Ünden bugüN

HATİCE SULTAN ÇEŞMESİ

18

19 HATİCE SULTAN SAHİLSARAYI

Şeyh

Hamdullah'a ait "muhakkak" yazı (üstte) ve "reyhani" yazı altta.

ların dehası sayesinde ortaya çıkmıştır, ilk örneklerine Lale Devri'nde rastlanan bu hat, son ikisi gibi önce Divan-ı Hümayun' da, sonra Babıâli kalemlerinde gelişti ve 1928'e kadar diğerleri gibi yazışmalarda, günlük işlerde ve mektuplarda kullanıldı.

Rık'ada iki üslup vardır. Birincisine Babıâli rık'ası veya Mümtaz Efendi rık'ası denilir. Bu üslup, Babıâli'de yüksek bir memur olan Mümtaz Efendi tarafından geliştirildiği ve çok güzel yazıldığı için bu adla da anılmaktadır. İkincisi Mehmed İzzet Efendi rık'asıdır. II. Abdülhamid döneminde (1876-1909) Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) hat hocası Mehmed İzzet Efendi tarafından geliştirilip kesin kurallara bağlanmıştır. Bir sanat yazısı haline getirilmiş ve okullarda öğretilmiştir.

Görüldüğü gibi hat sanatı İstanbul'da gelişmiş, teşvik görmüş, beğenilmiş ve başka ülkelere de örnek olmuştur. Eskiden ilk ve orta öğretim okullarında hat dersleri

zılmasmda kullanılan bu yazı, Anadolu' da kendini ilk olarak Fatih döneminde (1451-1481) gösterdi ve 19. yy'ın başına kadar Iran etkisinde devam etti. Bu zaman zarfında Türk hattatları aynen İranlı sanatçılar gibi talikte çok güzel eserler verdiler. Nihayet 19. yy'ın başında Yesari-zade Mustafa İzzet(->), İran etkisini terk ile yeni bir üslup ortaya koydu ve böylece, bu yazıda bir Türk ta'lik ekolü doğdu. Bugün Türkiye'de hattatlar bu üslubu devam ettirmektedirler. II. Mahmud döneminin (1808-1839) birçok yapılarının üstündeki yazıların çoğu Yesarizade Mustafa İzzet'in elinden çıkmıştır.

Hat sanatının önemli bir yazısı da Türk sanatçıların icadı olan "divani" hattıdır. Di-van-ı Hümayun'dan çıkan ferman, berat ve tayinlerde kullanılan bu hattın ilk ve sade örneklerine Fatih döneminde rastlandığına göre herhalde bu tarihten önce meydana geldiği düşünülmektedir. Herkes tarafından yazılıp okunması mümkün olmayan divani, halen Arap ülkelerinde de kullanılmaktadır.

Divaniye benzemekle beraber ona nispetle daha girift olan "celi divani" ise is-tifli yeni harflerin ve kelimelerin üst üste yazılmaları cihetiyle görkemli bir görünüme sahiptir. Divani gibi Türk hattatlarının icadı olup ilk örneklerine II. Bayezid döneminde rastlanan bu hat, Divan-ı Hüma-yun'da ve Babıâli kalemlerinde gelişti ve en güzel şekilde 19. ve 20. yy'ın başında yazıldı. Arap ülkelerince de benimsenen bu hat, menşurların, antlaşmaların yazılmasında kullanılmıştır.

Hat sanatının en kolay ve kullanılıştı yazısı olan "rık'a" ise gene Türk sanatçı-

vardı. 19l4'te Medresetü'l-Hattatin adıyla açılan hat okulunda her çeşit yazı öğretilmiştir. Bir müddet sonra bu okul Sanayi-i Nefise Mektebi'nin daha sonra da Güzel Sanatlar Akademisi'nin bünyesine alındı. Halen Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi'ne bağlı Geleneksel Türk El Sanatlan Bölümü'nde bir hat sanatı ana-bilim dalı vardır ve burada her çeşit yazı eğitimi yapılmakta ve ayrıca teorik bilgiler de verilmektedir.

Bibi. S. Ünver, Türk Yazı Çeşitleri ve Fay Bazı Bilgiler, ist., 1953; U. Derman, "Hat", TA, 13X, 49-60; ay, Türk Hat Sanatının Şaheserleri, 1982; ay, islam Kültür Mirasında Hat Sanatı, ist., 1992; M. B. Yazır, Medeniyet Aleminde Yazı ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli, I-III, Ankara, 1972-1989; A. Alparslan, "Hat in Persia and in Turkey", El2, IV, 1122-1126; ay, "Mimari Yapıların Yazı Sanatı Bakımından Önemi", Boğaziçi Üniversitesi Beşeri Bilimler Dergisi, c. IV-V, 1976, s. 1-14; ay, Ünlü Türk Hattattan, Ankara, 1992; M. Serin, Hat Sanatımız, îst., 1982.

ALÎ ALPARSLAN