TüRKÇe ses Bılgısi ve Yazım Kuralları ses biLGİSİ
Yüklə 1,07 Mb.
|
|
-TÜRKÇE- 
Ses Bılgısi ve Yazım Kuralları SES BİLGİSİ Sesler çıkış biçimlerine ve oluşum yerlerine göre sınıflandırılır. Seslerin sınıflandırılmasında çıkış biçimi esas alınır. Buna göre sesler iki gruba ayrılır:
Ünsüzler: Türkçe'de 21 tane ünsüz vardır.
UNLU UYUMLARI 1. BüyükÜnlü Uyumu: Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa sonra gelen hecelerinde de kalın; ilk hecesinde ince bir ünlü varsa (e, i, ö, ü) sonra gelen hecelerinde de ince ünlüler bulunur. Büvük ünlü uvumu kalınlık, incelik uyumudur. Örnekler: Konuklarımız, çiçeklik, uyuyanlar, söylev Türkçede sözcüklere getirilen ekler de genellikie sözcüklerin son ünlüsüne uyar: çiçek-çi, güzel-lik, babam- ın...
Sesli harflerin düzlük - yuvarlaklık bakımından uyumudur. Buna göre; a) Düz ünlüleri düz ünlüler takip eder. a, e, ı, i->a, e, ı, i Örnek: Kal-mış-tı İn-ce-M
€C yj Q co a. lii
>■ o, ö, u, ü, —> a, e, u, ü Örnek;
Gö-rün-mek O-tur-duk Koş-tur-mak Türkçe kelimelerde ilk heceden sonraki hecelerde geniş yuvarlak (o, ö) sesler kesinlikle bulunmaz. Kuraldışı Durumlar: Dilimizde, Türkçe olmalarına karşın büyük ünlü uyumuna uymayan, zaman içinde değişime uğramış birkaç sözcük vardır: elmaolma kardeş » Türkçede ünlüsü değişmeyen kimi ekler büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Seviyor, okurken, sabahki, yeşilimtrak, sabahleyin, meslekteş » Çanakkale, bilgisayar, hanımeli, dereotu, başıboş » Tek heceli sözcüklerde bu kurallar aranmaz. Örnek: çok, bir, tek, dip » "-yor" ve "-ki" ekleri küçük ünlü uyumuna uymaz. (konuşmuyor, onunki) Yalnızca bugünkü, dünkü ve öbürkü sözcükleri küçük ünlü uyumuna uyar.
Düz geniş (a,e) ünlüleriyle biten fiillere şimdiki zaman eki (yor) getirildiğinde a, e harfleri darlaşarak (ı, i, u, ü) olur. -GENEL YETENEK GENEL KULTUR DERGİSİ. Söyle-yor —> söylüyor Gelme-yor -> gelmiyor Sadece "yor" ekinin değil "y" harfinin de daraltıcı özelliği vardır. De-y-en —> diyen Ye-y-erek —> yiyerek
Farklı yollarla meydana gelir. a) Orta hece tutumu: Türkçede iki heceli bazı sözcükler (organ adları, akrabalık adları) ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hece (orta hece) deki ünlü düşer. Burun-u -> burnu 3-ü -» göğsü b) Bazı yabancı kökenli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek
Sabır - etmek -> sabretmek Keşif - etmek —> keşfetmek c) Bazı renk adları "er" ekiyle türetilirken ünlü düşebilir. Sarı + armak —> sararmak Kara + armak —> kararmak d) Bazı sözcükler ünlü düşmüş olarak kullanılır, kök ya da
Kavuş - ak —> kavşak Devir - im --> devrim Savur - uk-> savruk 5. Ünlü Türemesi: Bazı sözcüklerin sonuna "-cık" eki getirildiğinde sözcükte bir ünlünün türediği görülür. Türeyen ünlü söyleyişi kolaylaştırır. Dar-cık —.> daracık Öp-cük -> öpücük
Ünsüzle biten bir sözcüğün son sesinin, ünlü ile başlayan bir sözcüğün ilk hecesiyle birleştirilerek okunmasıdır. BilgiNotu/ Ulama olabilmesi için arada hiçbir noktalama işaretinin olmaması gerekir. Ö   rnek: Ekmek almak içinfırın aradı.
^
Türkçede ünlü ile biten sözcüler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında araya (y, ş, s, n) kaynaştırma harflerinden uygun olan girer. | I eklerden önce de kullanılır. Bir tür bağlantı ünsüzü gibi [ | görev yapar. 0 - n - dan, o - n - suz. I Ö  rnek:
Su-y-un iki-ş-er Baba - s -1 O-n-un ÜNSÜZ UYUMLARI Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi): Sonu "p, ç, t, k, s, ş, f, h" sert ünsüzleriyle biten sözcüklerden sonra "c, d, g" yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüz sertleşir. Sert sessizler FıSTıKÇı ŞaHaP Örnekler; Ağaç - da -»ağaçta Git - di->gitti Giriş - gen -> girişken Kitap- cı-> kitapçı Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişmesi): Sonu "p, ç, t, k" sert ünsüzleriyle biten sözcüklerden sonra ünlü bir harf gelirse sert ünsüz yumuşar. Örnekler: Yoğurt - u-~> yoğurdu Denk-i —> dengi Kitap -1-> kitabı Ünsüz Düşmesi: Bazı sözcükler "-cik, -cük" küçültme eki aldıklarından sözcüğün sonundaki ünsüz düşer. Örnekler: sıcak-cık—> sıcacık küçük — çük —> küçücük yumuşak - cık —> yumuşacık Ünsüz Türemesi: Tek heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya ünlü ile başlayan bir sözcükle bitiştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşirler. Biz buna ünsüz ikizleşmesi ya da ünsüz türediği için ünsüz türemesi diyoruz. -TURKÇE- Örnekler: Hak-ımız—> hakkımız Zan - etmek --> zannetmek Af - etmek -> affetmek YAZIM KURALLARI Bir dilin ortak yazım biçimini belirleyen kurallara yazım kuralları denir. 1) "-de" (-da,-te,-ta) Ekinin Yazımı: Sözcüğe bitişik yazılır. Eklendiği sözcüğe, "bulunma, kalma, içinde olma ya da zaman" anlamı yükler. Örnek: Türkçe kitabımı evde unutmuşum (Yer anlamı) Saat yedide buluşalım. (Zaman anlamı) "Ne zaman" ve "nerede" sorularına cevap olan de-da bitişikyazılır.
» Bağlaç olan "da" daima ayrı yazılır. » Hiçbir zaman "te" veya "ta" şeklinde yazılmaz. » Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlatımı bozulmaz; fakat cümlenin anlamı daralır. Örnek: Sırrımı annem de öğrendi. (Başkası öğrenmiş, annem de öğrendi) Ablamın masası da çok dağınık. Seviyordasöylemiyor.
Seninki iyi yazmıyorsa, şunu al. (-ki "kalem" in yerini tutuyor.) Sıfat yapan -ki : İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türetir.
"ki" bağlacı, genellikle yüklem olan sözcüklerden sonra gelmektedir. "5 m (JilgiNotu/ "Ki" bağlacı bazı sözcüklerde birleşmiş ve kalıplaşmıştır. Bu nedenle bitişik yazılır: Mademki, oysaki, halbuki, meğerki, sanki, çünkü, belki Bu kelimelerin kolay hatırlanması için şu formülüj kullanabiliriz:
5) "-mi" Soru Edatının Yazımı: Bu edat cümleye ister soru anlamı katsın, ister katmasın daima diğer sözcüklerden ayrı yazılır. Örnek: Bu filmi beğendin mi? Beni dinliyor musun? Onu gördüm mü söylerim. BilgİNotuJ i Beni neden sev miyorsun? Bu cümlede "miyorsun" | I yanlış yazılmıştır. Bir soru edatı değil daralmaya | I uğramış olumsuzluk ekidir. | 6  ) İkilemelerin Yazımı: İkilemeyi oluşturan sözcükler
daima ayrı yazılır. İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti girmez. Örnek: İleri geri konuşmayın. 7) Sayıların Yazımı: Sayılar yazıyla yazıldıklarında, her sözcük ayrı yazılır. Bankacılık işlemlerinde, çeklerde, senetlerde araya başka sözcükler yazılmasın diye bitişik yazılır. Sayılardan sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır.
8) Büyük Harflerin Kullanımı: » Bütün cümlelerin ilk harfi büyük yazılır. İstanbul'a ilk defa gittim. Sanat, hayatı yüceltme çabasıdır. Her sanat dalı, insanın içindeki değişik cevherleri gün yüzüne çıkarır. » Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen kelime büyük harfle başlamaz: 1923 yeni bir devrin başlangıcı oldu. » Cümle içinde başkasından aktarılan ve tırnak içine alınan cümleler de büyük harfle başlar. Tırnak içinde aktarılan söz tam bir cümte değilse veya cümlenin -GENEL YETENEK GENEL KULTUR DERGISİ- baş tarafı tırnak içine alınmamışsa büyük harfle başlamaz: Emerson'un "Rüyaları gerçekleştirmenin en kısa yolu uyanmaktır." sözünü hatırladım. » Örnek cümlede gördüğünüz gibi tırnak içindeki cümle büyük harfle başlıyor ve sonuna nokta konuyor. Tırnaktan sonra ise esas cümle küçük harfle devam ediyor: Osana" "diyecekti. » iki çizgi arasına alınmış açıklama cümleleri büyük harfle başlamaz: Bu günlerde - belki yarın - sana uğramak istiyorum. » Özel adlar büyük harfle başlar. Türkçe'de özel adlar büyük harfle başlar, ancak burada kastedilen sadece insan adları değildir. "Özel ad" kavramına nelerin girdiğini maddeler halinde öğrenelim.
Ömer Seyfettin, Ali Ünlü, Orhan Veli Kanık, Yunus Emre, Gazi (Mustafa Kemal Atatürk), Muhibbî (Kanunî Sultan Süleyman), Deli Ozan (Faruk Nafiz Çamlıbel). o
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Seyfi Bey, ^ Doç. Dr. ibrahim Ak 3. Tarihî kişilerin adlarından önce gelen unvan ve lâkaplar: Örnek: Fatih Sultan Mehmet, Kanunî Sultan Süleyman 4. Resmî yazılarda saygı bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler: Örnek: Sayın Milletvekilleri, Sayın Kaymakam, Sayın Vali 5. Mektuplarda ve resmî yazışmalarda hitapların ilk kelimesi: Örnek: Sevgili anneciğim, Aziz dostum
Örnek: Türkçe, İngilizce, Türkmence 9. Devletadları: Örnek: Türkiye Cumhuriyeti, Etiyopya 10. Din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını anlatan sözler: Örnek: Müslüman / Müslümanlık Katolik/ Katolikfik
13. Yer adları (kıt'a, ülke, bölge, il, ilçe, köy, semt, cadde, sokak vb.): Örnek: Asya, Batı Anadolu, Ankara, Üsküdar, Piri Reis Mahallesi 14. Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb. yapı adlarının bütün kelimeleri: Örnek: Topkapı Sarayı, Çankaya Köşkü, Galata Kulesi 15. Kurum, kuruluş ve kurul adları: Örnek: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Sermaye Piyasası Kurulu, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu - Kurum, merkez, bakanlık, üniversite, fakülte, bölüm vb. kuruluş bildiren kelimeler, belli bir kurum kastedildiği zaman büyük harfle başlar: Örnek: Bu ay Kurum, beş ayrı sınav yapacak. 16. Kitap, dergi, gazete, tablo, heykel ve hukukla ilgili kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi: Örnek: Nutuk, Akşam, Düşünen Adam (heykel), Medenî Kanun 17. Millî ve dinî bayramların adları: Örnek: Cumhuriyet Bayramı, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı 18. Bayram niteliği kazanmış günlerin adları da büyük harfle başlar: Örnek: Anneler Günü Öğretmenler Günü, Tıp Bayramı Kurultay (kongre), bilgi şöleni (sempozyum), açık oturum (panel) vb. toplantıları bildiren özel adlarda her kelime büyük harfle başlar: Manas Bilgi Şöleni, Türkçenin Sırları Açık Oturumu. -TÜRKÇE-    19. Tarihî olay, çağ ve dönem adları:
Mücadele, Cilâlı Taş Devri, Kurtuluş Savaşı, Tanzimat Dönemi. 20. Özel adlardan türetilen bütün kelimeler: Türklük, Türkleşmek, Türkçü, Türkçülük, Türkçe, Türkolog, Türkoloji, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Asyalılık, Darvinci, Konyalı, 21. Yer, millet ve kişi adlarıyla kurulan birleşik kelimelerde özel adlar büyük harfle başlar Antep fıstığı, Behçet hastalığı, Frenk gömleği, İngiliz anahtarı, Japon gülü, Van kedisi, Vaşington portakalı. 22. Belli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar: 29 Mayıs 1453 Salı günü, 23 Nisan 1920. ♦ Şiirde bütün dizeler büyük harfle başlar. Deniz bildiğin gibi Orhan Veli'den kalma Mevsimse Yahya Kemal'in sonbaharı Nedim'dir seyreylediğin bir elde mey, bir elde gül Çeşmeler Karacaoğlan'ın Dağlar Köroğlu'nun dağları Tarancı'nın kuşları havada dönen Kadınlar Haşim'in kadınları görüyor musun? Yeter bir nabız gibi vurduğun bende Bana bir şiir ver güzelliğinden Bütün şiirler senin olsun
» Konu başlıklarının her kelimesinin ilk harfi büyük yazılır. - Türkiye'nin Fiziki Coğrafyası
İç Anadolu Bölgesi'nde kışlar serttir. Oraya 14 Kasım'da gidelim. Ahmet Turan Alkan, edebiyatımızda önemli bir yere sahiptir. ftiİQİNotu/ Bazı tarihî ve menkıbevî şahsiyetlerde ise akrabalık bildiren kelime sonda olduğu hâlde unvan değeri kazandığı için büyük harfle yazılır: Gül Baba, Sultan Ana. j Tanrı kelimesi özel ad olarak kullanılmadığıj zaman küçük harfle başlar: Eski Hitit tanrıları. | Bazı dinî kavramların küçük harfle başlaması gelenekleşmiştir; cennet, cehennem, uçmak, Dünya, güneş, ay kelimeleri yalnız coğrafya ve gök bilimiyle ilgili yayınlarda terim olarak kullanıldığı zaman büyıik harfle başlar: bunun dışındaki durumlarda küçük harf kullanılır. Yer adlarında ilk isimden sonra gelen deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren ikinci isimler küçük harfle başlar: Marmara denizi, Erciyesdağı. İkinci isim özel isme dahil ise ve ikisi birden kastedilen kavramı karşılıyorsa, ikinci isim de büyük harfle başlar: Çanakkale Boğazı, Beyşehir Gölü, Van Gölü, Ağrı Dağı; Bu örneklerde ikinci isim kullanılmadığı takdirde söz konusu yer adı anlaşılmaz. Meselâ Çanakkale Boğazı sadece Çanakkale kelimesiyle anlatılamaz; sadece Çanakkale denildiği zaman Çanakkale şehri anlaşılır. Özel ada dahil olmayan gazete, dergi, tablo vb. sözler küçük harfle başlar: Milliyet gazetesi, Kitap adlarında ve başlıklarda, arada ve sonda bulunan ve, ile, ya, veya, yahut, ki, da, de sözleriyle mı, mi, mu, mü soru eki küçük harfle yazılır: Suç ve Ceza, Leylâ ile Mecnun. Genel nitelikteki günlerin, haftaların, mevsimlerin, kurultay, bilgi şöleni vb. toplantıların adları küçük harfle başlar: tiyatro günü, kitap haftası, Tarihî dönem bildirmeyip tür veya tarz bildiren terimler küçük harfle başlar: divan edebiyatı, halk şiiri, klâsik Türk edebiyatı, Özel ad, kendi anlamı dışında yeni bir anlam kazanmışsa küçük harfle başlar: acem (Türk müziğinde bir perde), hicaz (Türk müziğinde bir makam), Müzikte kullanılan makam ve tür adları küçük harfle başlar: hicazkâr, türkü, Belli bir tarihi belirtmeyen ay ve gün adları küçük harfle başlar: Okullar genellikle eylülün ikinci haftasında öğretime başlar. -GENEL YETENEK GENEL KULTUR DERGISL 
aslanağzı (bitki) karagöz (balık) yeşilbaş (ördek) BİRLEŞİK SÖZCÜKLERİN YAZIMI Kelime birleştirmesi yoluyla kurulan sözlere birleşik kelime adı verilir. Dilimizde belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, isnat grupları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler, yeni bir kavramı karşıladıkları zaman birleşik kelirne olurlar: yer çekimi, hanımeli, beyaz peynir, açıkgöz, toplu iğne, söz etmek, gelebilmek, alıvermek, çoluk çocuk, çıtçıt, ev bark, baş üstüne, günaydın, ateşkes.
Birteşik kelimeler, yazılış bakımından bitişik yazılanlar V9 ayrı yazılanlar olmak üzere ikiye ayrılır. Bitişik yazılan birleşik kelimelere bitişik kelime adı verilir. Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik kelime olurlarve bitişikyazılırlar. 1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: Örnek: kaynana (kayın ana), cumartesi (cuma ertesi),
Vurgusu son hecede bulunan ikilemeler de bitişik yazılır: cırcır (böceği), cızbız, civciv, çıtçıt, dırdır, fırfır, fısfıs, hımhım, hoşbeş, şıpşıp (bir tür terlik), altüst (etmek), yüzgöz (olmak). 5. Kelimelerden biri veya ikisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğrarsa bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır: tavukgöğsü (tatlı) çayırsedefi (bitki) gelinfeneri (bitki) kargabumu (alet) balgümeci (dikiş) kuşlokumu (kurabiye) camgüzeli (bitki) ayşekadın (fasulye) Kervankıran (yıldız)
ağaçkakan, cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran, fındıkkıran, gökd9İen, günebakan, oyunbozan, yelkovan, varyemez, vurdumduymaz 9. dı (-di /-du / -dü, -tı/ -ti /-tu Mü) ekiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır: çıtkırıldım, dalbastı, fırdöndü, gecekondu
13. Somut olarak yer bildirmeyen üst, alt ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: olağanüstü, öğleüstü, ayaküstü, ayaküzeri, akşamüstü
Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Birleşik sözcüklerde büyük ya da küçük ünlü uyumu aranmaz.
Kaynaştırma ünsüzleri kimi zaman ünsüzle başlayan |