Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi



Yüklə 4,06 Mb.
səhifə6/41
tarix20.01.2017
ölçüsü4,06 Mb.
#726
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41

ədəbİyyat:


  1. “Şeyx Səfi” təzkirəsi (Tərtibçilər: M.Nağısoylu, S.Cabbarlı, R.Şeyxzamanlı). Bakı: Nurlan, 2006

  2. Göyüşov N. Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəmzləri. Bakı: Tural-Ə, 2001

  3. اردبیلی، ابن بزاز. صفوت الصفا. مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد. تبریز، ۱۳۷۳.

  4. اردبیلی، شیخ صفی الدین. قارا مجموعه. تدوین: دکتر ح.م.صدیق. تهران، ۱۳۷۹ (چاپ اول)؛ تبریز: اختر، ١٣٨٧ (چاپ دوم).

  5. دیوان شیخ فریدالدین عطار نیشابوری. بدیع الزمان فروزانفر. تهران: نشر نخستین، ۱۳۷۶.


Nailə Səmədova

(Əlyazmalar İnstitutu)
Məmmədəlİ Sİdqİ və “Molla Nəsrəddİn” məcmuəsİ
Maarifpərvər müəllim və mühərrir Məmmədəli Sidqi XX yü­zilin ta­nınmış ziyalılarındandır. O, görkəmli maarifçi və pe­daqoq Məmməd­ta­ğı Sidqinin ailəsində 1888-ci ildə Ordubadda dünyaya göz açmışdır. Dövrün görkəmli və ziyalı adamları Kər­bəlayi Nəsrulla Şeyxov, Mirzə Nəsrulla Əmirov, Məşədi Qur­banəli Şərifov, Cəlil Məmmədquluzadə, Məhəmməd ağa Şah­taxtinski, Şahbaz ağa Kəngərlinski və başqaları Məmməd­ta­ğı Sidqinin ən yaxın dostları idi. Məmmədəli Sidqi o illəri belə xatırlayır: “Atamın yaxın dostları, Naxçıvanın ziyalıları çox gecə­lər atamın ikinci mərtəbədə olan otağına yığışıb çox vaxt səhərə yaxın dağılışardı. Atam çox şirinsöhbət olduğuna görə bizə yığışmaqdan əla­və hər gecə atamı dəxi onlar öz evlə­rinə dəvət edərlərdi” (7). Belə bir mühitdə böyüyən Məm­mədəli Sidqidə hələ uşaq vaxtlarından ədəbiy­yata həvəs və mə­həbbət olmuşdur. O, ilk təhsilini Naxçıvanda atası Məm­­məd­tağı Sidqinin təşəbbüsü ilə açılmış “Məktəbi-tərbiyə”də al­mışdır. Sonra təhsilini Naxçıvan şəhər rus-tatar məktəbində davam et­dir­mişdir. Hüseyn Cavid, Əliqulu Qəmküsar, İbrahim Əbilov, Əli Səbri Sidqinin məktəb yoldaşları olmuşlar. 1906-cı ildə məktəbi bitirdikdən sonra Məmmədəli Sidqi əvvəlcə “Mək­təbi-tərbiyə”də, daha sonra Nax­çıvan kəndlərində müəl­lim­lik etmişdir. Onun “Açıq söz”, “Bəsirət”, “İt­ti­faqi-tərəqqi”, “Sə­dayi-həqq”, “Sədayi-vətən”, “Həqiqət”, “Bakı”, “Kas­­pi”, “Azər­baycan”, “Vətən yolunda”, “Sumqayıt işçisi”, “Molla Nəs­­rəddin”, “Babayi-əmir”, “Zənbur” və sair qəzet və məc­muə­­lərdə “Qəmiş”, “Şeypur”, “Mozalan” kimi imzalarla ya­zıları dərc olunmuş­dur.

“Molla Nəsrəddin” nəşr olunduğu ildən Məmmədəli Sid­qi­nin Əli­qulu Qəmküsar ilə birlikdə Naxçıvandan göndərdikləri yazılar jurnalda dərc olunurdu. Buna görə də hər ikisi nəzarət altına alınmışdı. Məm­mə­dəli Sidqi xatirələrində yazır: “1906 və 1907-ci illərdə Tiflisdən aldığı­mız və Boqoslavskinin yaz­dığı intibahnamələri çap edib çoxaltmaq is­tə­dik. Boqoslavski bizim evdə jelatindən teleqraf düzəltmişdi. Gecələr çap etdiyi­miz intibahnamələri Boqoslavski şəhərin divarlarına yapışdı­rırdı. 1907-ci ilin əvvəllərində mənim evim polislər tərəfindən mühasi­rə­yə alınaraq axtarış edildi və heç bir şey tapılmadığına görə mənə to­xunan olmadı. Lakin Boqoslovski, onun bir nəfər gürcü yoldaşı və iki nəfət naxçıvanlı (Heydər Məmmədov və Nəcəfqulu Nəcəfov) həbsə alınıb sürgün edildilər. Məni isə Nax­çıvan məktəbindən çıxarıb kənd məktəblərinə müəllimliyə göndərdilər... İrəvan quberniyasının direktoru məşhur missio­ner F.A.Smirnov ... evin axtarılmasını əldə bəhanə edə­rək məni sədaqətsiz müəllim adlandırmaqla 1910-cu il iyun ayının bi­rin­dən vəzifədən kənar etdi” (5).

Məhz belə bir vaxtda, 1910-cu il iyun ayının 9-da Cəlil Məm­məd­quluzadə Tiflisdən Məmmədəli Sidqiyə məktub gön­dərir: “Əzizim Məm­mədəli! Mən bu ovqat kəndə getməliyəm və burada bir adam la­zımdır ki, “Molla Nəsrəddin”i idarə elə­sin. Əgər yay fəsli, yəni iki ay gə­lib Tiflisdə qala bilsəniz... Tez gəliniz Tiflisə və bunu da biliniz ki, burada, bizim evdə ye­yib-içəcəksiniz və bir qədər də xərclik hər ay evə göndərə biləcəksiniz. Qədərini indi müəyyən edə bilmədim, amma gü­man edirəm ki, narazı olmazsınız. Əgər iki aydan sonra Tiflis­də qalmaq istəsəniz, bəlkə yenə idarədə qalasınız. Bunu da bi­liniz ki, burada bizim uşaqlara dərs verə bilərsiniz. Bura gələn­dən sonra hər bir şey müəyyən olar. Amma güman edirəm ki, “Molla Nəsrəddin” işlərində mənə yaxşı kö­məkçi ola biləsiniz. Əgər mərhum Sidqi bəradərimin oğlu ilə gələ­cəkdə dostluğum baş tutsa, özümü xoşbəxt hesab edərəm” (6).

Hələ 1910-cu il may ayının 15-də Mirzə Cəlil Məmmədəli Sid­qiyə yazmışdi: “Qələm yoldaşım Məmmədəli Sidqiyə! Azar­lı olmağım səbə­bindən rica edirəm bir neçə ayın müd­də­tinə mənim əvəzimdən “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin müdi­ri-məsulluğunu öhdənə götürəsən. “Mol­la Nəsrəddin” məc­muə­si­nin müdiri Cəlil Məmmədquluzadə” (1, s.303).

Şübhəsiz, Cəlil Məmmədquluzadə bir tərəfdən Məmmədəli Sidqinin onu layiqincə əvəz edəcəyinə inanır, digər tərəfdən sədaqətli dostu Məm­mədtağı Sidqinin ölümündən sonra ailə­nin ehtiyac içində ya­şa­masından bixəbər deyildi. Vaxtilə Cəlil Məmmədquluzadə Nehrəm kən­dində müəllimlik etdiyi zaman hər həftə kənddən Naxçıvana gəl­dikdə “Məktəbi-tərbiyə”də Məmmədtağı Sidqinin görüşünə gələrdi. Məm­mədəli Sidqi “Molla Nəsrəddin” jurnalının əlli illiyi münasibətilə qələmə al­dığı xatiratda atası ilə Mirzə Cəlilin dostluğundan bəhs et­miş­dir: “Cümə günlərini atamı evlərinə qonaq aparıb bütün gün onun­la söhbət edərdi və yazmağa başladığı əsərlərini ona oxu­yardı. Məmməd­tağı Sidqi rus dilini bilmədiyinə görə rus ədə­biyyatından istifadə edə bilmırdi. Lakin onun yaxın dostları Cəlil Məmmədquluzadə, Əsəd ağa Kəngərli, Paşa ağa Sulta­nov bu barədə ona çox kömək etmişlər. Cəlil Məmməd­qulu­zadə İrəvanda yazdığı “Poçt qutusu” əsərini atama gön­dər­miş­di” (5).

Beləliklə, 1910-cu il iyunun ortalarında Məmmədəli Sidqi Tiflisə gəlir. Bu onun Tiflisə üçüncü gəlişi idi. Bundan əvvəl o, Naxçıvandan Tiflisə məhz Mirzə Cəlil ilə görüşmək üçün gəlmişdi. Böyük ədib ilə görüşündən aldığı təəssüratlarını Məm­mədəli Sidqi belə xatırlayır: “Cəlil Məmmədquluzadə tək qalıb çox yorğun olduğundan şikayət etdi və istirahət üçün kən­də getməyə tələsdiyini bildirdi. Ümumiyyətlə, re­daksiya, mət­bəə və litoqrafiya işlərindən xəbərdar olmadığıma görə Cəlil Məmmədquluzadə üç gün müddətində məni bütün bu iş­lərə bələd etdi və ilk zamanlarda mənə kömək üçün o zaman Tif­lisdə “Molla Nəs­rəddin” jurnalında yaxından iştirak edən Həbib Zeynalov ilə məni tanış etdi” (6).

Məmmədəli Sidqi jurnalın şəkillərini Həbib Zeynalov ilə birlikdə tərtib edir, yazıları oxuyub təshih edirdilər. Xərcin çox çıxmaması üçün iki nömrənin şəkli bir yerdə daşla çap olunur­du. Bir nömrə abunəçilərə göndərilirdi və satışa buraxılırdı, o biri nömrə isə hazır şəkillərlə gələn həftəyə qalırdı. Sonralar məcmuənin dərc olunmasında bütün ağırlıq Sidqinin üzərinə düşmüşdü. O, xatirələrində bununla əlaqədar bildirirdi: “Re­dak­si­yada məndən başqa işçi yox idi. Şəkilləri rəssamlara sifa­riş vermək, jurnala material hazırlamaq, litoqrafiyada və mət­bəədə jurnalın yazılarını təshih etmək, jurnal çap olunduqdan sonra hamısını büküb üstünə adres və marka yapışdırmaq və poçta salmaq kimi vəzifələr mənim öhdəmdə idi” (6).

Məmmədhəsən Səfərov atası Məmmədəli Sidqinin tərcü­me­yi-halını qələmə alaraq ömür yolunun hər bir məqamını can­landırmağa çalışmış və “Molla Nəsrəddin” məcmuəsində fəaliyyətindən bəhs etmişdir: “Ələl­xüsüs yay aylarında Ömər Faiq də Azxura getdiyi üçün Məm­mə­dəli jurnalı yalnız tək­ba­şına buraxardı. Belə ki, jurnalın hər bir işini özü görərdi. İs­ma­yıl Həqqi ilə birlikdə 1911-ci ildə Sabir Tiflisə müalicəyə gə­lərkən yenə Məmmədəli idarədə tək işləyirdi və Sabir ilə ikisi bir otaqda idarədə yaşayırdılar” (4).

”Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşr edilməsində Məmmədəli Sid­qinin göstərdiyi xidmətlər danılmazdır. Mirzə Cəlil ona eti­bar edir və güvə­nir­di, jurnalın yaxşı çıxmasından razılıq edir­di. Onun Sidqiyə yazdığı mək­tubları bunu bir daha təsdiqləyir. Bu­nunla belə, Məmmədəli Sidqi nəinki “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinə redaktorluq edir, həmçinin Mir­zə Cəlilin məişət məsələləri ilə əlaqədar işlərində yaxından iştirak edir, ailənin bir çox problemlərini həll edirdi. 1911-ci ildə Sidqiyə ün­vanla­dığı məktublarının birində Mirzə Cəlil yazır: “Bu gün Sə­mədovlara tel vurdum, sənə 50 manat versin. Jurnal gəlmir, bil­mirəm niyə? Evdən və uşaqlardan muğayat ol. Müzəffər çox gəzməsin və səy eləsin. Münəv­və­rin paltarını al və nə la­zım olsa, birbəbir elə. Hər nə sözün olsa, yaz. Qəzetləri gön­dər” (2, s.836). Başqa bir məktubunda Cəlil Məmməd­qu­luzadə Məmmədəli Sidqiyə yenə də ən yaxın adamı kimi müraciət edir: “...Sən bunu bil ki, orada sən mənim vəkilimsən və yaxşı işlərdə də, pis işlərdə də insafının yanında sən cavabdeh ola­caqsan. Həmidə xanım da sənə çox dua göndərir və səndən çox razıdır, mən də həmçinin. Amma hər ikimiz də sənin ya­nında xəcalət çəkirik ki, puldan yana sənə korluq verdik...” (1, s.382). Böyük ədib Sidqini sahibi-ixtiyar adlandırır, ona məi­şət məsələləri ilə bağlı sifarişlərini verməklə yanaşı “nə cür ağ­lın kə­sir, o tövr elə” deyir.

Məmmədəli Sidqi 1910-cu ilin ortalarından 1911-ci ilin son­larına­dək “Molla Nəsrəddin” jurnalının müvəqqəti redak­to­ru olsa da sonrakı illərdə də məcmuənin nəşrində və yayıl­ma­sın­da yaxından iştirak etmiş­dir. Məlumdur ki, “Molla Nəsrəd­din” Cənubi Qafqaz şəhərlərindən baş­qa Orta Asiya, Türkiyə, İran, Mərkəzi Rusiyanın bir çox şəhərlərinə göndərilirdi. Bu işdə də Məmmədəli Sidqinin xidmətlərini qeyd etmə­mək ol­maz. Cəlil Məmmədquluzadənin Sidqiyə ünvanladığı 7 mart 1912-ci il, 11 yanvar 1915-ci il, 10 fevral, 17 sentyabr 1917-ci il tarixli məktublarını nəzərdən keçirmək kifayətdir ki, deyi­lənlər bir daha təsdiq olunsun. Hətta 1929-cu il iyun ayının 9-da İrəvandan göndərdiyi mək­tubunda yazmışdı: “...Ümidva­ram ki, məcmuəni adi bir qayda ilə çıxa­ra­san ki, kəm-kəsiri olmaya. Əli Nəzmiyə materialdan yana kömək elə ki, məc­muə­ni əhəmiyyətsiz material ilə doldurmağa məcbur olmasın. Habelə, şəkillər biməna olmasınlar. Bu barədə Polina Afanas­yev­naya da yazmışam ki, sənə desin. Əlbəttə, unutmayasan. Ümu­miyyətlə, diq­qət ver ki, yaramaz material çap olun­ma­sın...” (3, s.932).

Beləliklə, böyük maarifçi - pedaqoq Məmmədtağı Sidqinin oğlu mü­hərrir Məmmədəli Sidqinin “Molla Nəsrəddin” məc­muə­­sinin nəşr olun­masında böyük xidmətləri olmuşdur. Hə­yatın gerçək təsvirini verən mək­tublar, tərcümeyi-hal və xati­rə­lər bunu bir daha təsdiqləyir, indi­yə­dək işıqlandırılmamış bir çox məqamlara aydınlıq gətirir.
Ədəbİyyat:
1. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. Dörd cilddə, IV c., Bakı, Öndər nəşriyyat, 2004.

2. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. Üç cilddə, III c., Bakı, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1967.

3. Məmmədquluzadə C. Felyetonlar, məqalələr, xatirələr, məktublar. Bakı, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1961.

4. Səfərov M. Səfərov Məmmədəli Sidqinin tərcümeyi-halı. AMEA Əİ, f. 20, sax. vah. 152.

5. Sidqi M.Ə. Cəlil Məmmədquluzadə və “Molla Nəsrəddin” jurnalı haqqında xatirat. AMEA Əİ, f. 20, sax. vah. 8.

6. Sidqi M.Ə. “Molla Nəsrəddin”də iştirakı haqqında xatirə. AMEA Əİ, f. 20, sax. vah. 261.

7. Sidqi M.Ə. Tərcümeyi-halım. AMEA Əİ, f. 20, sax. vah. 4.
Kamandar Şərİfov

(Əlyazmalar İnstitutu)
Əhməd Həmdİ Şİrvanİ
XIX yüzillikdə yaşayıb-yaratmış azərbaycanlı dövlət xadi­mi və alimi Əhməd Həmdi Şirvani Osmanlı imperiyasında müx­təlif dövlət vəzifələrində fəaliyyət göstərməklə yanaşı, öz qə­ləmini ayrı-ayrı elm sahələrində sınayaraq, dəyərli əsərlər yaz­mış və dövrünün görkəmli simalarından biri kimi tanın­mışdır. Onun həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı verilmiş məlumat­lar olduqca qısadır. Əhməd Həmdi Şirvaninin doğum tarixi ilə bağlı iki fərqli məlumat verilmişdir. Şirvaninin “Səyahətnamə” əsərini1 nəşrə hazırlayaraq, ona yazdığı müqəddimədə nəticəsi Fatma Rezan Hürmen onun 1828-ci ildə dünyaya gəldiyini2 qeyd etmişdir. “Böyük larousse sözlük ve ansiklopedisi” və “Meydan larousse” adlı ensiklopedik qaynaqlarda isə alimin doğum tarixinin 1831-ci il olduğu göstərilmişdir3. Bu iki məlumatdan Fatma Rezan Hürmenin göstərdiyi tarixə üstünlük vermək olar, çünki onun babası haqqında əlində olan müəyyən bir sənədə istinad etdiyini ehtimal etmək olar.

Əhməd Həmdi Şirvanda dünyaya gəlmiş, orada boya-başa çatmış və mükəmməl təhsil almaq üçün İstanbula getmiş və orada təhsilini başa çatdırdıqdan sonra pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. O, İstanbulda məd­rə­sədə dərs deməklə yanaşı “Əncümani-təftiş”də üzv və sonra rəhbərlik etmiş, “Məclisül-məarif”də üzv olmuşdur4. Sultan II Əbdülhəmid onu Hin­dis­tana Osmanlı imperiyasının konsulu olaraq göndərmişdir.

Əhməd Həmdi Şirvani İstanbulda bir türk qadını ilə evlən­miş, ondan bir oğlu, iki qızı dünyaya gəlmişdir. Əhməd Həmdi Şirvaninin özü kimi oğlu da ziyalı bir şəxsiyyət və dövlət xadi­mi olmuşdu5. Oğlu Mehmet Tofiq Həmdi (1876-1956) mü­kəm­məl təhsil aldıqdan sonra, Osmanlı imperiyasının dövlət orqanlarında bir sıra məsul vəzifələrdə işlədikdən sonra Quds şəhərinə vali (1897-1901) təyin edilmişdir. Daha sonra Selanik (1901-1902), Konya (1902-1903), Yəmən (1904-1905), Bursa (1906-1909) və Ankara bölgələrində vali vəzifəsində çalışmış­dır. İttihatçı-ixtilafçı mübarizəsi zamanı tərəflərdən heç birinə qoşulma­ya­raq, bir ixtisas sahibi kimi neytral qalmağa üstünlük vermişdir. Özünün bu mövqeyi sayəsində və müəyyən şərtlərlə Dövlət Şurası və Divanının baş mühasibi vəzifəsini icra etmiş­dir. Osmanlı imperiyasının bütün­lük­də dağıldığı və işğal altın­da olduğu bir vaxtda Maliyyə nazirliyinə gəti­ril­mişdir. Dövlət qurumlarında sədaqətlə çalışaraq, heç bir tərəfə qo­şul­madığına görə Cumhuriyyət dövründə də işlədiyi vəzifələrdən çıxarıl­ma­mış, əksinə günümüzün Yüksək Mühəndis Məktəbindəki vəzifəsində öz fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Mehmet Tofiq Həmdi bəyin həyat yoldaşı Naciyə Neyyal xanım (1878-1960) Türkiyənin Müfidə Qədri, Eminə Fuad, Mələk Cəlal, Meh­ri xanım, Cəlilə xanım və Vildan xanım kimi ilk rəssam qadınlarından ol­muşdur6. Həyatının böyük bir his­sə­sini əri Mehmet Tofik Həmdinin təyin olunduğu müxtəlif yerlərdə keçirmişdir. Sadəcə olaraq bir vali arvadı olmaqla kifayətlənməyərək, müntəzəm surətdə öz üzərində çalış­mış, rəsm çəkməklə məşğul olmuş, müstəqil şəkildə fransız dilini öy­rən­miş və o dövrdə qurulmaqda olan “Sənayi-i Nafisə Mək­təbi” üçün Av­ropadan gətirilən italyan rəssamı Salvador Va­leri­dən rəssamlıq üzrə dərs almış və bir portret rəssamı olaraq, gözəl tablolar yarada bilmişdir. Osmanlı dövründən Cumhu­riy­yət illərinə qədər yaşadığı uzun ömrünün son səhnəsində o da əri kimi öz xatirələrini yazmağa başlamışdır. Bu­nunla da bir evdə yaşayan iki nəfər-ər və arvad Əhməd Həmdi Şirvani kimi öz xatirələrini qələmə alırlar. Mehmet Tofiq Həmdi bəy öz xanı­mının xatirələr yazmasını ciddi qəbul etməmiş, hətta ona sataşaraq “əli­nin xəmiri ilə xatirə yazan” demişdir. Naciyə Neyyal xanım da ərinin belə deməsindən xeyli kədərlənmişdi. Bununla əlaqədar Naciyə Neyyal xanım 9 iyun 1948-ci ildə xatirələrində belə yazmışdır. “Dünən Tofiq bəy xatirələrimi yaz­dığımı yenə gördü və dedi:

- Neyyal, əgər sənə təhsil vermiş olsalardı, məşhur bir ya­zıçı olar­dın. Halbuki, indi bu yazdıqların heç bir işə yaramaya­caqdır.

-Sən öz xatirələrini yazarkən mənim yazdıqlarımdan istifa­də etmə­dinmi?-deyə soruşur.

Tofiq də belə cavab verir:

-Bəli, sənin yazılarından istifadə etdim.

-Eh, o halda indi niyə belə deyirsən?

Amma aramızda olan bu söhbətdən sonra bir xeyli kədər­lən­dim. Bu hiss etdiyim sadəcə kədər deyil, xəyal rahatsızlığı idi. Həqiqətən də, bu mənim yazdıqlarım gələcəkdə nə olacaq, kim oxuyacaq, nəyə yaraya­caq? Əgər cırıb atmazlarsa, bəlkə bir gün kimsə (yəni siz) oxuyar, hətta yazdıqlarımdan fayda­lananlar da olacaq,-deyə düşünərək, təsəlli almağa çalışdım7.

Amma sonralar Mehmet Tofiq Həmdi bəyin Naciyə Neyyal xanımın yazdığı xatirələrinə münasibəti dəyişmişdir. Naciyə Neyyal xanım öz xatirələrindən ibarət kitabına yazdığı “son söz”də ərinin ona qarşı dəyi­şən münasibətini belə ifadə etmiş­dir: “Bir tarixi əsər qələmə almaq mə­nim çoxdankı arzum ol­muşdu. Bununla əlaqədar, gördüyüm və yaşadı­ğım hər şeyi bu­ra­da qələmə almaqdan böyük bir zövq aldım. Tofiq bəy də artıq mənim yazdıqlarımı çox bəyənir və əvvəllər mənim bu fəaliy­yətimə dodaq büzdüyü halda, indi bunların hamısını əla­qə­li şəkildə öyrənir, hətta bu yazılarımın bəzisini gələn qonaq­lara hündürdən oxu­yur­du. Ayrıca ikilikdə olanda birdən mənə “bugün nə yazdın?” –deyə­rək, nələrdən yazdığımı öyrənmək istəyirdi, çünki o, öz xatirələrini yazarkən mənim yazılarımdan istifadə edirdi. Halbuki, beş il qədər əv­vəl bu işə başlamağıma göstərdiyi münasibət pis olmuş, hətta, “bu yaz­dıqların bir işə yaramayacaq”,-deyərək, məni kədərləndirmişdi. İndi isə yaz­dıq­larım onun nəzərində böyük qiymət qazanmışdı”8.

Beləcə bir “ər-arvad” çəkişməsi da şirinliklə sona çatmış oldu.

Naciyə Neyyal öz rəssamlıq istedadını reallaşdıra bilməsə də, qızı Məlihənin bu sənətə yiyələnməsinə və peşəkar rəssam olmasına böyük yardım etmiş və bu işdə maraqlı olmuşdur.

Melihə (Zafir) Yenərdən də anası Naciyə xanım kimi rəs­sam­lıq is­tedadına malik olmaqla yanaşı, Fransada musiqi təh­sili almışdır. Klassik qərb musiqi stilində bəstələri olmuş və bir sıra mükafatlar al­mışdır. Fransız dilindən başqa, ingilis, al­man və italyan dillərinə də yi­yələnmişdir. O, da anası Naciyə Neyyal xanım kimi portret rəssamı ol­muşdur. Qərb, xüsusən fransız mədəniyyətini dərindən öyrənmiş Məli­ha xanım fran­sız­ca şerlər də yazırmış. Fransızca yazdığı şerlərini 1952-ci ildə Parisdə “Edition de la Revue Moderne” adlı nəşriyyatda öz hesabına nəşr edilmişdir. “Sanguines et fusaius” adlı kita­bında əsərlə­rini “Zeynəb Aksel” təxəllüsü ilə yazmışdır. Ümu­miyyətlə o, öz əsər­lərində Zeynəb Aksel, Xədicə Yenerden, Mə­lihə Zafir və Neyyal Şah­suvar adlartından istifadə etmişdir.

Məlihə Yenərdənin qızı Fatma Rezan xanım9 ulu babasının və ana­sı­nın valideynlərinin, yəni Məhmət Tofiq Həmdi və Naciyə Neyyal xa­nımın ömürləri boyu yazdıqları və özlərin­dən sonra əlyazma şəklində qoyub getdikləri xatirələri səssiz, səmirsiz, heç bir kəsin diqqətini cəlb etmədən, sakitcə öyrən­mək və nəşrə hazırlamaqla məşğul olmuşdur. Bu­nun­la da o, “səssiz bir vəsiyyət”i yerinə yetirməklə məşğul olmuş­dur. Fat­ma nə qədər öz şəxsiyyətini arxa planda saxlasa da, gördüyü işi qabartmasa da, çox mühüm və faydalı bir işin arxasınca düş­müşdü. Əslində böyüklərinin pərakəndə şəkildə qoyub get­dik­ləri xatirələri Fat­ma xanım nizama salaraq, bir kitab şəklin­də gətirmiş və nəşrə hazır­la­mışdır. Bəzi mənbələr Mehmet Tofiq Həmdinin və Naciyə Neyyalın xatirələrini, əslində onun “yazdığını” qeyd edirlər10.

Beləliklə o, baba və nənəsi Mehmet Tofiq Həmdinin və Na­ciyə Ne­yalın yazmış olduğu xatirələri nəşrə hazırlamışdır. Ba­bası Mehmet To­fiq Həmdi bəyin xarirələri pərakəndə bir yazı­lardan ibarət olmuşdur. Bu yazıları o, nizama salmış, qaynaq­ların verdiyi məlumatlarla tamam­la­ya­raq, çatışmamazlıqlarını aradan qaldırmış, osmanlı türkcəsində yazılmış mətnin dilini zə­manəmizin türkcəsinə yaxınlaşdırmış və nəşrə təqdim etmiş­dir. Eyni şəkildə nənəsi Naciyə Neyyal xanımın xatirələrini də hə­min nizamla hazırlayaraq, çapa vermişdir. Onun bu fəaliy­yəti 2000-ci ildə Yazıçılar Birliyi tərəfindən “Xatirələr” bölü­mü üzrə o, ilin yazarı seçi­lərək təqdir edilmişdir.

Fatma Rezan xanım bu şərəfli işi yerinə yetirməklə bərabər, həm də yazıçı Nahit Örükün bir “arzusunu” da yerinə yetirmiş oldu. Görkəmli romançı bu arzusunu “Həyatda qalan əski na­zirlər, əski valilər” adlı ya­zısında belə bildirmişdir:”.... bu də­yərli zatı (Mehmet Tofiq Həmdini) rəh­mətlə yad edərkən, son zamanlarda tamamladığını bildiyim xa­ti­rə­lə­rinin nəşr edilmə­sini arzulayıram”9.

Fatma Rezan Hürmən ulu babası Əhməd Həmdi Şirvaninin “Səya­hət­namə” əsərini də ikinci dəfə çapa hazırlayaraq, 1995-ci ildə nəşr et­dirmişdir. O, bu nəşrə yazdığı “ön söz”də Əhməd Həmdi Şirvaninin “Sə­yahətnamə” ilə birlikdə on doqquz əsəri olduğunu10 qeyd etmişdir. Lakin, Fatma Rezan Hürmən xanım bu əsərlərin nə adlarını, nə də hansı elm sahəsinə həsr edildiyi haqqında heç bir məlumat verməmişdir. Ərəb, fars və fransız dillərini mükəmməl bilən Əhməd Həmdi Şirvani Osmanlı imperiyasının və Türkiyə Cumhuriyyətinin tanınmış dövlət xadimi olmaqla bərabər, həm də rəngarəng elmi yaradıcılığı olan bir alim kimi tanınmışdır. O, öz qələmini ədəbiyyatşü­nas­lıq, tarix, fəlsəfə, məntiq, coğrafiya, astranomiya, ilahiyyat elm­ləri, eləcə də tərcümə sa­hə­lərində sınamışdır. Əhməd Həm­di Şirvani özünün “Səyahətnamə” əsərini, Osmanlı imperiya­sı­nın Hindistandakı konsulu kimi fəaliyyətini başa çatdıraraq, geri vətənə qayıtdıqdan sonra qələmə almışdır. O, bu əsərini İstanbulda Mahmud bəy mətbəəsində həyata keçirilmiş nəşrinə yazdığı ön sözdə bildirir ki, o, sultan II Əbdülhəmid tərəfindən fövqə­la­də bir vəzifə ilə Hindistana göndərildiyindən bəhs edir. Əhməd Həmdi Şir­vani Hindistanda konsul vəzifənsini icra etdiyi illər ərzində Hindis­tan, Svat və Əfqanıstanın müxtəlif şəhərlərinə səfərlər etmiş, bu səfərlər zamanı müxtəlif dövlət adamları və tanınmış ziyalılarla görüşmüş, ayrı-ayrı yerlərdə olmuş, müxtəlif hadisələrlə qarşılaşmışdır. O, qeyd edilən öl­kə­lərin şəhərlərində yaşayan müxtəlif millətlərə və dinlərə mən­sub toplumları dərindən öyrənmiş, bu ölkələrin xalqlarının adət və ənənə­lə­rini, mənsub olduqları məzhəb, ibadət və mə­bədləri, milli bayramları haq­qında kifayət qədər geniş məlu­mat toplamışdır. Bütün bunlar o dövr­də türk xalqı üçün çox maraqlı idi. Odur ki, Əhməd Həmdi Şirvani konsul vəzifəsinin icrasına başladığı ilk gündən Hindistandakı fəaliy­yə­tinin so­nuna­dək gördüklərinin və eşitdiklərinin hamısını axıcı və gö­zəl bir dildə qələmə almışdır. “Səyahətnamə”dən başqa Əh­məd Həmdi Şir­vaninin aşağıdakı əsərləri məlumdur:

Əhməd Həmdinin “Suvarül-kavakib” (“Ulduzların şəkil­lə­ri”) adla­nan digər əsəri astronomiyaya həsr edilmiş bir trak­tat­dır. Şirvani bu əsərin­də bürclərdən və bürcləri meydana gəti­rən ulduzların sayından və şəkillərindən bəhs edir. Məsələn, bun­lardan əkizlər bürcünün 18 ədəd ulduzdan meydana gəldi­yi­ni, başları şimal-qərbə, ayaqları cənub-şərqə doğru uzanan, biri-birinə sarılmış iki uşaq şəklində olduğunu demişdir. Be­ləliklə, o, bürclərin neçə ədəd ulduzdan meydana gəldiyini, hansı şəkildə olduğunu astronomik bilgilər əsasında müəyyən etməyə çalış­mış­dır. Əsər 1868-ci ildə çap olunmuşdur.

“Məqalətül-urəfa fi məsailül-hükəma” (“Filosofların məc­lis­lə­ri ilə bağlı ariflərin söylədikləri”) adlı əsərində Əhməd Həmdi filosofların üzərində durduğu bir çox məsələləri ariflər kimi təqdim etdiyi təsəv­vüf­çü­lərin, o cümlədən Qəzali, İbn Arabi və Sührəverdi kimi kəlamçı və sufi filosof xarakterli şəxsiyyətlərin fikirləri ilə müqayisəli şəkildə qə­ləmə almışdır. Əsər türkcə (Osmanlıca) olub, bəzi yerlərdə ərəbcə və fars­ca ibarə, rübai və mənzumələrdən istifadə edilmişdir. Əsər 1869-cu ildə çap olunmuşdur.

“Təshilül-əruz vəl-qavafi vəl-fedayi” və “Bələğət lisan Osmani” adlı əsərləri ədəbiyyatşünaslığa “Üsulül-coğrafiya” coğ­rafiyaya, “Türkcə (Osmanlıca) özət məntiq” məntiqə həsr edil­mişdir.

“Türkcə (Osmanlıca) özət fiqh üsulu” əsərində o, müsəl­manların dini və dünyəvi həyatlarını tənzimləyən normaları özün­də toplayıb, ibadətlər, miras, əqdlər və ailə münasibət­lə­rini, edilməli və edilməməli (əmr və nəhy) əməlləri qiymət­ləndirən hökmləri, cəza və mühakimə üsul­ları, dövlət təşkilatı və müharibə etmə hüququna dair ehkamları özündə birləşdirən fiqh elminin türkcə müxtəsər şərhini vermişdir.

“Xülasətül-fəraiz fi həllil-qavamiz” əsəri islam hüququna əsa­sən vərəsənin qohumlar arasında bölüşdürülməsinin qanuni yollarını və üsul­larını işıqlandırır.

Əhməd Həmdi Şirvani qələmini tərcümə sahəsində də sı­namışdır. O, XI əsrin məşhur ərəb yazıçısı Əbu Məhəmməd əl-Qasim əl-Həririnin (1054-1112) qafiyəli nəsrlə yazılmış mə­qamələrini (novellarını) türkcə­yə tərcümə etmişdir.

Əhməd Həmdi Şirvani 1890-cı ildə İstanbulda vəfat etmiş­dir.
Ədəbİyyat:


  1. Şirvani Ahmed Hamdi Efendi. Seyahetname. Hindistan, Svat ve Afqanistan. İstanbul, 1995.

  2. Fatma Rezzan Hürmen. Hindistan, Svat ve Afqanistan seyahati kitabının müəllifi Şirvanlı Ahmed Hamdi Efendi,-Şirvanlı Ahmed Hamdi Efendi. Seyahatname. İstanbul, 1995, səh.5.

  3. Böyük larousse sözlük ve ansiklopedisi. XXI cild, İstanbul, 1986, səh.11091; Meydan larousse. XI cild, İstanbul, 1973, səh. 794.

  4. Mahmut Özcan. Ahmet Hamdi Şirvaninin “Makalatul-urafa fi-mesailil-hukema” adlı eserinin sadeleştirilmesi ve değerlendirilmesi. Elazığ, 2005, s.1; Ahmet Hamdi Şirvani. www.belgeler.com

  5. www.chroicledergisi.com

  6. Esen Karadağ. Cumhuriyet dönemi sanatçıların resim öğretinindeki rolu. Samsun, 2008.s.88; www.birgun.net

  7. Esen Karadağ. Göstərilən əsər, s.89; www.chroicledergisi.com

  8. www.chroicledergisi.com



Yüklə 4,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin