyatında ətraflı bəhs olunur, bizcə bunlar sinonimlikdən daha çox dublet xarakterlidir. Məsələn, ...stol – miz – masa, xüsusiyyət – xarakter, süzgəc – filtr, müsamirə – konsert və s.” (kur­siv bizimdir. – S.B.) [7 ; 64]. Göründüyü kimi, dilçi ehtiyatlı mövqe nümayiş etdi­rərək, heç bir anlayışı inkar etmir, həm dublet sinonimləri izləyir, həm də sino­nim­lərin növ bölgüsündə mütləq sinonimləri, dubletliklə eyni mahiyyət daşıdığı vur­ğulanmasa da belə, məhz, mütləq sinonimləri ayrıca qrup şəklində qeyd edir. Nümunələrdən də aydın şəkildə göründüyü kimi, dilçi dubletlik anlayışının təsbitinə bir qədər kreativ yanaşaraq, müasir dil baxımından mütləq semantik adekvatlıq nümayiş etdirməyən və eyni üslubi-funksional imkan­lara malik olmayan sözləri də mütləq sinonimlər kimi qeyd etmişdir. Aşağıda təq­dim edilən nümunələr dilçinin qeydlərinin real dil faktlarına bir o qədər də uyğun gəlmədiyini əyani şəkildə ortaya qoyur. Konkret olaraq, müsamirə - konsert sino­nimik cütünün timsalında semantik korrelyativliyin dublet xarakteri kəsb etmə­di­yini aydın şəkildə təsbit etmək olar.

Konsertdəyəm, oturmuşam,

Səhnədə çalan oğlandı.

Zalda xeyli tamaşaçı,

Səhnədə çalan oğlandı (Ü.Bünyadzadə) [14; 42].

Elə oradaca əlüstü müsamirədə Yavər Kələntərlini müşayiət edəcək musiqiçilər də müəyyənləşdirildilər [17 ].

Bu nümunədə müsamirə sözü “konsert” mənasını ifadə etdiyi halda digər nümunələrdə bu leksemin daha geniş məna spektri sərgilədiyini müşahidə etmək olar. Bir gün Zibеydənin anası gənclər üçün еvində bir müsamirə tərtib еtmişdi – хanım mənsub оlduğu zadəgan ənənələrini çох sеvərdi. Dоktоr bu müsamirədə bütün səmimiyyəti ilə iştirak еtdi. (Y.V.Çəmənzəminli) [15; 263]. Təqdim edilən nümunədən də göründüyü və eləcə də dilimizin izahlı lüğətində qeyd edildiyi kimi, müsamirə sözünün özünün konsert sinonimindən daha fərqli məna, yəni “bir şeyə həsr olunmuş axşam tamaşası” [2; 429] anlamını əks etdirə bilir. Kübarlar adlı-sanlı xanəndələrin, rəqqasələrin, musiqiçilərin iştirakı ilə müsamirələr keçirərdilər. İlin axırında, dekabr ayının əvvəllərində ənənəvi müsamirə verilərdi. …. Bu ənənə­vi müsamirələri idarə edən Hacı Zeynalabdin Tağıyev idi. [16 ; 9].Onu da qeyd edək ki, müasir Azərbaycan dilində işləkliyi yüksək olmasa da, müsamirə sözünün hal-hazırda daha fərqli məna spektrində çıxış etdiyini də diqqət­dən qaçırmaq ol­maz. 16 aprel 2013-cü il tarixində Qız Qalası qalereyasında məş­hur rəssam Asim Rəsuloğlunun rəsmlərinin sərgisi keçmişdir. ASPI Winery şirkəti bu tədbirin şərab sponsoru kimi çıxış etmişdir. Müsamirədə Bakının yara­dıcı ziya­lıların nümayəndə­ləri, tanınmış rəssamlar, musiqiçilər, heykəltəraşlar, diplomatlar və xarici qonaq­lar var idi. [18].Nümunələrdən də aydın şəkildə göründüyü kimi, is­tər müsamirə sö­zünün funksional məhdudluğu, istərsə də daha geniş məna tutumu onun konsert sözü ilə dubletliyi iddiasının doğru olmadığını tam əyaniliklə ortaya qoyur.

Ədəbiyyat siyahısı

1. 
   Axundov A.A. Ümumi dilçilik, Bakı: Maarif, 1979, 254 s.
   
2. 
   Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, III Cild, Bakı: “Şərq-Qərb”, 2011, 672 s.
   
3.