TüRKİYE’de itfaiyeniN yeniden yapilandirilmasi

VERİ ANALİZİ

Her türlü yangının oluşumu, kontrolü, sonuçları ile alınan önlemlere ilişkin verilerin toplanması, ayıklanması, analizi ve yayınlanması çok önemlidir. Bu işlev ile önemli problem alanlarını tanımlamak, öncelikli ve ikincil önlemlerin alınması için yol göstermek, mümkün çözümleri belirlemek ve dolayısıyla yangın kayıplarını azaltmak mümkün olmaktadır (Grant ve Hoover, 1994; USFA, 2001). Veri toplama ve analizi işlevleri aşağıda belirtilen başlıklar altında özetlenebilir:

• 
  Yangın veri toplama standartlarının oluşturulması ve geliştirilmesi;
  

• 
  Verilerin istatistiki analizinin yapılması;
  

• 
  Uluslararası yangın istatistik bilgilerine ve değerlendirme yöntemlerine uyum sağlanması;
  

• 
  Türkiye’de yangın çıkış nedenlerinin saptanması;
  

• 
  Yangınla mücadele sırasındaki ölümlerin nedenlerinin araştırılması;
  

• 
  İtfaiyelerin minimum müdahale sürelerinin saptaması;
  

• 
  İtfaiye’nin modern yönetim esaslarına uyabilmesi için gerekli bilgi sisteminin altyapısının oluşturulması,
  

• 
  Verilerden yola çıkarak risk bölgelerinin oluşturulması.
  

5. EĞİTİM VE ÖZLÜK HAKLARI

Türkiye’de itfaiyenin çeşitli kademelerindeki rütbelerin sahip olması gereken dereceler, nitelikler, denklik ve uyum eğitimleri belirli standartlara kavuşturulmalıdır. Resmi eğitim kurumlarında itfaiyecilik bölümlerinin açılması ve yaygınlaştırılması itfaiye hizmetlerinin etkinliğinin artırılmasında ve itfaiyeciliğin bir meslek sınıfı haline getirilmesinde en önemli adımdır. Halihazırdaki itfaiyecilik eğitiminin uygun olmaması nedeniyle çeşitli acil müdahale işleri için yeni birimler yaratılması yerine uzun soluklu bir eğitim programı ile itfaiyecilik eğitiminin (hizmet içi ve resmi) bilimsel bir sisteme kavuşturularak geliştirilmesi, daha doğru ve uluslararası gelişmelere daha uygun bir perspektiftir. Eğitim ve özlük haklarının geliştirilmesi işlevleri aşağıda belirtilen başlık ve alt başlıklar şeklinde özetlenebilir:

A. MESLEK İÇİ EĞİTİM

• 
  İtfaiye kuruluşlarında itfaiye eri ve gönüllülerin eğitimi için ders programının oluşturulması ve güncelleştirilmesi,
  

• 
  İtfaiye teşkilatı içinde mesleğe ilk giriş, rütbelendirme ve üst yönetime yükselme için uluslararası standartlarda eğitim programlarının ve sınavların hazırlanması,
  

• 
  Hizmet içi eğitimleri verebilecek eğitimci standartlarınının oluşturulması,
  

• 
  İtfaiyeye belirli bir kademede doğrudan girişler için gerekli denklik ve uyum eğitimlerinin; rütbelendirme ve uzmanlık eğitimlerinin yapılabilmesi için Ulusal İtfaiye Akademisi’nin kurulması,
  

B. OKUL EĞİTİMİ

• 
  Resmi eğitim almış insan kaynağını artırmak için Endüstri Meslek Liselerinde itfaiye bölümlerinin açılmasına katkıda bulunulması,
  

• 
  Yüksek Okulların bünyesinde İtfaiye Meslek Yüksek Okulu kurulmasına katkıda bulunulması ve bunlara teknik destek sağlanması,
  

• 
  4 yıllık üniversite programlarında (inşaat, kimya) yangın uzmanlık alanlarının oluşturulmasına katkıda bulunulması ve bunlara teknik destek sağlanması,
  

• 
  Türkiye’de yangınların çıkış nedenleri, bunlarla mücadele yöntemleri ve yangın ile ilgili araştırmaların yapılabilmesi için Yangın Enstitüsü’nün kurulması.
  

V. İTFAİYE İDARESİ İÇİN MODEL ÖNERİLERİ

1923 yılında tulumbacılık teşkilatının Türk itfaiye teşkilatlarına dönüştürülerek belediyelere bağlanması ve merkezi idare içindeki temsil yetkisi sivil savunmaya verilmesinden bu yana dünyada ve Türkiye’de çok önemli gelişmeler ve değişimler yaşanmıştır.

Bu gelişmeler ve dünya ülkelerinde itfaiye sistemlerinin geçirmekte olduğu evreler ve nedenleri çalışmanın III. Bölümünde incelenmiş ve düzenlenmiş olan “Türk İtfaiye Teşkilatının Yeniden Yapılandırılması” başlıklı uluslararası toplantıda derinlemesine ele alınmıştır.
Diğer yandan uzun yıllardır hizmet veren itfaiye teşkilatında ortaya çıkmış olan sorunlar, özellikle 1999 depremleri ile birlikte daha yüksek sesle tartışılır olmuş ve Türk itfaiye sisteminin idari yapısında önemli bir reform yapılması gündemde yerini bulmuştur.
Çeşitli ülkelerin itfaiye teşkilatlarındaki gelişmelerin incelenmesi ve Türk itfaiye teşkilatlarının yaşamakta olduğu sorunlar dikkate alınarak, Türk itfaiye teşkilatının etkin hizmet verebilmesi için ihtiyaç duyduğu konular çalışmanın IV. Bölümünde sıralanmıştır. Sayılan bu işlevleri yerine getirebilecek olan bir itfaiye idaresi modeli nasıl olabilir?
Bu bölümde yukarıdaki soruya cevap bulabilmek için iki alternatif model önerilerinde bulunulacak olup, çağdaş acil durum yönetimi modeli ile entegre bir itfaiye idaresi modelinin kurumsal örgütlenmesi konusunda araştırmayı beraber yürüten İTÜ,TİB ve İçişleri Bakanlığı çalışma grupları farklı yaklaşımlar geliştirmiş olup, geliştirilen bu alternatif yaklaşımlara aşağıda ayrı ayrı yer verilmiştir.

V.I. İTÜ ve TİB ARAŞTIRMA GRUBU MODEL ÖNERİLERİ

İTÜ ve TİB araştırma grupları uzun dönemli ve kısa dönemli olmak üzere iki alternatif model önerisi üzerinde durmuştur.

1. 
   Birincisi, sayılan tüm işlevleri yerine getirebilecek, özellikle böyle bir modelin sahip olması kaçınılmaz olan dinamizm ve esneklik özelliklerine sahip uzun dönem için bir model önerisidir.
   

2. 
   İkincisi ise, acil olan sorunların hızla çözüme kavuşturulabilmesi için yukarıda sayılan işlevlerin önemli bir kısmını yerine getirebilecek ve özellikle uzun dönemli modele geçişin koşullarını yaratacak olan kısa dönem için bir model önerisidir.
   

1. 
   İTFAİYE İDARESİ İÇİN UZUN DÖNEMLİ MODEL ÖNERİSİ
   

İtfaiye idaresi için uzun dönemli bir modelin özellikleri şunlardır:

• 
  İtfaiye idaresi modelinin uzun dönemde yukarıda sayılan tüm işlevleri yerine getirebilecek şekilde Türk idari yapısı içinde yerini alması gerekmektedir;
  

• 
  Tüm bu işlevlerin yerine getirilmesinin yanısıra itfaiye idaresinin dinamik ve esnek bir modele sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler bakanlık idari şeması içinde yer alan bir birimden çok, bağlı bir uzman kuruluşa yüklenebilir;
  

• 
  İtfaiye idaresi, günümüzde ve gelecekte yerine getirmesi beklenen hizmetler dikkate alındığında, uluslararası örneklerde görüldüğü gibi sivil savunmanın değil afet yönetim modelinin doğrudan bir bileşeni olmalıdır.
  

Türkiye’de bugün afet yönetim modeli bir sisteme oturmamıştır. Afet yönetiminin unsurları, çok başlı olarak çeşitli bakanlıklar ve başbakanlık içinde dağılmış durumdadır. Afet yönetiminin bir model olarak sistemleştirilmesi ve bütünselleştirilmesi çalışmaları çeşitli kurumlar tarafından sürdürülmektedir. Afet yönetimi modelinin reorganizasyon çalışmalarının yapılmakta olması, itfaiye idaresinin yapılanması ile afet yönetim modelinin yapılanmasının bir arada sürdürülebilmesi olanağını tanımaktadır.

Bu çalışmada önerilen itfaiye idaresi model önerisi tartışmaları, İçişleri Bakanlığı Strateji Merkezi ve İTÜ- Afet Yönetim Merkezi tarafından sürdürülmekte olan “Ulusal Acil Durum Yönetimi Modeli Geliştirilmesi” başlıklı proje ile paralellik içinde sürdürülmüştür. Bu nedenle aşağıda sunulacak olan afet yönetimi ile ilgili model alternatifleri, daha detaylı olarak Türkiye Acil Durum Yönetimi Modeli çerçevesinde, değişik alternatifler ve görüşler dikkate alınarak tartışılmış ve ilgili projenin raporunda yer almıştır (Şener, vd. (2002), 5. Bölüm, Şekil 5.1, 5.2 ve 5.3).
Avrupa dışındaki gelişmiş ülkelerde tamamlanmış, Avrupa ülkelerinin önemli bir kısmında sonuçlanmış, diğerlerinde ise büyük ölçüde projelendirilmiş olan sistemlerin ışığında bakıldığında Türk itfaiye idaresi oluşturulacak olan Afet Yönetimi ile birlikte bir arada düşünülmelidir.
İtfaiye idaresinin bağlanacağı AFET YÖNETİM KURUMU (ya da İTFAİYE VE AFET YÖNETİM KURUMU) katma bütçeli bir uzman teşkilat olarak, “bağlı kuruluş” kapsamında örgütlenebilir (Şekil 3).
KURUMUN YÖNETİMİ : Bu kuruluş Başbakana bağlı olmalı, Başbakan bu kurumun yönetimini gerekli gördüğü takdirde bir Bakan vasıtasıyla kullanabilmelidir.

Şekil 3. İtfaiye İdaresi İçin Uzun Dönemli Model Önerisi

TEŞKİLAT: Teşkilatın başı müsteşar olmalı, afet yönetiminin diğer unsurları ve itfaiye idaresi “Ana Hizmet Birimleri” olarak genel müdürlük düzeyinde temsil edilmelidir. Teşkilatta yangın vb. “Danışma Birimleri” bulunmalıdır. Müsteşar, afet durumunda merkez ve taşranın etkin ve hızlı koordinasyonunun sağlanabilmesi amacıyla vali nitelik ve deneyimlerine sahip olmalıdır.
PERSONEL: Bu uzman teşkilatta, itfaiye idaresi dahil olmak üzere, sözleşmeli personel istihdamı, uzman istihdamı, yurt içi ve yurt dışında uzman yetiştirilmesi, üniversite, kamu kuruluşlarından personel görevlendirilmesi ve yabancı uzmanların görevlendirilebilmesi için personel, kadro ve atama yöntemleri 657 sayılı kanundaki kısıtlamalara tabi olmaksızın özel hükümlerce düzenlenebilmelidir.
Uzman kurumun önerilen organizasyon şeması fonksiyonel organizasyon yaklaşımıyla oluşturulmuştur. Şemada görülen “İtfaiye Genel Müdürlüğü”nün koordinasyon, standardizasyon, denetim, veri analizi ve eğitim gibi IV. Bölümde görevleri detaylı olarak tanımlanmış beş adet daire başkanlığı bulunmaktadır. Organizasyon şemasında görülen “Yangın Danışma Birimi”nde Üniversiteler, Gönüllü İtfaiyeciler Birliği, Tüm İtfaiye Teşkilleri Birliği ve ilgili sivil toplum örgütlerinden atanacak müşavirlerden oluşabilir.
Şemada görülen “İtfaiye Genel Müdürlüğü” belediyeler, itfaiyeler ve itfaiye teknik okulları ve meslek yüksek okulları ile karşılıklı ilişkiler sürdürmektedir. Bu ilişkiler aşağıda tanımlanmıştır:

1. 
   İtfaiye Genel Müdürlüğü il, ilçe ve belde itfaiyelerine uyacakları tüm standartları belirler ve denetler. Eğitim hizmeti, teknik bilgi ve rehberlik hizmeti sağlar.
   
2. 
   Büyükşehir, il, ilçe ve belde itfaiyeleri istenilen standartlarda veriler ve raporlar sağlar.
   
3. 
   İtfaiye Genel Müdürlüğü itfaiyelerin gerekli teknik donanım ve etkin hizmet için ihtiyaç duyulan bütçelerini belirler. Belediyeleri itfaiyeye ayırdıkları bütçeler, personel yönetimi ve hizmet içi eğitim standardları vb. açılarından denetler.
   
4. 
   Belediyeler istenilen veri ve raporları sağlar.
   
5. 
   Büyük şehir, il, ilçe ve belde itfaiyeleri tanımlanan tüm hizmetleri yerine getirmek üzere belediye başkanına karşı sorumludur.
   
6. 
   Belediye atama, personel, bütçe açısından belirlenen yasa, yönetmelik ve standartları dikkate alarak itfaiyeleri yönetir.
   
7. 
   İtfaiye Genel Müdürlüğü ve İtfaiye Akademisi itfaiye teknik liseleri ve üniversitelerde itfaiye meslek yüksek okullarının açılması için teknik yardım ve kaynak desteği sağlar. Ortak müfredat için çalışmalar yapar.
   
8. 
   Meslek yüksek okulları itfaiyelere yetişmiş insan kaynağı sağlar.
   
9. 
   İtfaiye teşkilatları meslek yüksek okulu programlarına eğitmen desteği sağlar.
   

Uzun dönemli afet yönetimi modeli bir bakanlık altında genel müdürlük olarak örgütlenebilir. Ancak temel işlevinin bir çok bakanlık ve değişik birim tarafından yerine getirilen hizmetlerin koordinasyonu (emniyet, sağlık, bayındırlık, itfaiye) olduğu için uluslararası deneyimler afet yönetiminin özerk kurumlar olarak örgütlenmesini işaret etmektedir. Afet yönetimi bir bakanlık altında örgütlenecekse, Türkiye’nin idari yapısında taşra yönetimi İçişleri Bakanlığı eliyle sürmesi nedeniyle, en uygun bakanlık İçişleri Bakanlığı olarak belirmektedir.
Diğer yandan uluslararası yönetim ilkeleri ve özellikle AB’nin yönetim ilkeleri ile uyum gereği iki temel nokta ön plana çıkmaktadır. Bu iki temel ilkeden birincisi işlerin varolan en yerel birimde örgütlenmesidir (subsidiarity). Türkiye’nin idari yapısındaki görev dağılımı dikkate alındığında, bu görevleri sürdüren en yerel birim İçişleri Bakanlığı’nın taşra teşkilatlarıdır. Nitekim il afet merkezleri vilayetlerde örgütlenmiş durumdadır. İkinci temel ilke ise AB’nin yönetim esasının temeli olan yeni kurulacak bir yönetim organının benzeri görevleri yerine getiren en yakın organ içinde bulunmasıdır (closeness). İçişleri Bakanlığı içinde barındırdığı sivil savunma ve emniyet teşkilatı ile bu özelliği taşımaktadır.

2. İTFAİYE İDARESİ İÇİN KISA DÖNEMLİ MODEL ÖNERİSİ

İtfaiye idaresi için kısa dönemde ve hızla oluşturulabilecek olan model İçişleri Bakanlığı’na bağlı İtfaiye Genel Müdürlüğü’nün kurulmasıdır (Şekil 4). Türkiye’nin “Afet Yönetim Modeli” oluşturulana kadar, özellikle uzun dönemde itfaiye teşkilatlarının afetlerde ve acil durumlarda istenilen tüm işlevleri yerine getirebilmesi için gerekli olan insan kaynağını geliştirmek, kısa dönemde uygulanması gereken bir aşamadır.

Kısa dönemli modelin en temel görevi “İtfaiye Akademisi”nin (ya da “İtfaiye Eğitim Merkezi’nin”) kurulması, üniversitelerde “İtfaiye Meslek Yüksek Okulları”nın kurulmasının teşvik edilmesi, yurt dışında uzman yetiştirilmesi ve yetişmiş insan kaynaklarının itfaiyelerde istihdamını sağlayacak tüzük ve yönetmeliklerin hazırlanmasıdır.
Diğer yandan, yönetmelik, tüzük vb. hazırlıkları yaparak standartları oluşturmak, denetlemek ve veri toplamak gibi görevleri yerine getirebilir. Kısa dönemli itfaiye idaresi modelinin en büyük zayıflığı diğer afet yönetimi unsurları ile koordinasyon konusunda olacaktır.

Şekil 4. İtfaiye İdaresi İçin Kısa Dönemli Model Önerisi

Türk itfaiye teşkilatı için gerekli olan çağdaş eğitim ve rütbelendirme konuları bir çok gelişmiş ülkede daha önce anlatıldığı biçimde çözüme kavuşturulmuştur. Bu deneyimler ve Türkiye’nin koşulları dikkate alınarak, yukarıda önerilen kısa dönemli idari yapılanma modelinin tamamlayıcı bir unsuru olarak örnek bir eğitim ve rütbelendirme modeli geliştirilmiştir (Şekil 5). Her kademe için itfaiye personelinin eğitimi, uzun dönemde çağdaş ve etkin itfaiye hizmetleri üretilebilmesi için gerekli olacak insan kaynağının yetiştirilmeye başlanması açısından çok önemlidir.

Örnek eğitim modelinin şu gibi aşamaları bulunmaktadır ⁴:

• 
  Açılması gerek kurumlar
  

1. 
   İtfaiye Teknik Liseleri: Türkiye’de itfaiye teknik liseleri bulunmamaktadır. Bunların Marmara bölgesi için en az 2, diğer bölgeler için en az 1er adet olmak üzere kurulması yetişmiş ve mesleğe yatkın itfaiye eri kaynağı yaratılması açısından önemlidir.
   

2. 
   İtfaiye Meslek Yüksek Okulları: İtfaiyeye orta ve üst düzeyde amir yetiştirmek için gereklidir. Bu okullar yüksek okulların bünyesinde kurulmalıdır. Şu anda Tükiye’de İstanbul, İzmit ve Antalya’da olmak üzere üç adet itfaiye meslek yüksek okulu bulunmaktadır. Örneğin Bursa, Ankara, Gaziantep, Erzurum ve İzmir bu tür okulların açılması açısından önemli aday şehirlerdir. Bu okullardan toplam 7 adet olması yeterli olarak kabul edilebilir.
   

3. 
   İtfaiye Akademisi: İtfaiye Genel Müdürlüğüne bağlı Eğitim Daire Başkanlığının yönetiminde kurulacak olan İtfaiye Akademisi’nin üç temel görevi olacaktır. Bunlardan birincisi Bölgesel Eğitim Merkezleri’nin oluşturularak lise mezunlarının erliğe girişinde gerekli uyum eğitimi ile er, onbaşı ve çavuş rütbelerine yükselme eğitimlerinin yapılmasıdır. İkinci temel görevi, itfaiyede göreve başlayacak olan yüksek okul mezunlarının (örneğin mühendislik, mimarlık, sağlık bilimleri, insan ve toplum bilimleri, yönetim bilimleri gibi ) temel itfaiyecilik ve denklik eğitimlerinin yapılması, rütbe yükseltmelerinde ise gerekli uzmanlık eğitimlerinin gerçekleştirilmesi için Uzmanlık Eğitim Merkezi’nin kurulmasıdır. Üçüncüsü, İtfaiye Akademisinin Eğitim Daire Başkanlığı ile birlikte, her rütbe ile ilgili giriş ve yükselmelerde gerekli sınavları yaparak, itfaiyede çalışan insan kaynağında meslek için gerekli nitelikleri oluşturma görevini yerine getirmesidir.
   

4. 
   Uzun dönemde İtfaiye Akademisi, ilgili yüksek okullar ile işbirliği içinde İtfaiyecilik Lisans Programı’nı geliştirerek itfaiyecilik lisans derecesinin verilmesi ve iki yıllık itfaiyecilik yüksek okulu mezunlarının buradan lisans derecesi almaları ile üst düzey itfaiyeci ihtiyacının doğrudan buradan karşılanmasını hedefleyebilir.
   

Şekil 5. Örnek Eğitim Modeli

• 
  İtfaiyeye doğrudan giriş ve yükselinebilecek rütbeler
  

1. 
   İtfaiyeye doğrudan giriş iki rütbede mümkün olmaktadır. Bunlardan birincisi er rütbesi ikincisi ise başçavuş rütbesidir.
   
2. 
   Lise, itfaiyecilik teknik lisesi ve itfaiye meslek yüksek okulu mezunları er düzeyinde çalışmaya başlarlar. Lise mezunları Bölgesel Eğitim Merkezleri’nde belediyelerin mali katkısı ile en az 6 ay temel itfaiyecilik eğitimi aldıktan sonra erliğe başlarlar. İtfaiye teknik liseleri ve meslek yüksek okulu mezunları için bu eğitime gerek yoktur. Er olarak itfaiyeye girmiş olan lise mezunları en çok çavuş rütbesine kadar yükselebilirler. Er olarak itfaiyeye girmiş olan meslek yüksek okulu mezunları ise belde belediyelerinde müdürlüğe, büyük şehir, il ve ilçelerde ise müdür yardımcılığına kadar yükselebilirler. Meslek yüksek okulu mezunlarının onbaşı ve çavuşluğa yükselmeleri lise mezunlarının aynı rütbelere yükselmelerinden daha hızlı gerçekleştirilir.
   
3. 
   İtfaiye’ye diğer doğrudan giriş başçavuşluk rütbesinden başlar. Yüksek okul mezunları bu rütbeden başlayabilmek için Uzmanlık Eğitim Merkezi’nde temel itfaiyecilik ve lisans formasyonlarına göre denklik ve uyum eğitimi alırlar. Yüksek okul mezunları başçavuşluktan daire başkanlığına kadar yükselebilirler. Her yükselme İtfaiye Akademisi’nde alınacak olan ilgili denklik ve uzmanlık eğitimi ve sınavlar ile gerçekleşebilir.
   

V.II. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI ÇALIŞMA GRUBUNUN MODEL ÖNERİSİ
İçişleri Bakanlığı çalışma grubunun model önerisinin temel parametresi ulusal düzeyde acildurum yönetiminin İçişleri Bakanlığı altında yapılandırılması ve acil durum yönetiminin temel taşlarından birisi olması gerekn itfaiye teşkilatının da bu yapılanma içinde yer almasıdır.