Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi


Peşə və sənətlə, məişətlə bağlı sözlər



Yüklə 4,06 Mb.
səhifə5/41
tarix20.01.2017
ölçüsü4,06 Mb.
#726
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41

Peşə və sənətlə, məişətlə bağlı sözlər: qancuğə - yəhər qayışı, qazuğ – dirək, çadır dirəyi, uzun mıx, sadaq – ox qabı, ükək – kəcavə və s.

Dini anlayışlarla bağlı sözlər: Çələb – Allah, damu/tamu – cəhən­nəm, uçmağ/uçmaq – cənnət və s. Bu sözlərə klassik Azərbaycan ədə­biyyatı nümunələrinin çoxunda rast gəlirik.

Əski tərcümə nümunələrinin ən gözə çarpan dil özəllik­lə­rindən biri də türk mənşəli sinonimlərin qoşa işlənməsidir. Məsələn: al-götür, bi­tun-qamu-varı, doy/toy-dügün, qızıl-al­tun, düş-uyqu, gecə-dün, geyə­si-don, qum-qayır, oxranmaq-kiş­nəmək, sağ-əsən, sınmak-ufan­maq, uyu­maq-yatmaq-ımız­ğan­maq, ün-səs, sürmək-çıxarmaq, varmaq-getmək və s. Bu xüsusiyyət İmadəddin Nəsimi əsərlərinin dili üçün də səciy­yə­vidir. (4,17-18). Maraqlıdır ki, mütərcimlər, bir qayda ola­raq, bu cür söz­ləri eyni beyt və cümlə daxilində işlətmişlər.

Məsələn:

Al-götür anı kim azad eyləyim,

Mən özümçün ol gunə zad eyləyim.

Ləşker-i İslam həzimet buldı çün,

Qeyser-i Rumiyə doy oldı dügün.

Kim kızıl-altunmidir, yoksa gümiş,

Ya nükrəmidir, dəmürmi, nə imiş.

Gər ağaclar yaprağınca ola həm,

Dəxi qumü qayır sanı, ey kərəm.

(“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi)

Türk mənşəli sözlərin qoşa işlənməsi Dədə Qorqud dastan­larının və xalq danışıq üslubunda qələmə alınmış Dastani-Əhməd Hərami”, Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşah”, Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa” məs­nə­vi­lərinin dili üçün də səciy­yəvidir. Bu məsələyə diqqət yetirən təd­qiqatçılar bu xüsusiy­yəti tayfa dilləri ilə əlaqələndirirlər (1,28; 2,70).

Kalssik tərcümə mətnlərində biri türk mənşəli, digəri isə ərəb və fars dillərindən alınma sinonimlərin də qoşa işləndiyi hallara da tez-tez rast gəlirik. Məsələn:

Söylədi kim, Məkkədür yerim əyan

Həm Bəni Haşimidən bəllü-bəyan.

Kiçisi qoydı əlin od üstin,

Parmağın yandurdı ol dəm dəstinə.

Çün ola məhşər güni sorğu- hesab,

Kimə rəhmət verilə, kim əzab.

(“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi)

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərində antonim­lərin də qoşa işlənməsi halları diqqəti çəkir. Bu cür sözlərin çoxu türk mən­şə­lidir. Məsələn:

Vermiş idim Həq yoluna azü çox,

Leyk bu igitden özgə dəxi yox.

Lütfi ilən ol Xudayi-dadgər



Dan-ahşam yerlərə əylər nəzər.

Dəxi Allah qorqusunun fikridir,

Bu fikir dün-gün könlümün zikridir.

(“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi)

Ortaçağ tərcümə əsərlərinin səciyyəvi dil xüsusiyyət­lərin­dən biri də onlarda frazeologizmlərə geniş yer verilməsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, klassik mütərcimlər bir çox hallarda frazeoloji birləşmələri orijinal­dan asılı olmayaraq müstəqil şə­kil­də işlətmiş, bəzən isə orijinaldakı bu qəbildən olan bir­ləş­mə­ləri onların ana dilindəki qarşılıqları ilə ifadə etməyə çalış­mışlar. Məsələn, Əhmədi Təbrizi “Əsrarnamə”nin farsca oriji­na­lında işlənmiş aşağıdakı fars frazeologizmlərini çox usta­lıq­la onların türkcə qarşılıqları ilə vermişdir: dər çeşm amədən – çöpünə almamaq, dəst əfşandən - əl yumaq, sər baxtən – baş qomaq və s. Bu birləşmələrdən birincisi çöpə saymamaq şək­lin­də digər klassik türk mətnlərində də işlən­mişdir (13, I, 954). İkinci ifadəyə isə eynilə həm Nəsiminin, həm də Füzulinin dilində rast gəlirik (13, III, 1455). Sonun­cu frazeologizm isə həm “Kitabi-Dədə Qorqud”da (3,153), həm də Nə­siminin di­lin­də işlənmişdir (4,123).

Fars frazeoloji birləşmələrinin türkcə qarşılıqları ilə tərcü­məsi baxı­mından “Şühədanamə” daha çox zəngindir. Məsələn, Nişati farsca mətn­də olan aşağıdakı fars frazeolo­gizm­lərini bu şəkildə çevirmişdir: zəhr ab şodən – bağrı yarılmaq, kar əz dəst rəftən – iş işdən keçmək, kin xastən – qanını almaq, təəl­loğ vərzidən – könül bağlamaq və s.

“Şühədanamə”də Nişatinin orijinaldan asılı olmayaraq sər­bəst şəkil­də işlətdiyi frazeologizmlər də vardır. Məsələn: ayağ kəsmək, bel bağ­lamaq, fikir atına minmək, könlin almaq, qanı qaynamaq, söz qapusı bağ­lamaq, səbr qalxanı yüzinə çəkmək, sözündən dönmək və s.

Şirazi də “Gülşəni-raz” tərcüməsində orijinaldan asılı olma­yaraq bir sıra frazeoloji birləşmələri çox ustalıqla işlətmişdir. Məsələn:

Yenə gündüz ilə gecə qarışdı,

Bu yerdə kim od ilə su barışdı.


Xilas eylər səni kəndüligindən

Görürsin anı kim keçməz ogindən.


Necə Həqdən bu aləm ayru düşdi,

Fəna adın takındı, sayru düşdi.

Birinci beytdə iki frazeoloji birləşmə işlənmişdir: gündüz ilə gecə qarışdı və od ilə su barışdı. Bu birləşmələrin heç biri müasir ədəbi dilimizdə işlənmir: onlardan birincisi “erkən sə­hər çağı” anlamında, ikin­cisi isə “imkansız bir şeyin baş tut­ma­sı” mənasında işlənmişdir. İkinci beytdəki “keçməz ogin­dən” frazeologizmi isə “ağlına bir şey gəlməmək” anlamın­dadır. Üçüncü beytdəki ayru düşmək, sayru düşmək frazeoloji birləşmələrinə gəldikdə isə, onlar müasir ədəbi dilimizdə də işlənir, sadəcə olaraq ikinci ifadədəki “sayru” əvəzinə onun sinonimi – fars mənşəli “xəstə” sözü işlənir: xəstə düşmək.

Yuxarıdakı nümunənin ilk beytindəki “od ilə su barışdı” frazeo­lo­gizmi ilə bağlı qeyd edək ki, bu ifadəni böyük Azər­baycan şairi-drama­turqu Hüseyn Cavid bir şeirində bu şəkildə işlətmişdir:

Bən yetişdim atəşlə su

Öpüşdüyü bir ölkədən.

İstiyorkən sevgi yolu

Acı duydum hər kölgədən.

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə nümunələrində fars dilindən hərfi şəkildə tərcümə olunmuş frazeoloji birləşmələrə də rast gəlirik. Məsələn: nam bordən – adın aparmaq (ad çək­mək), xəşm foru bordən – acığ yudmaq (hirsini basmaq), təng­dəst şodən - əli dar olmaq (əliaşağı olmaq), peşimani xordən – peşimanlığ yemək, fetne əngixtən – fitnə sıçratmaq (fitnə törətmək), zəxm xordən – zəxm yemək (yaralanmaq) və s. “Şühədanamə”də işlənən bu frazeoloji birləşmələrin hərfi yol­la tərcümə olunması göz qabağındadır.

Ortaçağ tərcümə əsərlərində fars dilinin təsiri bəzi cüm­lələrin quruluşunda da özünü göstərir. Məsələn: “Böyük qər­daşı ki adı Mə­həmməd idi, uyxudan oyandı və kiçi qərdaşı ki adı İbrahim idi, dedi... Ol nəstəyə ki, ana buyurmış idilər, məşğul oldı. Qasım bir çadıra ki, anası ilən gəlin anda idilər, gəldi. (“Şühədanamə”). Nişati bu cümlələ­rini eynilə farsca mətn­dəki kimi qurmuş və sözlərin sırasını olduğu kimi sax­lamışdır.

“Şühədanamə”də hərfi tərcümənin təsiri ədəbi dilimizin qrammatik normalarına uyğun gəlməyən digər cümlə tiplə­rində də özünü göstərir. Məsələn: “Biz səni təxtü cah içün yarat­mı­şuz, nə quyınun dibi üçun”. Qeyd edək ki, fars mənşəli nə bağlayıcısının köməyi ilə qurulmuş bu cür cümlələrə Füzu­linin “Hədiqətus-süəda” əsərində də rast gəlirik. Məsələn: Ey Adəm, bu müddəa əsəri-məhəbbətindür, nə ki müqtəzayi-şəriə­tin. Maraqlıdır ki, “Şühədanamə”də bəzən nə, nə ki əvə­zinə onun türkcə qarşılığı olan yox/yoq sözləri də işlənmişdir. Məsələn: Bizim müddəamız oldur ki, sənün boğazundan qan axıtdırauz, yox ki, bo­ğa­zuna su tokəüz.

Orta əsr mütərcimləri tərcümə prosesində söz yaradıcılığı sahəsində də səmərəli fəaliyyət göstərərək bir sıra yeni sözlər yaratmışlar. Məsə­lən: aldayıcı (aldadan), diləci (alan), qayrıc (hami), saqlayıcı (gözətçi), oquyıcı (oxucu), yol kəsici (yol kə­sən, oğru), ırlayıcı (xanəndə, mü­ğən­ni), pambıq atıcı (həllac), gözə dərman salıcı, günlük (pərdə) və s.

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərinin dilində nadir hal­lar­da çığatay dilinin təsiri də özünü göstərir. Məsələn: andin (ondan), yüzi­din (üzündən), nuridin (nurundan), canum­ğə, könüllarğə, quşlarğə və s. Bu xüsusiyyət daha çox Nişati­nin “Şeyx Səfi təzkirəsi”ndə nəsr arasında verilən nəzm par­çalarında özünü göstərir.

Məsələn:

Günəşin nuridin qayğularumuz cümlə nur oldı,

Qaranğu gecələr sübh oldı, zülmət qamu dur oldı.

Qarçağay çün avinə açsa qanat,

Yolda özgəlarğə pərva eyləməz.

Beləliklə, orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə nümunələri haqqın­dakı bu qeydlərimiz sübut edir ki, sözügedən mətnlər ədəbi dil tarixinin hərtərəfli araşdırılması baxımından olduqca dəyərli qaynaqlardır.

Ədəbİyyat:


  1. Dəmirçizadə Əbdüləzəl. Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının dili. Bakı,1959.

  2. Hacıyev Tofiq. Azərbaycan ədəbi dil tarixi (təşəkkül döv­rü). Bakı, 1976.

  3. Kitabi-Dədə Qorqud. Nəşrə hazırlayanlar: Fərhad Zeyna­lov, Samət Əlizadə, Bakı, “Yazıçı”, 1988.

  4. Qəhrəmanov Cahangir. Nəsimi Divanının leksikası. Bakı, “Elm”, 1970.

  5. Nağısoylu Möhsün. Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti. Bakı, “Elm”, 2000.

  6. Nağısoylu Möhsün. XVI əsr tərcümə abidəsi “Şühədana­mə”, Bakı, “Nur­lan”, 2003.

  7. Nağısoylu Möhsün. Şirazinin “Gülşəni-raz” tərcüməsi, Bakı, “Nur­lan” 2004 və 2011

  8. Nağısoylu Möhsün. Əhmədinin “Əsrarnamə” tərcüməsi, Bakı, “Nur­lan”, 2005.

  9. Nağısoylu Möhsün. Həzininin Hədisi-ərbəin tərcüməsi, Bakı, “Nur­lan”, 2008.

  10. Oğuznamə. Çapa hazırlayan: Samət Əlizadə. Bakı, “Yazı­çı”, 1987.

  11. Şeyx Səfi təzkirəsi. Nəşrə hazırlayanlar: Möhsün Nağısoy­lu, Sevər Cab­barlı, Rauf Şeyxzamanlı, Bakı, “Nurlan”, 2006.

  12. “Şühədanamə”. Əlyazma. AMEA Əlyazmalar İnstitutu, M-259.

  13. Древнетюркский словарь. Ленинград, 1969.

  14. Турецко-русский словарь. Авторы: А.Н.Баскаков, Н.П.Го­­­лу­бева. Москва, 1977.


Tahirə Həsənzadə

(Əlyazmalar İnstitutu)
Mətbəələrİn coğrafİyası
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun xəzinələrindən birində on min­dən artıq əski çap kitabı mühafizə olunmaqdadır. Əlyazmala­rın təsviri zamanı apa­rılan müqayisə, dəqiqləşdirmə, ümumiy­yətlə tədqiqat baxımından onla­rın böyük əhəmiyyəti vardır.

Bütün mədəni ölkələrdə nəşr tarixi yüz ili tamam olmuş kitabın dəyəri əlyazmaya bərabər tutulur. Əlyazmalar Institutu nəşr tarixi yüz ili çoxdan ötmüş və Şərq ölkələrinin Misir, Qa­hirə, Kəlküttə, Bombey, Təbriz, Avropanın Paris, London, Vyana, Roma kimi böyük şəhər­lə­rində çap olunmuş nadir kitablarla zəngindir. Daşbasma (litoqrafiya və köhnə elektrik mətbəəsi) üsulu ilə işıq üzü görmüş bu kitablar Azər­bay­canın mənəvi sərvətidir.

Məlumdur ki, Azərbaycanda kitab nəşrinin tarixi XIX yü­zil­­liyin 30-cu illərinə təsadüf edir. Bu mühüm sahə görkəmli maarifçilərdən Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsənbəy Zərdabi və Cəlil Məmmədquluzadə və baş­qalarını daim düşündürmüş, na­rahat etmişdir. Azərbaycan kitabının ilk nəşr nümunəsinin sorağı isə daha əvvəlki yüzilliklərdən gəlir. Artıq müəyyən edil­mişdir ki, ilk Azərbaycan kitabı dünyaşöhrətli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin 1594-cu ildə Romada çap olunmuş «Təhriri-Öqlidis» əsəridir. Xəzinədə qorunub saxlanan bu əsər Yunan alimi Evklidin «Əsaslar»ının Nəsirəddin Tusi tərə­fin­dən yenidən, mükəmməl işlənmiş variantıdır ki, mənbələr onun Yaxın və Orta Şərqdə dərs vəsa­iti kimi istifadə edildiyini barədə məlumat verir. Nadir çap nüsxələri arasında Firdov­sinin, Nizami Gəncəvinin, Nəsiminin, Füzulinin, Bakı­xanovun dünyanın tanıdığı bir çox Azərbaycan aliminin nadir əsərlərini görürük.

Xəzinədə ən qədim nəşr tarixli kitab Əbu Əli ibn Sinanın 1609-cu ildə Polşanın Breslab şəhərində ərəb və latın dil­lərin­də çap olunmuş XIII-199 şifrəli əsəridir. Bu əsərin 30 nəşri mövcuddur və ilk dəfə 1473-cü ildə Milanda nəşr edilmişdir. Həmin sırada mühafizə olunan digər bir kitab da diqqəti çəkir. 1793-cü ildə Peterburqda Imperator mət­bəəsində fars və rus dillərində çap olunmuş kitabın müəllifi Qacar şahları sülaləsi­nin banisi Ağa Məhəmməd şah Qacarın vaxtilə Rusiyaya sı­ğına­raq hakimiyyət iddiasında olan qardaşı Murtuzaqulu xan Qacar tərəfindən II Yekaterinanın hüzuruna gönldərilən Mə­həmməd Əşrəfi ibn Məhəmməd Möhsündür. O, səfərindən al­dığı təəssuratı əks etdirən, fars dillərində yazdığı poemanı «Şah­namə» adlandırmışdır (ruscası sətri tərcümədir). Ehtimal olunur ki, poema Rus çariçası haqqında yazılmış ilk iri həcmli əsərdir.

Müdriklərdən biri demişdir ki, kitab nəsillərin bir-birinə vəsiyyə­tidir. Əlyamalar Institutunda Azərbaycanın mənəvi sər­vəti olan əlyaz­malarla yanaşı qədim kitabları da gələcək nəsil­lərə ötürmək üçün ka­taloqlaşdırma işi dama edir. Bu məqsədlə türkdilli, farsdilli, ərəbdilli və Avropa dillərində olan, əski çap kitablarının kataloqu da nəşr edil­mişdir. Təsvir zamanı kitab­ların nəşr olunduğu, indi tarixdə qalmış mət­bə­ələr də tərə­fi­miz­dən qeydə alınmış və məlum olmuşdur ki, Əlyaz­ma­lar İns­titutunda dünyanın bir çox şəhərlərində fəaliyyət göstərmiş yüz əllidən artıq mətbəəsinin çap kitabı mühafizə olunmaq­da­dır.

Əlyazmalar Institutunun zəngin xəzinələrində mühafizə olu­nan kitab­lar tədqiqat əhəmiyyətlidir. Heç şübhəsiz ki, aşa­ğıda dərc etdi­yi­miz mətbəələrin adlar göstəricisi mətbəələrin ta­rixini, ümumiyyətlə mət­buat tarixini araşdıranlar üçün ma­raq­lı faktlar aşkara çıxaracaq, on­lara mətbəələrin coğrafiyası ilə daha yaxından tanış olmaq imkanı verə­cəkdir:



Bakıda fəaliyyət göstərən mətbəələr:


  1. «Azərbaycan qəzeti» mətbəəsi.

  2. «Aror» mətbəəsi.

  3. Axundov Mirzə Əbdülxalıqın çapxana və səhhafəxanası.

  4. «Açıq söz» qəzetinin elektrik mətbəəsi.

  5. «Baku» elektrik mətbəəsi.

  6. Birinci mətbəə birliyi.

  7. Vəzirov Haşım bəyin «Səda» elektrik mətbəəsi.

  8. Quberniya idarəsi mətbəəsi.

  9. Q.İ.Demurovun litoqrafiyası.

  10. Əvvəlinci «Şirkət» mətbəəsi.

  11. Ələkbərovun mətbəəsi.

  12. «Kaspi» elektrik mətbəəsi.

  13. «Kaspi» və «Fiyuzat» mətbəəsi.

  14. «Kultura» mətbəəs.

  15. «Günəş» mətbəəsi.

  16. «Məktəb» elektrik mətbəəsi.

  17. «Orucov qardaşlarının» elektrik mətbəəsi.

  18. «Polismeyster» elektrik mətbəəsi.

  19. «Tazə həyat» və «Kaspi» qəzetlərinin «Buxariyyə» mət­bəəsi.

  20. «Trud» mətbəəsi.

  21. «Turan» elektrik mətbəəsi.

  22. Hökümət mətbəəsi.

  23. Şteynerin mətbəəsi.

  24. «Bakı fəhləsi» kooperativ nəşriyyatı.


Tiflis


  1. «Qeyrət» mətbəəsi.

  2. «Kəşkül» mətbəəsi.

  3. «Kultura» mətbəəsi.

  4. Gürcü nəşriyyatının «Şirkət» mətbəəsi.

  5. Səid Ünsizadənin «Ziya» mətbəəsi.

  6. Y.İ.Libermanın mətbəəsi.

  7. E.Xeladzenin mətbəəsi.

  8. «Gkonomiə A.V.Muqdusiakov» Akonov mətbəəsi.

  9. «Şərq» mətbəəsi.

  10. Kamal Əfəndi Ünsizadənin mətbəəsi.


İrəvan

  1. «Edilson» mətbəəxanası.

  2. «Kultura» mətbəəsi.

  3. «Lyuis» mətbəəsi.


Gəncə

  1. Əbilov və Haqverdiyevin mətbəəsi.

  2. Əhməd Hacı Həsənzadənin mətbəəsi.


Daşkənd

  1. «Qulamiyyə» mətbəəsi.

  2. Yakovlevin» mətbəəsi.

  3. Portsev qardaşlarının litoqrafiyası.

  4. Tipo-litoqrafiə naslednikov İ.S.Laxtina.



Mahaçqala

  1. Petrovski mətbəəsi.


Teymurxan – Şura

  1. Mirzoyev mətbəəsi.


Şuşa

  1. Məsihi ruhaniyyəsinin vəqf basmaxanası.

  2. M.M.Nəvvabın şəxsi litoqrafiya mətbəəsi.

  3. Şuşa erməni ruhaniyyəsinin basmaxanası.


Qazan

  1. B.L.Dombrovskinin mətbəəsi.

  2. «Kərimiyyə» mətbəəsi.

  3. «Maarif» mətbəəsi.

  4. «Ümid» mətbəəsi.


Təbriz

  1. Darültəbai-Darüssəltənə.

  2. «Elmiyyə» mətbəəsi.

  3. Əsədullanın karxanası.

  4. «Maarif» mətbəəsi.

  5. «Məhəmmədiyyə» mətbəəsi.

  6. Rzai çapxanası.

  7. Hacı Əhmədağanın mətbəəsi.

  8. «Həqiqət» mətbəəsi.

  9. Karxaneyi Əsəd ağa.


Tehran

  1. Dövlət mətbəəsi.

  2. «Ənis» mətbəəsi.

  3. Ərməğan mətbəəsi.

  4. Karxanaye Ağa Mirzə Həbibulla.

  5. Karxaneyi Hacı Ibrahim.

  6. Mətbəei-bəradərani-Bağırzadə.

  7. Mətbəei-Mehr.

  8. Mətbəei-Müdərrin.

  9. Mətbəei-Rövşənai.

  10. Mətbəei-Səadət.

  11. Mətbəei-Təməddün.

  12. Mətbəei-Tülu.

  13. Mətbəei-Ümmid.

  14. Mətbəei-Farrsu (Farus).

  15. Mətbəei-Fərhuməndi-Nasiriyyə.

  16. Mətbəei-Xavər.

  17. Mətbəei-Xurşid.

  18. Mətbəei-Şərq.

  19. Mətbəei-Şəfəq.

  20. Mətbəei-Şurəvi.

  21. Çapxaneyi-Məclis.

  22. Çapxaneyi-Firdovsi.

  23. Şirkəti-çapxaneyi-elmi.


Rəşt

  1. Mətbəei-Firdovsi.


İsfahan

  1. Çapxaneyi-Əxgər.


Misir

  1. Xeyriyyə mətbəəsi.

  2. «Bulaq» mətbəəsi.

  3. «Ictihad» mətbəəsi.

  4. Kürdüstanül-amiyyə mətbəəsi.

  5. «Maarif» mətbəəsi.

  6. «Möminiyyə» mətbəəsi.

  7. «Hindiyyə» mətbəəsi.

  8. «Elmiyyə» mətbəəsi.


İstanbul

  1. «Aləm» mətbəəsi.

  2. Vəqt mətbəəsi.

  3. Bəhriyyə mətbəəsi.

  4. «Qədr» mətbəəsi.

  5. «Qərəbət» mətbəəsi.

  6. «Kain Rza əfəndi» mətbəəsi.

  7. «Darüssəadə» mətbəəsi.

  8. Darültəbaətül-Amirə.

  9. «Etimad kitabxanası».

  10. «Əxtər» mətbəəsi.

  11. Əhməd Ehsan mətbəəsi.

  12. «İqdam» mətbəəsi.

  13. Kain mətbəei-İraniyyə.

  14. Məktəbi-Sənaye mətbəəsi.

  15. Mətbəei-nami-Mahmud bəy.

  16. «Məmin» mətbəəsi.

  17. «Nəfasət» mətbəəsi.

  18. «Nəcib istiqbal» mətbəəsi.

  19. «Minbər» mətbəəsi.

  20. «Müdafiə» mətbəəsi.

  21. «Nişan Babikyan» mətbəəsi.

  22. «Oqafi islamiyyə» mətbəəsi.

  23. «Orxaniyyə» mətbəəsi.

  24. «Səlanik» mətbəəsi.

  25. «Səhab» mətbəəsi.

  26. «Tatevus Devidçiyan» mətbəəsi.

  27. «Tənin» mətbəəsi.

  28. «Təsvire əfkar» mətbəəsi.

  29. «Xeyriyyə» mətbəəsi.

  30. «Hikmət» mətbəəsi.

  31. «Cəmil-Samson» mətbəəsi.

  32. «Şəms» mətbəəsi.

  33. Şirkəti mürəttibiyyə mətbəəsi.

  34. «Şövqi» mətbəəsi.

  35. Mətbəei-Əli bəy.

  36. Yəhya əfəndinin mətbəəsi.


Dərsəadət

  1. Arif əfəndinin mətbəəsi.

  2. «Bəsirət» mətbəəsi.

  3. «Qənaət» mətbəəsi.

  4. «Kaspar» mətbəəsi.

  5. «Məktəbi-Hərbiyyə» mətbəəsi.

  6. «Mənzumeyi-əfkar» mətbəəsi.

  7. «Osmaniyyə» mətbəəsi.

  8. «Səncaqciyan» mətbəəsi.

  9. «Səha» mətbəəsi.

  10. «Hilal» mətbəəsi.

  11. Hüquqiyyə mətbəəsi.

  12. «Şirkəti-səhafiyeyi-osmaniyyə mətbəəsi.

  13. Məhərrəm əfəndinin mətbəəsi.


Bağçasaray

  1. «Tərcüman» mətbəəsi.


Lahur

  1. Gülzari-Məhəmməd mətbəəsi.


Laknau

  1. Münşi mətbəəsi.

  2. Nəvəlkəşur mətbəəsi.


Kəlküttə

  1. Firdovsi mətbəəsi.

  2. «Həblül-mətin» mətbəəsi.


Dehli

  1. Mətbəei-«Məhəmmədi».

  2. «Laknau» mətbəəsi.


Kanpur

  1. Mətbəei-Nizami.


Peterburq

  1. İmperator mətbəəsi.

Polşa

  1. Breslav.


Möhsün Nağısoylu,

Şəhla Abdullayeva

(Əlyazmalar İnstitutu)
Şeyx Səfİəddİn Ərdəbİlİnİn

Fərİdəddİn Əttar beytlərİnə şərhİ
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili (1252-1334) orta əsr Azərbaycan ic­timai-siyasi və bədii-fəlsəfi fikrinin görkəmli nümayəndələrindən biri sayılır. 1252-ci ildə Ərdəbil şəhəri yaxınlığındakı Kəlxoran kən­dində dünyaya gəlmiş Sə­fiəd­din uşaqlıq çağlarından öz qeyri-adi keyfiyyətləri ilə yaşıdlarından se­çil­miş, onu düşündürən, qəl­binə rahatlıq verməyən dini-irfani suallara ca­vab axtarışında ol­muşdur. Bu düşüncələr gənc Səfiəddinin gənclik illərində Şira­za üz tutmasına səbəb olmuşdur. Şihabəddin Sührəvərdinin (1145-1234) şagirdi Şeyx Nəcibəddin Bozğuşla (vəf. 1277) gö­rüş­mək arzusunda olan Şeyx Səfiəddin Şiraza çatanda onun ölüm xəbə­rini eşidir. Daha sonra 25 yaşlı Səfiəddin Şirazın məşhur sufi şeyxlərinin məsləhəti ilə Lənkəran şəhəri yaxınlığında yerləşən Həlyəkərana, Şeyx Zahid Gilaninin (1218-1301) yanına gedərək onun müridi olur, mürşidindən bilik, mərifət öyrənir və irfanın incəliklərinə yetərincə bələd olur (1, 10, 11).

Hələ Şeyx Zahid Gilaninin sağlığında onun canişini təyin edilən Şeyx Səfiəddin çox keçmir ki, Ərdəbilə qayıdır və burada 35 il “Darül-irşad” adlı xanəgaha rəhbərlik edir. Səfəviyyə təriqətinin qurucusu və başçısı kimi fəaliyyət göstərərək çox sayda irfan əhli yetişdirən Şeyx Səfiəddin Ərdəbili 1334-cü ildə Həcc ziyarətinə gedir və Məkkədən qayıdandan 12 gün sonra dünyasını dəyişərək Ərdəbildə dəfn edilir (1, 11).

Şeyx Səfidəddin Ərdəbili bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuş, doğma ana dili olan türkcə ilə yanaşı, farsca və Zahid Gilaninin yanında olarkən öyrəndiyi gilək dilində də yazmışdır. Qaynaqlarda Səfiəddinin sufi ədəb-ərkanına dair risalə və şeirlərinin “Qara məcmuə” adlı irihəcmli bir kitabda toplanması haqqında məlumat verilir. Tam şəkildə əlimizə gəlib çatmayan bu kitabın bəzi hissələrini iranlı alim Hüseyn Düzgün Sədiq (doğ. 1945) bir neçə əlyazma toplularından taparaq “Qara məcmuə” adı altında nəşr etmişdir (4).

Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin adı ilə bağlı bir məşhur kitab da mövcuddur ki, bu kitab elmi-tənqidi mətnini Təbrizli alim Qulamrza Təbatəbai Məcdin (doğ. 1949) nəşr etdirdiri “Səfvətüs-səfa” əsəridir (3). “Səfvətüs-səfa”nı Şeyx Səfiəddinin oğlu və xəlifəsi Şeyx Sədrəddinin (vəf. 1391-92) tövsiyəsi ilə İbn Bəzzaz Ərdəbili (vəf. 1358-ci ildən sonra) yazmışdır. İbn Bəzzaz bu əsərdə Şeyx Səfiəddinin həyatı və möcüzə səciyyəli kəramət­lərini geniş və dolğun şəkildə göstərməyə nail olmuşdur. 12 babdan ibarət olan “Səfvətüs-səfa” əsəri Səfiəddin Ərdəbilinin yaxın­la­rı­nın, onu tanıyan­ların dilindən söylənmiş kiçik hekayələr şəklində qurulmuşdur. Əsasən nəsr­lə yazılmış bu əsərdə ərəb və fars dillərində kiçik şeir parçaları da veril­mişdir ki, onlar nəsrlə ifadə olunmuş fikri tamamlayaraq, bədii təsir gücünü daha da qüv­vətləndirir. Bu əsər XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda baş ver­miş hadisələri, dövrün ictimai-siyasi durumunun ümumi mənzərəsini, xal­qın həyat və məişəti, fəlsəfə və ədəbiyyatla bağlı bir sıra incə məqam və mət­ləbləri çatdırmaqla yanaşı, sufi təlimini, yön və istiqamətlərini, səciy­yəvi cəhətlərini öyrənmək baxımından çox dəyərli mənbədir.

Əsərin IV babında Şeyx Səfiəddinin məşhur sufi şairləri Həkim Sənai Qəzvini (1070-1140), Fərdəddin Əttar Nişapuri (1155-1227), Movlana Cəlaləddin Rumi (1207-1273), Övhədə­ddin Kirmani (vəf.1238) və b. şairlərin şeirlərindən müxtəlif beyt­­lərə izahı və açıqlamaları verilmişdir. Bu bab təsəvvüf ədə­biyyatının ətraflı araşdırılması baxımından xüsusi əhəmiyyət da­şı­yır (1, 13).

Əsərdə ən çox şərhi verilən beytlər Fəridəddin Əttara məx­susdur. Bu beytlərə verilən açıqlamalar, çox yəqin ki, Şeyx Səfiəddinin özünə məxsus olan şeir parçaları ilə müşayiət olunur. Bu şeir parçaları fars dilindədir və bilavasitə izahı verilən nümu­nələrin məzmunu ilə bağlıdır.

“Səfvətüs-səfa”da açıqlanan Əttar beytlərindən bir neçəsinə nəzər salaq. İlk olaraq Şeyx Səfiəddin Əttarın aşağıdakı beytinə açıqlama verir (Onu da qeyd edək ki, bu beytə Əttar “Divan”ının əlimizdə olan çapında rast gəlmədik):

از بشری رسته بود باز برای بشر

تا به کمال آورد خانه نقصان گرفت

Beytin şərhində Şeyx Səfiəddin Ərdəbili belə buyurur ki, salik o zaman bəşəriyyətdən xilas olar ki, ilahi cəzəbələri dərk etmiş və onlara tutulmuş olsun. Yəni salik nə qədər ki əqli ilə bəşəriyyət aləmində bu halından məhcub olub nöqsanda qalar, eləcə də bəşəriyyətlə əqlə bağlı olar. İlahi cəzəbələrdə bəşəriyyət aləmin­dən xilas olan salikdən artıq bəşəri aləmin fikri alınar. O, mərifət əldə edər, sirləri dərk edər və “mərifətullah”a yetişər, yəni öz Allahını tanıyıb dərk edər. Demək, əgər o aləmdə qalarsa və onu bəşəri aləmə göndərməzlərsə, irşad və tərbiyə oluna bilməz. Bu səbəbdən, yenə də irşad, kamillik və tərbiyə üçün onu nöqsan evi olan bəşər aləminə göndərərlər ki, tərbiyə, irşad və kamilləşmə ilə məşğul olsun (3, 540).

ترسابچه مستم همچو بت روحانی

از دیر برون آمد سرمست بنادانی

(5, 601, q.805, b.1)

(Sərxoş bir kafir balasıyam, sanki bir ruhani gözəl

Kilsədən nadan tək sərxoş halda çölə çıxdı)

“Səfvətüs-səfa”da qeyd edilir ki, bu nümunə Şeyxin hüzu­runda düzən­lənən səma' məclisində oxunarkən müridlər səma'ya qalxaraq “əleyhis-səlat vəs-səlam” demişlər. Çünki müridlər beyt­dəki “tərsabəççe” (“kafir övladı”, “xaçpərəst övladı”) sözü­nün Hz.Məhəmmədə (s) aidliyini düşünərək güman etmişlər ki, bu söz Peyğəmbərin kafirlər içindən peyğəmbərlik mə­qamına yük­səlməsinə işarədir. Şeyx Səfiəddin müridlərin bu məsələdə ya­nıldığını göstərərək “tərsabəççe” sözünün yuxarıdakı beytdə əslində başqa mənada işləndiyini belə açıqlamışdır: Saliklərin önündəki çoxsaylı yollar­dan biri də ruhanilər aləmidir. “Tərsa­bəç­çe” də həmin aləmin adamıdır, çünki tərsaların hamısı “Ruhu­llah” ləqəbi ilə tanınan Hz.İsanın ümmət­lə­ridir (3, 537, 538). Qeyd etmək lazımdır ki, irfani ədəbiyyatda “tərsabəççe” kamil şeyx və ya saliki ifadə edir. Bu söz həmçinin qeybdən gələn vari­data, Haqqın müşahidəsindən və təcəlli anlarından doğan, arifin qəlbini təfriqə­dən xilas edən ruhani hala işarədir (2, 178).

Şeyx Səfiəddin həmin beytin açıqlaması ilə bağlı qeydlərində onu da vurğulayır ki, salik, ruhanilər aləminə baş vurarkən orada göyçək üzlər və gözəl yerlər görər, ona görə də tərsalar kimi kilsə, xaç və zünnarla üzləşə­rək bu aləmdə ilişib qalar.

Maraqlıdır ki, “Səfvətüs-səfa”nın 1543-cü il tarixli türkcəyə tərcümə­sində bu beyt Cəlaləddin Rumiyə aid edilir (1, 441). Məlum olduğu kimi, Mövlana “Divan”ının ən kamil nüsxəsi gör­kəmli İran alimi Bədiüzzaman Füruzanfər tərəfindən hazır­lan­mış­dır və bu beytə Əttar “Divan”ında rast gə­lindiyi halda (5, 601), ən kamil Mövlana “Divan”ında rast gəlinmir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əttar “Divan”ının Bədiüzzaman Füruzanfər tərəfindən hazırlanmış nüsxəsində bu beyt bir qədər fərqli veril­mişdir: “məst” (مست) sözü “lül” (لول) sözü ilə əvəz edilmiş, ikinci misrada sözlər bir qədər fərqli ardıcıllıqla verilmişdir.

Daha bir beytin şərhinə nəzər salaq:

هر که در راه حقیقت از حقیقت بی نشان شد

مقتدای عالم آمد، پیشوای انس و جان شد

(5, 288, q.257, b.1)



(Kim ki, həqiqət yolunda həqiqətdən bir nişanə qoymadı,

Aləmdə örnək sayılan oldu, bütün canlıların öndəri oldu)

Şeyx bu beytin açıqlamasını belə verir: talib təriqətdə və əql aləmində olduğu müddətdə onun bir əlaməti – nişanı olar. İlahilik aləmi olan həqiqət aləminə yetişdikdə İlahi nur onda təcəlli edər, bəşəri təsir onu özlüyündə məhv edər, nişansız və şəkilsiz hala gətirər və ondan geriyə yalnızca bir ad qalar. Talibin bəşəri varlığı qalmadıqda Haqq-taala ona varlıq bəxş edər və o, Tanrı­nın varlığında fani, aləmdə ibrət nümunəsi və insü cinnin öndəri olar (3, 541).

Şeyx Səfiəddin həmin qəzəlin daha bir beytinin (son beytinin) şərhinin də açıqlamasını verir:

تا خلاصی یافت عطار از میان این دو دریا

غرقه دریای دیگر گشت و دایم کامران گشت

(5, 289, q.257, b.10)



(Əttar bu iki dərya arasından xilas olan kimi

Başqa bir dəryaya qərq oldu və daim xoşbəxt oldu)

Şeyx Səfiyə görə, Əttar “iki dərya” dedikdə, isbat dəryası ilə məhv dər­yasını nəzərdə tutur. İsbat dəryası əql aləmini, Allahın “Ol!” buyuruşu ilə yaranmış mövcudat aləmini ifadə edir. Məhv dəryası fənanın təcəs­sü­mü­dür: ilahi eşq salikə qalib gəlib onun ağlını alar və ağıl əldən getdikdən son­ra o şəxs fani olar. Beyt­də­ki üçüncü, yəni “ayrı dəryaya qərq oldu” iba­rə­sin­dəki dərya hə­qiqətin özüdür ki, bu hal “bəqa fillah”dır (Allahda baqi ol­ma)və salik bu mərtəbəyə, yəni əbədi baqiliyə yetişdikdə, daimi xoş­bəxt­lik əldə etmiş olar (3, 542).

سگی کاندر نمکساری فتد، گم گردد اندر وی

من این دریای پرشور، از نمک کمتر نمی دانم

(5, 465, q.552, b.9)

(Duz mədəninə düşən it, orada itib-batar

Mən bu coşqun dəryanı, duzdan az hesab etmirəm)

Bu beytin şərhində Şeyx Səfi belə buyurur: bu, ona bənzər ki, deyirlər: “it duz mədəninə düşər və orada həlak olar; duz onun za­hiri və daxili üzvlərinə elə təsir edər ki, onun bədən üzvləri ta­ma­mən duza çevrilər və duz­laşar, duzla bu üzvlər arasında heç bir fərq qalmaz. Demək, eşqin coşqun dənizinə düşən kəsin də za­hiri və batini tamamən və bütünlüklə eşqə bürünər; o dərəcədə ki, aşiq özünə baxdıqda özünü deyil, eşqi görər, eşqə nəzər sal­dıqda isə məşuqu görər. Oduna atəş düşdükdə tamamən onu yan­dırıb kül etdiyi kimi – artıq onun üzərindən “odun” adı götü­rülər, ona “atəş” adı verilər və bütünlüklə gözə görünən də atəş olar (3, 546). Onu da qeyd edək ki, Əttar “Divan”ında bu beyt­dəki “it” (سگ) sözü “kimsə, birisi” (کسی) kimi verilmişdir (5, 465).

Şeyx Səfinin Əttarın daha bir beytinə – əlimizdə olan kamil Əttar divanında rast gəlmədiyimiz beytin şərhinə nəzər salaq:

سایه نشین بود عقل، روی به خلوت نهاد

سایه برانداخت عشق، سر به ملامت کشید

(Əql kölgədə oturmuşdu, xəlvətə qapılmışdı

Eşq kölgəni qaldırdıqda, [əql] məzəmmətə başladı)

Şeyx Səfiyə görə bu beytdəki məna gecəquşunun halına bənzər – onun gözləri günəşin nuruna dözmür, gündüzlər çölə çıxmaz və dünyada deyil, onun kölgəsində yaşayar. Eşqin parlaq günəşi saçdıqda və kölgəni yer üzündən götürdükdə, əql də gecəquşu kimi günəş şüaları altında rüsvay olar və məzəmmət edilər ki, onun günəş nurunu görməyə taqəti yoxdur, yəni əql xəlvətə üz tütmüş və zöhd və ibadət kölgəsində əyləşmişdir. Eşq günəşi saçmağa başladıqda və o zöhd və ibadət kölgəsi heçə çevrildikdə, əql özünü məzəmmət edər (3, 548).

تا نه لال آید، زلال جاودانی کی خورد؟

تشنه عشق تو آب زندگانی کی خورد؟

تا دل من نوشداروی شراب عشق خورد

با یقین عشق، زهر برگمانی کی خورد؟

(5, 264, q.219, b.4, 7)*

(Lal olmayınca, əbədilik zülalına yetişilərmi?

Sənin eşqinlə yanan [kəs] həyat suyundan içərmi?

Mənim qəlbim eşq şərabından olan padzəhəri içdikcə,

Eşqə imanla bədgümanlıq zəhəri içilərmi?)

Əttar divanında bir qədər fərqli verilmiş bu beytinin şərhində Şeyx Səfi belə buyurur ki, salik dilini saxlayıb lal olmasa, hikmə­tin bəşər zülmətində gizli qalan ən şəffaf “abi-həyat”a yetişə bilməz. Necə ki, Hz.Musa Hz.Xızra etiraz edərək səbrsizlik göstərdi və bu səbəbdən də elmi-ləduni­nin faydalarının çoxundan məhrum qaldı. Demək, gərək mürid dilini bənd­də saxlayıb öz mürşidinin fərmanlarına müti ola və ona etiraz etməkdən tama­mən uzaqlaşa ki, hikmət və mərifətin dərinliklərinə – ən şəffaf dirilik suyuna yetişəbilsin. Bu dirilik suyu – “abi-həyat”, İskən­dərin axtarışında olduğu “abi-həyat” deyil, çünki onun da sonu fənadır. Bu dirilik suyu, mərifət camı ilə içilən Haqq-taala mə­həbbətinin şərabıdır.

Onun – Allahın eşqinə susamış olan kəs dirilik suyu içməz, çünki o suyu yaşamaq üçün içərlər, eşqdən susuzlayan isə canını fəda etməyə hazır olandır. Necə ki, bir taliblə Xızır peyğəmbər görüşərkən, Xızır onunla söhbət etmək istədi. O talib belə dedi: “Sənin söhbətini istəmirəm”. Xızır soruşdu: “Nə səbəbdən?” Talib dedi: “Çünki sən abi-həyat içmisən ki, diri qalasan, biz isə istəyirik canımızı mümkün qədər tez təslim edək”.

Əql aləmində olan və əqlin idarə etdiyi hər bir şeydə zənn və şəkkə yer vardır və bəzən əql burada xətaya yol verər. Eşqlə bağlı olan və eşq aləmində olan hər bir şey yəqindir, dəqiqdir və yəqin də zənn və şəkki aradan qaldıran məfhumdur. Demək, buradan belə məna çıxır ki, ürək eşqin ləzzətini – əminlik və dəqiqlik şər­bə­tini daddıqda, artıq əqlin bədgü­manlıq zəhərini içməz. Və bu eşq nuşdarusu ləzzətinin bəxş olunduğu kəs əqlin bədgümanlıq zəhərinin axtarışında olmaz. Bu səbəbdəndir ki, qəlblərə hakim olanların sözləri şəkk və şübhədən deyil, yəqinlik və əminlikdən irəli gələr (3, 554, 555).

زان پیش که بود ما نبودست

بود تو زما جدا نبودست

تا بود تو بود، بود ما بود

کی بود که بود ما نبودست

(5, 169, q.55, b.1, 2)

(Bizim varlığımız olmamışdan əvvəl



Sənin varlığın bizdən ayrı olmamışdır.

Sənin varlığın olduğu müddətdə, bizim də varlığımız vardı

Nə zaman bizim varlığımız olmamışdır?)

Bu beytin şərhini Şeyx Səfi belə verir: “بود” (varlıq, olmaq, yaranış) ilə “وجود” (vücud, vücud olmaq) arasında fərq mövcud­dur, çünki mümkünat hələ vücuda gəlməmişdən Haqq-taalanın elmində mövcud idilər. Haqq-taalanın elmi Onun sifətidir və qədimidir, bizim mövcudluğumuz və ədəmdən vücuda gəlməyi­miz Onun qədim elmində əzəldən var olmuşdur. Demək, Onun elmi olduğu qədər də bizim də “olmamız”, “varlığımız”, “vü­cu­­dumuz” qədimidir. Amma bizim vücudumuz “ədəm”dən, “yox­luq”­dan sonra yaranmışdır, “hadis”dir, yəni zaman baxımından sonradan vü­cuda gəlmişdir və fani olduqdan sonra, yenidən bizi dirildənə kimi Haqq-taala elmində qalacaqdır (3, 556, 557).

Daha bir beytə nəzər salaq:

دامنش چون به دست بگرفتم

دست او اندر آستین دیدم

(5, 441, q.508, b.18)



(Ətəyini əlimə alarkən

Onun əlini paltarımın qolunda gördüm)

Şeyx Səfi belə buyurur: insanın sifəti Haqqın mərifət, müşa­hidə və təzahür məhəlidir, bu sifət məna kəsb etdikdə və hicab ara­dan qaldırıldıqda bəzən Haqq-taalanın sifəti onda təcəlli edər və o mənada zühur tapar. Talib o mənanı Haqq hesab edər, əlini uzadıb muradının ətəyindən yapışar və elə düşünər ki, məqsudu­na çatmışdır. Bu ətəkdən yapışdıqda ona elə gələr ki, öz ətəyini tutmuşdur.

Burada Şeyx Səfi Bayəzid Bistaminin (804-874) sözlərinə mü­raciət edir: “İllər uzunu Haqq axtarışında oldum. 30 il sonra artıq mətlubuma çat­ma­ğın kandarındaykən, pərdə aralandı və pər­də arxasından Bayəzid gö­ründü”. Yəni, mənası bu idi ki, Ba­yəzid qarşısında mütəcəlli olan elə Ba­yəzid özü idi. Burada Şeyx Səfi Hz.Əlidən olduğu söylənilən bir kəlama da işarə edir: “Kim özünü tanısa, Rəbbini də tanımış olar” (3, 558).

کسی که دیرنشین مغان است پیوسته

چه مرد دین و چه شایسته عبادات است

ز نیک و ز بد و ز کفر و دین و علم و عمل

برون شوم که برون زین بسی مقامات است

(5, 162, q.43, b.4, 6)



(Həmişə atəşpərəstlərin məbədində oturanların dini

Nə gözəl din və nə ləyaqətli ibadətdir.

Yaxşıdan, pisdən, küfrdən, dindən, elmdən, əməldən

Kərana çıxım ki, bunlardan kənarda da çox məqamlar vardır)

Səfiəddin Ərdəbili bu beytdəki “deyri-muğan” (kilsə) və atəş­kə­dənin eşq aləmindən ibarət olduğunu qeyd edir. Şeyx vurğu­la­yır ki, kilsə və atəş­kədədə atəşə, oda sitayiş edərlər, aşiqlərin eşq küçəsində əməlləri də, qib­lə­ləri də, ibadətləri də eşqdir.

Burada Şeyx Səfinin, çox yəqin ki, öz qələminə məxsus olan bir beyt yer almışdır (3, 559):

دین ما عاشقی و قبله ما عشق بود

هر که را قبله و دینی نبود، بی دین است

(Bizim dinimiz aşiqlik və qibləmiz eşqdir

Dini və qibləsi olmayan imansızdır)

“Səfvətüs-səfa”da Şeyx Əttardan nəql edilmiş son 2 beytinin şərhi də çox maraqlıdır. Bu beytə nəzər salaq:

عشق را گر رهی بدیدستی

این در بسته را کلیدستی

نرسد هیچ کس به درگه عشق

کاشکی هیچ کس رسیدستی

(5, 572, q.754, b.1, 2)**

(Eşqin yolu əgər görünsəydi,

Bu bağlı qapını qıfıllardı.

Heç kəs” eşqin qapısına çata bilməz,



Kaş ki, “heç kəs” [də ona] çataydı)

Şeyx Səfi bu beytləri belə şərh edir: yol bir məkandır və eşq laməkan. Oraya yol yoxdur və heç kəs yol olmayan bir məqamda öz istəyi, təlaşı ilə oraya vara bilməz, bu yalnız Haqq-taalanın yardımları və cəzəbələri ilə mümkündür. Əqlin də oraya heç bir yolu yoxdur. Əgər olsa idi, bu bağlı qapının açarı əqlin əlində olardı. Lakin bu qapı qəlbin deyil, əqlin üzünə bağlıdır. Əttar bu beytdə “eşq qapısına çata bilməyən heç kəs” deyərkən xəsis və nəfspərəst insanı nəzərdə tutur. Nəfsin rəzilliyi və zatın xəsis­li­yində ilişib qalmış bu insan eşq dərgahına yetişə bilməz.

İkinci beytin ikinci misrasında gəlmiş “kaş ki, “heç kəs” [də ona] çataydı” (کاشکی هیچ کس رسیدستی) ibarəsi o “heç kəs”ə qarşı bir mərhəmətdir, yəni kaş o “heç kəs” də eşqin dərgahına yetişə biləydi.

Digər bir məna da budur ki, “heç kəs” dedikdə cismani qəlib və vücud nəzərdə tutulur. Yəni, bu cismani qəlib və vücud eşq dərgahına yetişməz, bu dərgaha yetişən başqa bir şey olar və kaş, bu cism də də eşq dərgahına yetişəydi (3, 564, 565).

Ümumiyyətlə, Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin Əttarın beytlərinə qiymətli şərhləri ilə yanaşı, bu dahi şair haqqında verdiyi bəzi məlumatlar da böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, İbn Bəzzaz “Səfvətüs-səfa” əsərində Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin di­lindən yazır ki, o, Fəridəddin Əttarın həm­dərsi olan Mövlana Məc­dəddin Kakuli Ərdəbilinin qəbri üstünə getmişdir (3, 771). Bundan başqa burada Şeyx Əttarın “Şekər” adlı müəlliminin də adı çəkilir (3, 771). Bildiyimiz kimi, Əttar haqqında çoxsaylı mənbələrdə müxtəlif məlumatlar verilsə də, həyatı haqqında tam və dəqiq məlumat əldə yoxdur. Və Şeyx Səfi kimi etibarlı bir “mənbə”nin Fəridəddin Əttar haq­qında olan hər bir fikri tədqi­qatçılar üçün çox dəyərli olmaqla yanaşı, Əttar şeirlərinə yazdığı şərh­lər bu yöndə ortaya qoyulan ilkin işlərdən biri kimi dəyər­lən­dirilə bilər.

Qeydlər:


* Bu beyt Əttar “Divan”ında bir qədər fərqli verilmişdir:

گر فصیح عالمی باشد به پیش عشق تو

تا نه لال آید زلال جاودانی کی خورد؟

جان ما چون نوش داروی یقین عشق خورد

با یقین عشق، زهر بدگمانی کی خورد؟

(5, 264, q.219, b.4, 7)



(Əgər [hətta] aləmin fəsihi olsa, sənin eşqin müqabilində

Lal olmayınca, əbədilik zülalına yetişilərmi?

Sənin eşqinlə yanan [kəs] həyat suyundan içərmi?

Bizim canımız eşqin yəqin padzəhərini içdikcə,

Eşqə imanla bədgümanlıq zəhəri içilərmi?)

** Əttar “Divan”ında birinci beytin birinci misrası bir qədər fərqli verilmişdir:

عشق را گر سری پدیدستی

(5, 572, q.754, b.1, 2)

(Eşqin sirri əgər aşkar olsaydı...)


Yüklə 4,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin