Zokirjon saidboboyev

2. rta Osiyoning eneolit, bronza va ilk temir davri manzilgohlari tarixiy geografiyasi

Tosh va bronza davrlari rtasidagi davr eneolit (mis-tosh) deb ataladi. U miloddan awalgi IV ming yillikning oxiri-III ming yillikning boshlarini z ichiga oladi. Bu davrda mis tez eruvchanligi va egiluvchanligi tufayli xjalik hayotda ustunlik qila olmadi. Ishlab chiqarishda awalgidek tosh qurollar asosiy blib qoldi. Shuning uchun ham bu davr mis tosh asri deb yuritiladi. rta Osiyoning shimoli-sharq dashtlarida va Orol dengizi sohillarida ovchilik, baliqchilik va ilk chorvachilik xjaliklari rivojlandi. Buxoro vohasidagi Lavlakon, Beshbuloq makonlari va Zamonbobo qabristonining eng pastki qatlamlari eneolit davriga oiddir.

Yuqori Zarafshonning Panjikent shahridan 15 km arbda joylashgan Sarazm qishloi xarobasi muhim arxeologik yodgor-

77

likdir. U dehqonchilik qabMarining rta Osiyo shimoli-sharqiga yoyilganligidan daloiat berib, qadimgi dehqonchilik ahohsining geografik chegaralarini ham krsatadi. Sarazm qishloi xarobasi 90 gektar maydonda joylashgan 10 ta tepalikdan iborat.

Shimol tomonda Qoraqum chli, janubi-arbda Kopetdo bilan chegaralangan Turkmaniston yerlari quruq va issiq iqlimh lkadir. Joytun madaniyati asosida Anov I-II va Nomozgoh I-III davrlariga mansub eneoht zamoni madaniyati keng tarqalgan. Janubiy Turkmaniston hududida eneolit davriga oid kplab makon-tepa topilgan. Ularning asosiy qismi Ashxobodga yaqin joyda va Geoksyur vohasida (quyi Murob va Tajan daryolari orasida) joyiashgan. Geoksyur vohasi 8 ta qadimgi qishloqdan iborat. Olimlarning fikricha, vohada 4000-5000 kishi istiqomat qilgan. Eneolit davrida hayot kechirish uchun ancha keng hududlar zlashtirilgan. Snggi eneolit davrida dehqonchilik bilan mashul blgan qabilalar quyi Murobda ham tarqaladi. Murob vodiysida kanal-ariqlar qazib, suv chiqarish imkoni blgan joylarda suorib ekiladigan dehqonchilikning turli shakllari vujudga keladi. Bu hududlarda ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiyoti darajasi yuqori blgan. Suorma dehqonchilik va chorvachilik xjalikda muhim rin tutgan. Eneolit davri odamining eng katta ishlab chiqarish alabasi — irrigatsiya va suorish texnikasi rivoj topgan davr bldi.

rta Osiyoda bronza cfavn miloddan awalgi III ming yillikdan

I ming yillikning boshlarigacha blgan davrni z ichiga oladi.

Bronza - mis bilan qalay qotishmasidan iborat. Bu davrda dehqon-
chilik va chorvachilik rta Osiyo xjaligining asosiy sohalari
blgan. Metalldan ishlangan qurollar qadimgi iqtisodiy va ijtimoiy
taraqqiyotni tezlashtirgani bois rta Osiyo chllarida yashagan
qabilalar boshqa aholidan ajralib chiqadi va asosan chorvachilik
bilan mashul bladi. Chomchilikning dehqonchilikdan ajrahb
chiqishi dastlabki mehnat taqsimotidir. Bu jarayon miloddan awalgi

II ming yillikda yuz berdi.

78

Janubiy Turkmanistonda bronza davriga oid madaniyat ikki bosqichga blinadi. Bulardan birinchisi Nomozgoh IV-V ilk va rivojlangan bronza davri blib, miloddan awalgi III ming yillikning rtalari-II ming yillikning birinchi yarimiga mansubdir. Yodgorliklari asosan arbda Qizil Arvat shahridan boshlab, sharqda Tajan daryosi va quyi Murob bylarigacha tarqalgan. Ikkinchisi Nomozgoh VI snggi bronza davri blib, miloddan awalgi II ming yillikning ikkinchi yarmiga oiddir. Uning yodgorliklari Kopetdo atrofi va quyi Murob vohasida joylashgan. Snggi bronza davrida Janubiy Turkmanistonning turli hududlariga rta Osiyoning shimoliy dashtlaridan kelib chiqqan chorvador qabilalar tarqalgan.

Surxondaryo, Zarafshon vohasi va Xorazmda ham bronza davri yodgorliklari topilgan. Surxondaryo issiq iqlimli lka blib, shimol, shimoli-arb va sharqda Hisor, Khito, Boboto, janubda Amudaryo bilan chegaralangan. Qadimgi suorish yerlari to tizmalariga yaqin joylashgan. Bu hududdan Sopollitepa, Jarqton manzilgohlari topib rganilgan.

Quyi Zarafshonning bronza davri yodgorliklari Zamonbobo kli yaqinidan topilgan blib, Zamonbobo madaniyati nom bilan ataladi. Zamonboboliklar chaylasimon kulbalarda istiqomat qilib, dehqonchilik va xonaki chorvachilik bilan shuullanganlar. Shuningdek, hunamandchilikning turli tarmoqlari, xususan, kulolchilik, bronzani eritib, har xil ashyolar yasash va toshni ishlash texnikasi ancha rivojlangan.

Bronza davriga oid yana 50 dan ziyod yodgorliklar Xorazmdan topilganblib, ular Tozaboyobmadaniyati nomibHanatahdi. Shuningdek, Xorazmdagi snggi bronza davriga oid yodgorliklar Amirobod madaniyati nomi bilan mashhur bIib, miloddan awalgi IX-VIII asrlarga oiddir.

rta Osiyodan topilgan eng qadimgi buyumlar miloddan awalgi IX- VIII asrlar oid blsa-da, ulardan kpi miloddan awalgi VII-VI asrlar bilan sanalashtirilgan. Miloddan awalgi I ming yillikning boshlariga oid yodgorliklardan Janubiy Turkmanistonda

79

46 ta qadimiy qishloq xarobasi ma'lum, bunday xaroba Surxon-daryoda 8 ta, Qashqadaryoda 7 ta topilgan. Quyi Murobda Yoztepa, Arvalitepa, Khnatepa, Uchtepa, Surxondaryodagi Ku-chuktepa, Bandixon I va Qiziltepa, Qashqadaryodagi Yerqron, Chiroqchitepa va Sangirtepa ham shunday xarobalar sirasiga kiradi. Yodgorliklarning eng qadimgi madaniy qatlamlari temir asriga tish davriga xosdir.

Miloddan awalgi I ming yillikning boshlarida Farona vodiysida Chust madaniyati rivojlanadi. Namangan, Andijon va sh (Qiriziston) viloyatlarida kplab qadimgi makonlar topib rganilgan. Chust, Dalvarzin, Ashkoltepa, Boztepa, Chimboy va boshqalar shular jumlasidandir.

Temir qurollarning keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu jarayon yanada rivoj topgan ishlab chiqarish usuliga tilishiga zamin hozirladi. Uru jamoasi rnini hududiy qshnichilik jamoasi egallay boshladi.