Türk dünyasi iŞletme fakültesi uluslararasi iLİŞKİler böLÜMÜ YÜksek lisans biTİrme tezi

Çarlık Rusyası’nın Ermeni Göçü Politikası, Esas Amaçları ve Sonuçları

Güney Kafkasya 18. yüzyıldan itibaren esasen Osmanlı, İran ve Rus İmperatorluklarının rekabet alanına çevrilmiş, bu devletler dini ve etnik bağlarını kullanarak bölge üzerinde etkinlik sağlamaya çalışmışlardır.

Ruslar, Güney Kafkasya ve Hazar havzasına Hazar Türklerinin varlığından dolayı uzunca bir süre için ilerleyememişlerdir. Rusların Kafkasya bölgesine ilgisi I Petro’nun zamanında artmıştır. Temel amaç güvenlik ve stratejik açıdan önemli buldukları sıcak denizlere çıkış imkanı elde etmekti. II Katerina zamanında ise Rusların Kafkasya’ya yönelik stratejileri daha sistemli hale gelmiştir. 19. yüzyılın başlarından itibaren ise Safevilerin ve Osmanlı İmperatorluğunun zayıflaması, Güney Kafkasya ile ilgili Rusların planlarını gerçekleştirmesine olanak sağlamıştır.²⁶

1804–1813 ve 1826 -1828 yıllarındaki Rusya-İran Savaşlarının ardından Azerbaycan’da o dönemde kiçik devletler halinde mevcut olan hanlıklar Rusya Çarlığı tarafından işgal edilmiştir. Karabağ Hanlığı da 1813 yılında Gacar yönetimi ve Rusya Çarlığı arasında imzalanmış Gülistan Anlaşması ile Rusya Çarlığı’na birleştirilmiştir. Rusya Çarlığı yeni ele geçirdiği topraklarda çoğunluk teşkil eden Türk Müslüman nüfusunu kendine sadık bulmadığından dolayı bölgenin etnik yapısını ve dinini değişme eğilimine gitmiştir. Bu noktada, hem Rusya Çarlığı’nın hem de Ermenilerin Hıristiyan olmasından dolayı bu topluma hedeflerinin gerçekleştirilmesi için bir vasıta olarak yanaşılmıştır.²⁷

Nitekim, Çarlık Rusya’sı, komşu ülke ve bölgelerden topladığı Ermeniler’i, özellikle 1828 Rusya-İran Savaşından sonra ele geçirdiği Azerbaycan topraklarına yerleştirme yolunu seçmiştir. 1828 ve 1829. yıllarda imzalanan Türkmençay (İran’la) ve Edirne (Osmanlı Devleti’yle) anlaşmalarına bu amaca hizmet edecek şekilde, göçlerle alakalı madde de ilave edilmişti. Böylelikle, 19. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı’dan ve İran’dan toplam bir milyona kadar Ermeni, Azerbaycan’ın Erivan ve Karabağ, kismen de Gence ve Nahçıvan bölgelerine yerleştirilmiştir.²⁸

19. yüzyılın ilk yarısında Ermenilerin bölgeye yerleştirilmesi Karabağ’da demografik yapının değiştirilmesinin birinci aşamasını oluşturmuştur. Bu aşamada Karabağ’ın etnik yapısı ciddi biçimde değişse de, Ermeni nüfusun çoğunluk haline gelmesi tam olarak sağlanamamıştır. Ermenilerin çoğunluk haline gelmesi tedrici bir süreç almış ve Karabağ bölgesi, 1853-1856 Rus-Osmanlı Krım Savaşı sonrasında ikinci bir yoğun Ermeni akımına uğramıştır. 1877-1879 Rus-Osmanlı Savaşından sonra Anadolu’dan göç eden çok sayıda Ermeni de Karabağ topraklarına yerleştirilmiştir.²⁹

Nitekim Ermenilerin Azerbaycan topraklarına göçürülmesi hem Erivan’da ve Karabağ’ın dağlık bölgesinde demografik yapıyı hem de bölgede cereyan eden olayları ciddi şekilde etkilemiş ve Ermenilerin gelecekteki toprak iddialarının baş kaldırmasına neden olmuşdur. Şuanki Ermenistan devletinin bulunduğu, tarihi Azerbaycan toprağı olan Erivan hanlığı 1827 yılında Rusya tarafından işgal olunan zaman nüfusunun % 73,8’i (dörtte üçü) Müslüman türklerden oluşmaktaydı.³⁰

Ayrıca, bölgede bulunan Müslümanlardan da önemli sayıda insan Gacar yönetimi altındaki topraklara göç ettirilmişti. Fakat, bütün bunlara rağmen, 1832 yılında­ki Çarlık Rusyası resmi sayımlarında Karabağ bölgesi nüfusunun % 64.8’i Müslüman (Azer­baycan Türkü), % 34.8-i Ermeni olarak kay­da geçmiştir.³¹

XIX yüzyıldan başlayarak Osmanlı topraklarında devlet kurmak için ciddi şekilde faaliyete geçen Ermeniler bunun için gerekli ortamı XX yüzyılın başlarında Güney Kafkasya’da bulmuşlardı. Osmanlı ve İran’da yaşayan Ermeniler Rusya’nın yardımıyla örgütlenerek, bölgedeki Azerbaycanlıları ve Gürcüleri sıkıştırmaya başlamışlardı.³²

Çarlık Rusyası’nın göç politikasını uygulamaktaki amaçları yukarıda belirtildi, fakat tarihi gelişmeler seyrinde Çarlık Rusyası bu politikanın doğurduğu sonuçlardan da çeşitli maksatlar için faydalanmıştır. XIX yüzyılın başlarında işgal ettiği topraklarda milli uyanış ve işçi haraketlerinin karşısını almak ve Çarlığa karşı direnişleri yayındırmak için bölgede bulunan Müslüman ve Ermeni nüfusu bir-birine karşı kışkırtmıştır.³³

Karabağ’daki ilk Azerbaycanlı-Ermeni çatışması 1905 Rus ihtilalinden sonra kayda geçmiştir. Şubat 1905 tarihinde Ermenilerin Bakü’de gerçekleştirdikleri kanlı olaylar tez bir zamanda bütün bölgelere olduğu gibi Karabağ’a da sıçramıştır. Bu zaman Ermenilere, Karabağ ve Tiflis’teki Rus garnizonu da yardım etmiştir. Karabağ’da ise en çok zarar gören bölge Şuşa olmuştur. Ahalisinin tümüne yakını Azerbaycanlılardan ibaret olun bu şehirde iki sene içinde binlerce Azerbaycan Türkü katledilmiştir.

Ardından ise 1918 Mart ve sonrasında Azerbaycan’ın Bakü, Şemahi, Kuba, Karabağ, Zengezur, Göyçay, Lenkeran ve diğer yerlerinde 50 binden fazla insan vahşicesine katledilmiştir. Bu dönem Ermenilerin gerçekleştirdikleri katliamların karşısı, yalnız Türk ordusunun Azerbaycan’a yardımıyla alınmıştır. Osmanlı ve Azerbaycan Türklerinden oluşturulan Kafkas İslam Ordusu 15 Eylül 1918’de Bakü’yü ve ardından da Karabağ’ı Ermeni işgalinden kurtarmıştır.³⁴

1918 yılında Azerbaycan ve Ermenistan Cumhuriyyetleri bağımsızlıklarını ilan ettikten hemen sora Karabağ’ın dağlık bölgesinde bulunan Ermeniler Ermenistan’ın milliyetçi dairelerinin teşviki ve baskısıyla Azerbaycan iktidarını tanımaktan vazgeşmişlerdir. Fakat, kendi toprak bütünlüğünü korumayı ve vatandaşlarının güvenliğini sağlamayı öncelikli hedef olarak belirleyen Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti mevcut olduğu dönemde (1918-1920) Ermenistan tarafından Karabağ’ın dağlık bölgesinin diplomatik ve askeri araçlarla ele geçirilmesini önlemiştir. Sonraki yıllarda her üç Güney Kafkasya Cumhuriyyeti’nin bağımsızlığını kaybederek Sovyet Rusyası’na birleştirilmesi arazi-sınır sorunlarının askıya alınmasına neden oldu. Lakin, Güney Kafkasya’da Sovyet hakimiyetinin kurulması da Dağlık Karabağ meselesini bir çok milletçi, separatçı Ermeni teşkilatlarının gündeminden çıkarmadı. Çünki, Sovyet Rusiyası diplomasisinin derinliklerinde Çar Rusyası’nın dış politikasına dönüş, etnik münakaşalar yaratmak ve onlardan yararlanmak gibi eğilimler açıkca fark ediliyordu.³⁵

2.