Zokirjon saidboboyev

Banokatiy. XLV asr boshidagi ijodiy mehnati bilan shuhrat qozongan shoir, tarixchi va geograf olim Fahriddin Abu Sulaymon Banokatiy 1317 yilda umumiy tarix va geografiyadan asar yozib

qoldirgan. Asarning tliq nomi „Ravzat ulul al-bob fi tavorix al-akobir va ansob" („Ulu kishilarning tarixi va nasabi bobida donishmandlar boi") deb atahb, kpincha „Tarixi Banokatiy" nomi bilan yuritiladi. Shu kitobning geografryaga taalluqli 7-bobida Hindiston, Armaniston, Eron, Rum, Xitoy, mul, arab va yahudiy yerlarining ta'rifi berilgan. Unda iqlimlar sxemasi ham berilgani bilan ahamiyatlidir.

Hofizi Abru (1362-1431 yillar) 1414 yilda Hirot hokimi Shohruhga arabcha yozilgan geografiya kitobini taqdim qilgan. Bu „Kitob al-masolik va al-mamolik" („Yllar va mamlakatlar") kitobi edi.

Shohruh Hofizi Abruga bu kitobni fors tiliga tarjima qilishni buyurgan. Hofizi Abru tarjima jarayonida unga o'zining krgan-bilganlarini va boshqa kitoblardan qiganlarini ham qshgan, shu tarzda yangi bir asar yaratgan va unga „Zubdat at-tavorix" („Tarixlar qaymoi") deya nom bergan.

Hofizi Abruning bu asari ilmiy geografik asar blib ajoyib kartografik merosning katta ahamiyati bilan alohida ajralib turadi. Asarda har bir geografik matnning oxiriga surat ilova qilingan („surat" szi qadimga luatlarda chizma, karta, sxema, tasvir deb tushuntirilgan).

Suratlar ichida eng qimmatlisi, shubhasiz, dunyo kartasidir. Dunyo kartasining muhim tomonlaridan biri gradus tri chizilganligidir. Kartaning lchami 34-45 santimetr blib, kitoblarga ilova qilingan. Kartalar ichida bunchalik katta sharq kartasi kamdan kam uchraydi. Asarning Britaniya muzeyidagi nusxasida 46 ta nom, Toshkentdagi nusxasida esa 62 ta nom yozilgan.

Uch globus. Beruniy yerning sharsimonligiga qafiy ishon-ganligini z asarlarida bir necha bor ochiq, ravshan aytgan. Beruniy sayyoramizni aniq tasawur etish bilan birga, uning tasvirini ham yaratmoqchi blgan. U yaratgan globusning diametri nihoyatda katta blgan; u aytgan „10 chzim" taxminan 5 metr keladi. Bu globus Xorazmda yasalgan.

69

Shuni ta'kidlab tish rinliki, bu Sharq olamidagi dastlabki globus blishi bilan birga, eng birinchi brtma (relefli) globus ham blgan.

Ikkinchi globus haqida sharq muarrMarining asarlarida eslatib tilgan, xolos.

Jumladan, Abdurazzoq Samarqandiy Samarqand obser-vatoriyasida „yer sharining iqlimlariga ajratilgan, tolar, dengiz, sahrolar va hokazolarga ajratilgan tasviri" mavjudligini yozgan.

Uchinchi globus bizgacha yetib kelgan, hozirda Samarqanddagi muzeylardan birida saqlanayotgan globus blib, uning muallifi mashhur ma'rifatparvar Hoji Yusuf Mirfayozov (1842-1924 yillar) bladi. z davrining qimishh olimi sifatida u Sharq va Yevropa mamlakatlarida blgan. Musiqa, she'riyat, dorishunoslikdan yaxshigina xabardor blgan.

U yasagan globus mahkamlangan ostlik bilan 117 sm ni, atrofi 160 sm ni, masshtabi 1 sm da 250 km ga tri keladi. Graduslari tri blib, parallel va merdianlari har 15 gradusdan sng qora chiziqlar bilan, tropik va qutb doiralari qizil chiziqlar bilan ajratilgan.

Globusda qariyb mingga yaqin geografik nomlar tushirilgan. Ularning 90% i zbek, 10% i tojik tilida.

Globus keng ekvatorial belbo bilan ralgan blib unda 12 taburj: Arslon, Hkiz, Qisqichbaqa, Chayon, Baliqvaboshqalar krsatilgan.