Zaman budaq cüMLƏSİNİn funksional-qrammatik xüsusiYYƏTLƏRİ

III FƏSİL

ZAMAN BUDAQ CÜMLƏSİNDƏ SİNTAKTİK DERİVASİYA VƏ TƏRCÜMƏ PRОBLEMLƏRİ

3.1. Zaman budaq cümləsində sintaktik derivasiya

Sintaktik tədqiqatlar genişləndikcə onun istiqamətləri də çoxalır, şaxələnir. Tabeli mürəkkəb cümlə sintaksisinin diqqəti cəlb edən məsələlərindən biri zaman budaq cümləsi və ona aid olan derivasiya tipləridir.

Derivasiya dervitalogiyanın mühüm bir məsələsi olub sintaksisin də nəzəri problemlərindəndir. Sintaktik tədqiqatlarda bu mövzu əsas yerlərdən birini tutur.

Bu və ya digər problematik məsələlər və yeni nəzəriyyələr ilk öncə semantik və funksional cəhətdən təhlil olunmalıdır. Cümlənin sintaktik derivasiya nəzəriyyəsi də bu cür mühüm problemlərdəndir.

Zaman budaq cümləsinin quruluşunda sintaktik derivasiya nəzəriyyəsi başlıca yerlərdən birini tutur. Bu problemin zaman budaq cümləsi çərçivəsində öyrənilməsi derivasiya qanunauyğunluğunun yalnız linqvistik deyil, eyni zamanda fəlsəfi və məntiqi aspektlərini də üzə çıxarmaqda mühüm rol oynaya bilər. V.V.Petrov bu məsələyə fəlsəfi və məntiqi yöndən toxunaraq göstərir ki, derivasiya qanunauyğunluğunun öyrənilməsi nəticəsində dildə mənanın formalaşması, ifadə tərzi və çevrilmə imkanları aşkar olunur [127, s. 4].

Bir çox dilçi tədqiqatçılar zaman budaq cümləsində derivasiya qanunauyğunluğunun mövcudluğuna tipoloji planda münasibət bildirmişlər [159; 82; 130, s. 187-204].

Tədqiqatın bu hissəsində zaman budaq cümləsində derivasiya qanunauy­ğunluğunu, zaman budaq cümləsi çərçivəsində meydana çıxan derivasiya prosesi üsullarını, sintaktik derivasiyanın budaq cümlədən asılılığı, transpozisiya-transformasiya-derivasiya üçlüyünün qarşılıqlı asılılığı və bir-birinə təsiri, operator və operand sintaktik münasibətini və quruluşdan törəmə olduğunu aşkar etmək; operatorun seçilmə problemini və sintaktik derivasiyanın monoopreator zaman budaq cümləsi və dublopreator (təkraroperator) zaman budaq cümləsi anlayışlarını fərqləndirmək; derivasiya və ekstralinqvistik faktorlar, derivatların sintaktik paradiqma çərçivəsində seçilməsi; zaman budaq cümləsinin derivasiya səciyyəsini müxtəlifsistemli ingilis və Azərbaycan dillərinin qarşılaşdırılması əsasında öyrənmək kimi məsələlərə diqqət yetirilir.

Əvvəlcə, “sintaktik derivasiya” terminoloji vahidinin mahiyyəti ilə bağlı mövcud fikirlərə nəzər salaq.

N.K.Turniyazov “sintaktik derivasiya” anlayış-termininə münasibətini “cümlənin (söz birləşməsinin) vahid sintaqmatik cərgədə birləşmiş və nisbi son ardıcıllığa malik müxtəlif konstruksiyaların birləşməsi” kimi ifadə edir [147, s. 14].

Burada sintaktik derivasiya təkcə konstruksiyanın çərçivəsini izah etmir, cümlə əhatəsində çevrilmə, transformasiya münasibətlərini təmin edir, törəmə variantlar biri digərindən məna və qrammatik statusuna görə qanunauyğun şəkildə fərqlənir, səviyyəcə genişlənir, sıxılır və kontaminasiya edilir, yəni iki forma və ya ifadə elementlərinin birləşməsi vasitəsilə yeni forma və ya ifadə əmələ gəlir.

Derivasiya maraqlı sintaktik hadisələrdəndir. Sintaksisin də obyektinə çevrildiyi üçün bu hadisə sintaktik derivasiya adlanır. Qeyd edək ki, Azərbaycan dilçiliyində zaman budaq cümləsindən danışılan araşdırmalarda bu hadisəyə toxunulmamışdır. Həmin məsələyə dissertasiyada yer ayırmaq, həm Azərbaycan dilçiliyi üçün yeni görünə bilər, həm də tipoloji-müqayisəli araşdırma baxımından maraq kəsb edə bilər.

XX yüzilliyin 60-cı illərində E.Kuriloviçin tədqiqatlarında leksik və sintaktik derivasiya məsələləri yer alır. O göstərir ki, sintaktik derivat elə bir formadır ki, çıxış forması ilə eyni leksik məzmuna malik olsa da, başqa sintaktik funksiya daşıyır [112, s. 61].

V.S.Xrakovski bu fikirlə razılaşmır. O, derivasiyanı dar mənada başa düşür. Fikir ondan ibarətdir ki, törəmə cümlə öz qrammatik statusuna və mənasına görə qanunauyğun şəkildə əsas cümlədən fərqlənir [151, s. 492-493].

İ.P.Raspopov və S.N.Sıçeva cümlədə sintaktik derivasiyanı bir konstruksiyanın başqa şəklə salınmış, kökündən dəyişdirilmiş, yenidən təşkil edilmiş formasında görürlər, digər yolu isə əsas cümlədəki fikirə heç bir xələl gətirməyən derivat yaradan morfemlərin əvəzlənməsində axtarırlar. Burada derivasiya transformasiya ilə bərabər tutulur. Həmin dilçilər təklif edirlər ki, derivasiyanın bütün müxtəlif görüntüləri, əsas konstruksiya ilə derivatlar arasında sintaktik sinonim münasibətləri vardır [131, s. 66-67]. Sintaktik derivasiyanın formalaşmasında isə cümlə strukturunun genişlənməsi və sıxılması mühüm rol oynayır.

Derivatologiyanın ümumi əsaslarını öyrənmiş L.Murzinin nöqteyi-nəzərincə, “sintaktik derivasiya derivasiyanın formal (eksplisit) tipinə aiddir. Sonuncu sintaktik vahid başlanğıc sintaktik vahiddən formal cəhətdən fərqlənir, lakin semantik baxımdan analogiya təşkil edir” [121, s. 26]. L.Murzin qeyd edir ki, derivasiya prosesi sonsuz potensiallıqdan ibarətdir, onun sayı müxtəlif kontaminasiyalardan, konversiya və kompressiyalardan ibarətdir. Göründüyü kimi, burada məsələ birtərəfli izlənilir: əgər kompressiya – sıxılma əlaməti derivasiyanın bir formalaşma üsuludursa, onda nə üçün sıxılmanın ziddi olan genişlənmə belə vasitələrdən biri kimi götürülmür? Bizcə, sıxılma ilə yanaşı genişlənmə metodu da xeyli miqdarda derivat kostruksiyaların yaranmasında iştirak edə bilər.

Bu haqda O.I.Moskalskayanın fikri diqqəti cəlb edir: “yeni törəmə konstruksiya ola bilsin ki, bir sıra tranformasiya olunmuş sintaktik konstruksiyaları yaradır, digər tərəfdən cümlənin modellərini requlyar (müntəzəm) şəkildə realizə edir (gerçəkləşdirir), digər tərəfdən isə cümlənin mürəkkəb sxemini inkişaf etdirir, genişləndirir” [119, s. 73].

N.K. Turniyazov yazır ki, derivatın derivatdan nəşət etməsi sintaktik derivasiyanın başlıca formal əlamətlərindən sayılmalıdır. Burada həm derivasiya, həm də transformasiya prosesi relevant rolunu oynayır. Mürəkkəb cümlə çərçivəsində yeni cümlə nüvələrinin doğulması transformasiya prosesinin nəticəsidir [146, s. 81-84].

Transformasiya həm də dilçiliyin mühüm bir tədqiqat metodudur. Mürəkkəb cümlənin sintaktik derivatlarının müəyyənləşməsində bu metod derivatlarının yaranmasının əsas mexanizmi sayılır və başlıca rol oynayır. Transformasiyanın başlanğıc mərhələsi, qeyd etdiyimiz kimi, transpozisiyadır. Transpozisiya termini L.Tenyerə məxsusdur. L.Tenyer sadə cümlənin inkişaf yollarını, həmçinin mürəkkəb cümlənin strukturca formalaşmasının üsullarını göstərərək yazır ki, əgər sadə cümlə üçün yunker hadisəsi səciyyəvidirsə, mürəkkəb cümlə üçün isə translyasiya [143, s. 335]. L.Tenyer yazır: “Translyasiya cümlənin konstruktiv elementlərindən birinin digərinə cevrilməsindən ibarətdir ki, bu zaman cümlə daha da genişlənmir, lakin onun strukturu daha rəngarəng olur. Amma cümlənin uzunluğu tamamilə başqa mexanizmlərin təsiri nəticəsində artır” [143, s. 335].

Sintaktik nəzəriyyədən bəhs edən müəlliflərin fikrincə, ümumi dilçilik planında mürəkkəb cümlədə sintaktik derivasiyanın təsvir vasitələrini öyrənmək çox faydalıdır. Derivatların, mürəkkəb cümlə derivasiya əməliyyatının nitqin situasiyası, eləcə də dildənkənar şəraitlə, informantın kommunikativ manevri ilə bağlı meydana çıxması məsələləri diqqətdə olmalıdır [176, s. 100; 178, s. 14-17].

Sintaktik derivasiya anlayışının mahiyyəti zaman budaq cümlələrinin də təhlilində məqbul sayıla bilər, relevant eynizamanlılığın transformasiya və derivasiya münasibətlərini müəyyənləşdirməyə əlverişli şərait yarada bilər.

Müasir Azərbaycan dilinin zaman budaq cümlələrində sintaktik derivasiyanın inkişafının gerçəkləşməsində son dərəcə müxtəlif morfoloji elementlərdən ibarət olan derivatoloji vasitələrdən istifadə olunur. Bunlardan bir çoxu müstəqil şəkildə, digərləri isə köməkçi resurslar hesabına funksionallaşır.

Zaman budaq cümləsindəki derivasiya qanunauyğunluqlarını iki istiqamətdə təsvir etmək məqsədəuyğun sayılır: derivativ monoopreator zaman budaq cümlələri; derivativ dubloopoerator zaman budaq cümlələri. Bunların hər ikisi derivasiya tipləridir. Bunlar bir-birindən ümumi zaman planının ifadəsinə görə fərqlənir, həmçinin semantik xarakterinə görə seçilir.

Sintaktik derivasiya cümlənin quruluşu ilə bağlı olub onun hissələrinin törəməsi deməkdir. Bu törəmə imkanları zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin sintaktik quruluşunda geniş şəkildə özünü göstərir.

Müxtəlif sistemli dillərin materialları əsasında tipoloji planda derivasiya qanunauyğunluqlarını öyrənmək ən qlobal məsələlərdəndir, bu təkcə dilçilik elmi üçün yox, həmçinin fəlsəfə və məntiq elmlərinin inkişafı üçün də faydalıdır.

Sintaktik derivasiya əməliyyatları aşağıdakı zaman budaq cümləsi çərçivəsində baş verir: