Ünden bugüN

HASEKİ HAMAMI

Eminönü Ilçesi'nde, Sultanahmet'te, Aya-sofya'nın güney yönünde yer almaktadır. İstanbul'daki Osmanlı hamamlarının en büyüklerinden ve görkemlilerinden o-lan bu yapı 964/1556-57'de I. Süleyman'ın

(Kanuni) başhasekisi Hürrem Sultan (ö. 1558) tarafından inşa ettirilmiştir. "Ayasof-ya Hamamı" olarak da anılan binanın tasarımı Mimar Koca Sinan'a aittir. Cumhuriyet döneminin başlarında özgün kullanımım yitiren yapı bir ara belediyenin benzin deposu, bir süre de Devlet Matbaası' nın deposu olarak kullanılmış, bu arada ihmal edildiği için harap düşmüş; ayrıca, birbirine bitişik olan, kadınlara ve erkeklere ait sıcaklık bölümleri arasına bir kapı açılmıştır, îlki 1957-1958'de olmak üzere birkaç onarım geçiren hamamda, 1980' lerin sonlarında, Uluslararası istanbul Sanat Bianali kapsamında bazı çağdaş sanat sergileri düzenlenmiştir.

Çifte hamam olarak tasarlanan yapı ku-zey-güney doğrultusunda uzanır. Birkaç ayrıntı dışında, birbirinin eşi olan bölümlerden erkeklere ait olanı kuzeye (Aya-sofya tarafına), kadınlara ait olanı da güneye (Sultan Ahmed Camii tarafına) yerleştirilmiş, söz konusu bölümler, sıcaklıkları ayıran duvara göre simetrik biçimde tasarlanmıştır. Yapının duvarlarında, yer yer tuğla hatılların görüldüğü moloz taş örgü kullanılmış, ancak erkekler kısmının, bir revakla donatılmış bulunan giriş (kuzey) cephesinde iki sıra tuğla ve bir sıra kesme küfeki taşından meydana gelen almaşık örgü tercih edilmiştir. Üst yapıyı oluşturan kubbeler ve tonozlar kurşunla kaplıdır.

Diğer hamamlarda hemen hiç görülmeyen ve yapının girişine bir cami görünümü kazandıran erkekler kısmının kuzey cephesindeki zarif revak beş birimlidir. Kare planlı olan ortadaki birim pan-dantifli bir kubbeyle, dikdörtgen planlı olan diğer birimler ise aynalı tonozlarla örtülüdür. Revağın, almaşık örgülü sivri kemerleri, baklavalı başlıklarla donatılmış olan sütunlara oturmaktadır. Basık kemerli girişin üzerinde, bir besmelenin altında, metni "Hüdaî" mahlaslı bir şaire ait, 9647 1556-57 tarihli, Osmanlıca manzum inşa kitabesi yer alır.

Hamamın diğer birimlerinden daha yüksek tutularak yapının dış görünümüne e-gemen kılınmış olan, kare planlı soyun-malık (soğukluk) birimleri, tromplara oturan kubbelerle taçlandırılmışım Bu kub-

Haseki

Hamamfnın

Ayasofya'nın

bir

minaresinden

görünümü.

Araş Neftçi

belerin tepesinde, sekizgen prizma biçimindeki aydınlık fenerleri yükselir. Erkekler kısmının soyunmalık bölümü, üç sıra halinde düzlenmiş pencerelerle aydınlanmaktadır. Üçü doğuya, ikisi kuzeye (giriş revağına) açılan alttaki pencerelerin dikdörtgen açıklıkları mermer sövelerle çerçevelenmiş ve sivri hafifletme kemerleri ile taçlandırılmıştır. Kuzey, doğu ve batı cephelerinin üst kesimlerine, üçü altta, biri üstte olmak üzere yerleştirilen dörder tepe penceresi ise sivri kemerlidir.

Enine dikdörtgen planlı ılıklık bölümleri, aralarında iki sivri kemerin bulunduğu üçer kubbe ile örtülmüştür. Kare planlı ve kubbeli birer temizlik birimi ile helalar bu kesime açılır. Kadınlara ve erkeklere ait kısımların, sırt sırta vermiş olan sıcaklık bölümlerinde, Türk hamam mimarisinin, merkezi sofalı ve dört eyvanlı geleneksel şeması ile Roma hamam mimarisine bağlanan, sekiz kollu yıldız biçimindeki şemanın ilginç bir sentezinin uygulandığı gözlenir. Merkezinde sekizgen göbek-taşlarının bulunduğu, sekizgen planlı ve kubbeli orta mekânın, dört ana yöne tekabül eden kenarlarına birer tonozlu eyvan yerleştirilmiş, verev konumdaki diğer kenarlara da köşe halvetlerine geçit veren kapılar açılmıştır. Kare planlı ve kubbeli köşe halvetlerinin, üç yönde, birer nişle genişletildiği görülmektedir. Sıcaklık bölümlerinin doğusunda, her iki kesimin ortaklaşa kullandığı su haznesi uzanır.

Kadınlara ait kesimin diğerinden en ö-nemli farkı girişin batı cephesine alınmış olması ve revaksız olarak tasarlanmasıdır. Ayrıca helaların adedi de bu kesimde daha az tutulmuştur. Göbektaşlarında görülen renkli taş mozaikler, trompları destekleyen mukarnaslı konsollar ve klasik üslubun çizgilerini yansıtan kurnalar Haseki Hamamı'nın, günümüze ulaşabilmiş özgün ayrıntılarım oluşturur. Bu çifte hamamda denenmiş olan değişik yerleşim düzeninin, yapının dış görünümüne estetik açısından üstünlük kattığı kesindir. Özellikle batıdan bakıldığında, iki uçta yükselen soyunmalık bölümleri ile, farklı yüksekliklere sahip diğer bölümlerin kubbeleri ve kitlelerin ahenkli oranlan dikkati çeker. Ancak söz konusu yerleşimin, hamamlarda çok önemli olan ısı kaybı hususunda o-lumsuz sonuçlar verdiği tespit edilmiş, muhtemelen bu yüzden daha sonra inşa e-dilen çifte hamamlarda bu düzenlemeye rağbet edilmemiştir.

Bibi. Glück, Bader, 83-90; İSTA, III, 1477-1480; Eyice, İstanbul, 18; Müller-Wiener, Bild-lexikon, 329; O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, ist., 1986, 532; Y. Onge, "Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan'ın inşa Ettiği Hamamlar", Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, ist., 1988,1, 403-428; Kuran, Mimar Sinan, 90-92, 390.

M. BAHA TANMAN