Tillar va adabiyot kafedrasi

 
Mashq.
Keltirilgan misolllardan bog‘langan qo‘shma gaplarni ajrating va ular 
bog‘langan qo‘shma gapning qaysi turiga kirishini aniqlang. 
1. Hech kim kamsitayotgani yo‘q bu odamni, biroq ortiqcha maqtov har qanaqa 
odamniyam yo‘ldan uradi. (O.Yoqubov) 2. Ali Qushchi kaftini qoshlari ustiga tutib, 
navkarlarni yaxshiroq ko‘rishga urindi, lekin navkarlar boshlari uzra mash’alalarini 
baland ushlab turishar edi (O.Yoqubov). 3. Odamlar qo‘li tegdi-yu, tashlandiq yerlar 
obod bo‘lib ketdi. 4. Gap chindan ham yigitlarga ko‘chdi-yu, ularni eslab, osmonda 
yongan G‘uj-g‘uj yulduzlarga tikilib uxlab qolishdi (O.Yoqubov). 5. U ro‘parasida 
qaqqayib turgan bu odamning goh qahr tulporiga minib, goh egardan tushib 
gapirayotgan gaplarini hech ilg‘ab ololmasdi. 6. Yo ko‘k unga o‘z sirlarini ochishni 
tilamas, yo uning aql ko‘zgusi xiralashib qolgan edi. 7. Saida goh afsuslanib kuyib, 
goh kulib gapirib berdi. 8. G‘iyosiddin Kichkina o‘g‘lini sevar edi, lekin Alisherning 
yoshiga nomunosib darajada yetuk va idrokli bo‘lishi uni tashvishga solardi (Oybek).
 
 
Inkor munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplarda
har ikki komponentda inkor 
mazmuni ifodalangan bo‘ladi. Bunday qo‘shma gaplarda 
na-na
bog‘lovchisi 
biriktiruvchi vosita bo‘lib keladi. Bunday qo‘shma gaplardagi ikki komponent tasdiq 
gap shaklida kelib kesimlari bo‘lishlilikni ifodalovchi so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsa 

---

130 
ham, inkor bog‘lovchisining qo‘llanishi bilan ularda inkor mazmuni ifodalanadi. 
Agar ikki gap inkor shaklda bo‘lsa, undagi inkor mazmuni kuchaytiriladi. Misol: 
1. 
Unga na saroybon nazar soldi, na posbon ichkariga taklif qildi. (O.Yoqubov). 2. 
Uchrashish uchun bizda na joy bor, na vaqt bor. 3. Na yomg‘ir yog
‘
maydi, na quyosh 
chiqmaydi.
Inkor munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplarning ikkinchi komponentida 
kesim ba’zan qo‘llanmasligi mumkin: Davolanish uchun na dori bor, na darmoni. 
Dard ustiga chipqon deganday Kimsandan na xat bor, na xabar. 
Mashq.
Keltirilgan misollar orasidan inkor munosabatli bog‘langan qo‘shma 
gaplarni ajrating. 
1. Otabek na otasi bilan, na onasi bilan ochilib gaplashmadi (A.Qodiriy). 2. 
Mevali bog‘ jim-jit edi: na qushlar sayraydi, na daraxtlar ovoz chiqaradi. 3. Bir 
hovuch na uyimda g‘allam bor, Ikki gaz na boshimda sallam bor (Maxmur). 4. Uning 
qalbida na bir qo‘rquv bor, na bir hayajon (O.Yoqubov). 5. Na g‘urur bor bizda, na 
izzat-nafs (O.Yoqubov). 6. Yaxshilik qilmoqqa menda na yo‘l bor, yomonlik 
qilmoqqa na ixtiyor bor. 7. Mana shunday aqlsiz hayot kechirgani uchun uning na 
yaqin do‘sti bor, na bir yaqin kishisi bor. 8. Bu qanday sinov: na adolat bo‘lsa, unda, 
na haqiqat (O.Yoqubov) 9. O‘g‘lining gapini na otasi eshitdi, na onasi. (A.Qodiriy) 
Bog‘langan qo‘shma gaplar tarkibida uslubiy talabga ko‘ra ba’zan 
bog‘lovchilar qo‘llanmasligi mumkin. Misol: Qo‘ng‘iroq chalindi, mashg‘ulot 
boshlandi. (Qo‘ng‘iroq chalindi va mashg‘ulot boshlandi) Havo bulut bo‘ldi, yomg‘r 
yog‘madi. (Havo bulut bo‘ldi-yu, yomg‘ir yog‘madi. Havo bulut bo‘ldi, lekin 
yomg‘ir yog‘madi.)