Transport vositalari detallarining ishlash qobiliyatini tiklash I. B. As q arov

5.3-rasm. Mashina detallarini tiklashda ishlatiladigan metall 
listlaridan tayyorlangan plastinkalar formalari. 
5.4. Detallarni tiklash jarayoni, mohiyati va usullari
 
Detallarni bosim ostida (plastik deformatsiyalash)
yo‘li bilan tiklash 
Detallarni ishlash imkoniyatini bosim ostida tiklash ikki turda, 
sovuq va isitilgan holatda bajariladi. Detallarga bosim ostida sovuq 
holatda ishlov berganda, uning faqat shakli o‗zgarib holmay, balki 
detalni strukturasi ham o‗zgaradi. Ya‘ni plastik diformatsiyalanishda 
kristal-larniig bir qismi boshqa qismga nisbatan siljiydi. Siljish 
natijasida kristal panjarada atomlarning joylashuvi boshqalarga nisbatan 
o‗zgaradi, buning oqibatida kristal panjarani shakli buzuladiyu lekin 
kristallarning 
yaxlitligi 
buzilmaydi. 
Bunda 
deformatsiyalangan 
materiallarni fizika-mexanik xossalarida ham o‗zgarish sodir bo‗ladi: 
metalning plastikligi kamayadi, mustahkamlik va qattiqlik chegarasi 
oshadi. 

---

94 
5.4-rasm. Avtomobil yarim o‘qning ishlash imkoniyatini detal 
qismlarini almashtirish usuli bilan tiklash. 
Detallarga bosim ostida isitilgan holatda ishlov berish ularning 
materiallarini rekristalizatsiya haroratidan katta bo‗lgan haroratda 
o‗tkaziladi. Bu harorat po‗latlar uchun 1300-1500K (uglerodi ko‗proq 
po‗latlar uchun 600-1000K) ni tashkil qiladi. 
Detallarning iishlash imkoniyatini tiklashda ularni turli usullarda 
plastik deformatsiyalanishi mumkin. Bu usullar jumlasiga quyidagilar 
kiradi. 
1. Cho‗ktirish.
2. Kengaytirish (razdacha).
3. Toraytirish.
4. Botirish (vdavlivanie). 
5. To‗g‗rilash va hokazolar (5.3-jadvaldagi rasm). 
Detallarni ishlash imkoniyatini cho‘ktirish usuli bilan tiklash. 
Detalning uzunligini kamaytirish hisobiga sirtqiy diametrini kattalash-
tirish jarayoni cho‗ktirish deyiladi. Cho‗ktirish detallarni kaltarishi 
hisobiga amalga oshiriladi. Bunda ularning balandliklarini 10-15%gacha 
kamayishi ruxsat etiladi. Cho‗ktirish jarayonida tashqi ta‘sir etuvchi 
kuch R deformatsiya yo‗nalishiga perpendikulyar yo‗nalgan bo‗ladi. 
Cho‗ktirish uchun lozim bo‗ladigan bosimni qiymati quyidagi tenglama 
yordamida aniqlanadi: 
,
)
/
..
166
,
0
1
(
F
h
d
P
Т



bu yerda 
Т

– materialning oqish chegarasi;
d – detalning cho‗ktirishgacha bo‗lgan deametri; 
h – detalning cho‗ktirishgacha bo‗lgan balandligi; 
F – detalning cho‗ktirishgacha bo‗lgan kesim yuzasi. 
Cho‗ktirish yo‗li bilan asosan rangli qotishmalardan yasalgan 
detallar tiklanadi. Bu usulda cho‗ktiriladigan vtulka 3 ichiga (5.5-rasm) 
diametri ishlov berish natijasida olinadigan o‗lchamdan 0,2mm kam 
bo‗lgan kalibirlangan barmoq 2 qo‗yiladi. So‗ngra vtulka qo‗yilgan bar-
moq bilan cho‗ktirish moslamasiga o‗rnatiladi va moslamaning 

---

95 
bosuvchi qismi 1,5 orqali kuch ta‘sirida xalqa 4 chegarasigacha 
cho‗ktiriladi. Shundan keyin detal moslamadan olinib, unga mexanik 
ishlov beriladi. 
Bu usul bilan yuzasida shponkali ariqchalari yoki kesiki, 
vutulkalarning ishlash imkoniyati tiklanishi mumkin. Bunda ariqcha va 
kesiklarga, ularning birlamchi o‗lchamlarini saqlab holish uchun, shu 
ulchadagi maxsus tiqinlar o‗rnatiladi. Katta nagruzka tushadigan 
vtulkaning ishlash imkoniyatini faqat bir marta tiklash mumkin 
Rangli qotishmalardan yasalgan yuzasining o‗rtasi ariqchali yoki 
kesikli, yuzasi silliq uchlaridan biri bortli yoki tubli yeyilgan vutul-
kalarning ishlash imkoniyati vtulkaning sirtqi diformatsiyalanishini 
cheklovchi moslama. (bunday moslamaga matritsa deyiladi) va vtulkani 
ichki diametri buylab deformatsiyalanishini cheklovchi moslamadan 
foydalanib cho‗ktirish usulida tiklanadi. 5.3-jadvalda turli konstruk-
siyadagi detallarni tiklash chizmlari keltirilgan.