Matnshunoslik va adbiy manbashunoslik yo`nalishi 1-kurs Sadaliyeva Nasiba. Mavzu:“Layli va Majun” dostoni asosida yaratilgan xalq qissalarining matniy tadqiqi. Ilmiy rahbar N. Jabborov. Reja: I bob
Yüklə 78,01 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II bob. Xalq qissalarining genezizi va matn tarixi muammosi. 1.Qissalarning genezizi. 2.Matn tarixi muammosi. III bob. Xulosa.
|
Matnshunoslik va adbiy manbashunoslik yo`nalishi 1-kurs Sadaliyeva Nasiba. Mavzu:“Layli va Majun” dostoni asosida yaratilgan xalq qissalarining matniy tadqiqi. Ilmiy rahbar N.Jabborov. Reja: I bob. “Layli va Majun” syujeti asosidagi xalq qissalarining ilmiy- monografik tasnifi va variantlari Xalq qissalarining ilmiy-monografik tasnifi Qissalarning variantliligi muammosi II bob. Xalq qissalarining genezizi va matn tarixi muammosi. 1.Qissalarning genezizi. 2.Matn tarixi muammosi. III bob.
Xulosa. «Layli va Majnun» haqidagi qissa arab xalqlari orasida keng tarqalgani va gʼoyat mashhur boʼlgani haqida akademik I. Yu, Krachkovskiy shunday yozgan edi: «Sharqda Layli va Majnun Gʼarbdagi Romeo va Julьettaga nisbatan mashhurroqdir». Ibn Qutayba, Аl-Johiz, Аbu Bakr al-Volibiy va boshqa arab olimlarining asarlarida Layli va Majnun haqidagi turli-tuman rivoyatlar beriladi. Badiiy adabiyotga kelganda Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Аshraf, Jomiy, Аmir Shayxim Suhayliy qalamiga mansub dostonlar yaratildi. Turkiy tilda esa Gulshahriy, Oshiq Posho, Shahidiy kabi shoirlar Layli va Majnun orasidagi ishq sarguzashtlari haqida oʼz dostonlarida ayrim parchalar berdilarki, «bu parchalar Layli va Majnun afsonasining turkiy tildagi dastlabki kurtaklari sifatida ahamiyatlidir» (T. Аhmedov. Аlisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostoni. T, «Fan», 1970, 29-6). «Layli va Majnun» Аlisher Navoiy «Xamsa»sining uchinchi dostoni boʼlib, 1484 yilda yozilgan. Dostonning kirish boblaridan birida Navoiy anʼanani davom ettirib, bu mavzuda asar yozgan salaflarini chuqur hurmat va ehtirom bilan tilga oladi. Ulardan farqli oʼlaroq asarini turkiyda yozganini alohida taʼkidlaydi. Navoiy Nizomiyning dostonini «qalʼa»ga, Dehlaviynikini yaxshi bezakli «qasr»ga oʼxshatib, oʼzining dostonini esa «qalʼa» va «qasr» atrofidagi shahar va bogʼlarga qiyos etadi. Shoir oʼz asarini «Firoqnoma», «Nomai dard» deb ham ataydi. «Bu dostonning asosiy gʼoyasi ham, qahramonlari ham, syujeti ham Nizomiyda qanday boʼlsa, Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy va boshqalarda ham shundaydir. Shunga qaramay, bu avtorlarning hammasi original asar yozgan. Chunki bu qissani har qaysi sanʼatkor oʼzi yashagan tarixiy sharoitdan kelib chiqib, oʼz individual stili va shoirlik temperamenti bilan kuylagan» (Qarang: А. Hayitmetov. Navoiyning ijodiy metodi masalalari, T., 1963, 117-6.). 099
Radiospektakl Oʼzbekiston radiosi tomonidan Ogahiy nomidagi musiqali drama teatri spektakli asosida qayta yozib tayyorlagan Yozib olingan vaqti: 2004 Asarni Ozbekiston radiosi Ogahiy nomidagi Xorazm viloyat musiqali drama teatri spektakli asosida qayta yozib tayyorlagan Yozib olingan vaqti: 2004 «KITOVI MAJNUNU LAILI” «Farhod va Shirin” hissasini kitobxonlarga manzur etgan Umar Bohiy fojiaviy sevgi hissasi ♦Layli va Majnun” ning hisha nasriy variantinn ham muvaffakiyat bilan yaratdi. U «Kitobi Majnunu Layli” da Navoiy dostonining mohiyatini sahlab hola oldi. Kitobning syujet va kompozitsiyasi, obrazlar sistemasi va ularning hiyofasi Navoiy dostoniga muvofih ishlandi. «Kitobi Majnunu Layli” oshihmaʼshuhning sevgi sarguzashti va fojiali hismatini xalh kitoblari uslubida hikoya hiladi, feodalklerikal muhitning kishi erkini poymol etgan odatlariga, shafhatsizlik va zo‘ravonlikka harshi nafrat uyg‘otadi. Kitob «Majnunning Navfalg‘a uchroshqoni hikoyasi”, «Majnung‘a Navfalning hizini so‘z soldurub to‘y hilg‘oni”, «Majnun bila Laylining firoh mehnatida bir-birlarig‘a jon nisor qilg‘onlari” sarlavhalari bilan bir necha bo‘limga bo‘lingan. Muallif, fojiali sevgi hissasini xikoya hilar ekan, konflikt va hahramonlarning ruhiy holati tasviriga alohida eʼtibor beradi. Xususan, Layli va Majnunning birt biriga yo‘llagan maktubi, Ibn Salomni holdirib dashtga yo‘l olgan Layli bilan Navfal hizini qoldirib kelgan Majnunning uchrashuvi, Majnunning tushi, Laylining onasi bilan vidolashib, vasiyat hilishi kabi epizodlar haroratli, taʼsirli chihhan, Misol tarzida Layli maktubidan hamda Layli bilan Majnunning dashtda uchrashuvi epizodidan parcha keLtiramiz: «Bu shikasta hol, pareshon ahvol firoqingda zaif bo‘lg‘on bechora va benavodin ul ishq dashtida makon tutqon va maning furqatimda qon yutg‘on, visol 2 5 3 www.ziyouz.com kutubxonasi davlatidin mahrum bo‘lg‘on, hijron alamidin mamnun bo‘lg‘on mubtalog‘a salomu payg‘omlar adosidin so‘ngra mafhum ulkim, sening firohingda o‘lar holatda erdim. Zayd salomatligingni yetkurdi. Go‘yo yangi boshtin jon toptim...»' «...Layli o‘z firohida yalguz holdi. Layli vaqtni g‘animat topib, yonida bir dasht bor erdi, ho‘pub bnr tevag‘a savora bo‘lub, ul dashtg‘a ravon bo‘ldi. Necha farsang yo‘l borib erdi, bir ovoz eshitildikim, Layli mutahayyir bo‘lub huloh soldi. Bisyor dardu so‘z birla tazarruʼ hilodur. Majnunning o‘zig‘a o‘xshatib yahin bordi. Nogoh Majnun Navfalning hizi qoshidin chihib, bu dashtg‘a kelmish erdi. Majnung‘a yahin borib, ohe tortib, ayog‘ig‘a yihildi. Majnun ham Layli ekanini bildi, Laylini huchog‘iga olib bir ohe tortti. Bu ham behush bo‘lib yihildi. Bir soatdin, qeyin yana hushlarig‘a keldilar, ancha rozi dil eshittilar...»1 2 3 Umar Bohiy Navoiy dostonidan farkli o‘laroh «Layli va Majnun”ga baʼzi juzʼiy o‘zgarish yoki yangiliklar kiritgan. Maʼlumki, Navoiy dostonida Laylining otasi qabila boshlig‘i sifatida beriladi. Umar Bohiy uni qabila boshlig‘i emas, balkn davlatmand hamda olim va muallim sifatida tasvirlaydi. Uz habilasida loyih maktab bo‘lmagani uchun otasi Qaysni Laylining otasi maktabiga beradi, Qays uning hoshida tahsil oladi. «...ersa maktabg‘a borur vahti bo‘ldi. Uz habilalarida loyih maktab yo‘h erdi. Uzga qabilalardagi maktablarga sarhisob borib justu-jo‘ hilib erdilar, nogoh bir kabilada bir asolatlik dunyodor, pokiza olim bor erdi. Bu vajhdin o‘z mahallasidagi bolalarni ham o‘hutur erdi. Qaysni ul olimga suporish hildilar. Ul olim ham mufridlik birla taʼlim berur erdi. Ammo Qays bisyor xushfahm va ziyrak erdi. Oz fursatda to‘laroh fazilat hosil hildi. Bu asnoda ul olimning Layli deb bir hizi bor edi, husnu malohatda benazir erdi...»4 Navo1 Kitobi Majnunu Layli, Tipo-litografiya 0. A. Porseva v Tashkente (1909), 24—25-betlar. (Keyingi qaaolalarda faqat sahifani ko‘rsatamna.) 2 37—38-betlar. 3 4—5-betlar. 4 Xamsa, 361-bet. 254 www.ziyouz.com kutubxonasi ny Layli otasini «Ul turfa qabilada sarafroz, har ishta hay ahlig‘a navosoz” deb ijobiy jihatlarini tasvirlasa-da, ammo asosan salbiy obraz — «Qahr etsa dami samum yanglig‘...»1 shafhatsiz, kattihho‘l kishi sifatida tasvirlaydikim, Layli va Majnui fsjiasining bosh sababi ham uning hahr-g‘azabi, egoizmi g‘a balandparvozligi bilan izohlanadi. Aftidan, Umar Boqiy Layli otasi shaʼniga aytilgan ijobiy sifatlarni kuchaytirish mahsadida uni maktabdor muallim sifatida tasvirlashni muvofih ko‘rgan. Navoiy dostonidagidek Laylining otasi Qaysga achinsa-da, uning o‘z hiziga oshih ekanini bilgach, darg‘azab bo‘lib, Qaysning otasi va hatto butun bir habilaga dahshat solmohchi bo‘ladi. Shunday kilib, ayrim chekinishlariga haramay, bu obraz voheaning rivoji, bosh kahramonlarning tahdirida salbiy rol o‘ynaydi. «Farhod va Shirin” dan farhli o‘laroh «Layli va Majnun” da Umar Bohiy Navoiy sheʼriy misralarini kamroh keltirib, ko‘proh o‘z sheʼriy misralarini lirik chekinish («Qistirma”) sifatida ishlatadi. Maʼlumki, Navoiy har bir dostonida boshdan o:shr fakat bir vaznni ho‘llagan. «Layli va Majkun” «Hazaji musaddasi axrabi mahbuzi makfuf” (mafʼulu mafoilun fao‘lo‘n) vaznida bitilgan. Umar Boqiy kiritgan sheʼriy parchalar vazni turlicha. Bu holat nasriy bitilgan «Layli va Majnun” xalh kgtebi mohiyatiga shikast bermaydi, balki hatto unga maʼtum ohangdorlik, musihiylik ham bag‘ishlaydi. Ayrim sheʼriy parchalar vokealar mohiyatini to‘laroq va jonliroh yoritishga xizmat hilgan. Navfal ho‘shini va Layli qabilasi jangini «... Chunon mukotila bo‘ldiki, kishidin pushta qo‘porildi” deb ko‘pgina xalh kitoblari va qissalariga xos iborani ho‘llagan Umar Boqiy dahshatli jang tasvirini quyidagi misralarda yanada bo‘rttirib berishga muvaffah bo‘ladi: «Guruho guruh jilva aylab sipoh, Ikki lashkar emas, ikki hashrgoh. Taraho turuhi amudi zamon, Jahon bo‘ldi bozori ohangaron. 1 O‘sha yerda. 256 < www.ziyouz.com kutubxonasi O‘lukdin ko‘tarildi ko‘p pushtalar, Yotordi necha qong‘a og‘ishtalar”1. Bu misralarni Xomushiyning «Shohnoma*sidagi ushbu parchalarga qiyos eting: Oqib qon, bo‘lub yer yuzi lolarang, Kishi anglamay, ko‘rmayin o‘yla jang... Taraqo turuqi amudi garon, Jahon bo‘ldi bozori ohangaron1 2. Ikki lashkar emas, ikki hashrgoh, Guruho guruh jilva aylab sipoh. Tarako turuh amudi garon, Jahon bo‘ldn go‘yoki ohangaron3. «Onchunon o‘lja g‘animatlarni olib, kushtadin pushtalar qo‘porib, qon birla ariq oqizdilar*4. Bu o‘xshashliklar adabiyotda maʼlum holat yoki hodisani bayon etishda anʼanaviy tasvir vujudga kelgani, baʼzan deyarlik o‘zgarishsiz kitobdan-kitobga o‘tib borganini ko‘rsatadi. Shuningdek, Qaysning qabristonda, ota-onasi qabri ustida nolau zori qilib aytgan sheʼri, Laylining onasiga vasiyat qilib aytgan misralari (bular «Layli va Majnun” ning anʼanaviy vaznida bitilgan) tasvirni kuchaytirish, uning emotsionalligini oshirishga xizmat qilgan. Shu bilan birga, bu sheʼriy parchalar Umar Boqiyning original, sohibqalam shoirligidan darak beradi. «Layli va Majnun” til va uslub jihatidan «Farhod va Shirin” taxlitidadir. Bu asarda ham Umar Boqiy voqeani soddaroq bayon etishga, xalq asarlari uslubini qo‘llash, xalq iboralaridan kengroq foydalanishga intilgan, baʼzan sajʼ usulini qo‘llagan. «Layli va Majnun” da ham, «Farhod va Shirin” da ham Xorazm shevasiga xos xususiyatlar ravshan ko‘rinadi. Maʼlumki, «xalq kitobi”, qaysi manba asosida bo‘lmasin, bilimli, maʼlumotli kishi tomonidan yara1 19-bet. 2 Shohnomai Firdavsiy Tusiy (Xomushiy tarjimasida), Toshkent —1908, 170-bet. 3 Shu asar, 290-bet. 4 Shu asar, 273-bet. 256 www.ziyouz.com kutubxonasi tyaladi, savodxon kitobxonga mo‘ljallanadi. Binobarin, xalq kitoblarida, folklor asarlaridan f li o‘laroq, fors-tojik va arab tili elementla”i ko‘proqdir. Bu xususiyat Umar Boqiy asarlariga hav| xosdir. Fors-tojik va arab tili elementlarining nisbatan ko‘yroq bo‘lishi xalq kitoblarining ommabopligini inkor etmaydi. Odatan davralarda asar o‘qilganda izohlangan, sharhlangan, shu zaylda nota- 'ниш so‘z va iboralar turli saviyadagi kishilarga an1*- lashilarli bo‘lgan. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, xalq kitobi yoki nasriy bayon Alisher Navoiy merosini ommalashtirish, ulug‘ shoir va mutafakkirning fikrqarashlarini targ‘ib etishda muhim bir vosita bo‘lib xizmat etdi, ayni choqda o‘zbek badiiy nasrini takomillashtirdi. Bu sohada Navoiyning ikki dostonini xalq kitobi tarzida qayta ishlagan Umar Boqiy yanada mumtoz bir o‘rinni ishg‘ol etadi. FARHOD VA SHIRIN XALQ AFSONASI VA ERTAKLARIDA Xalq ijodiyotidan keng bahramand bo‘lgan Alisher N eeoiy mana shu xalq ijodiyotida chuqur iz ham qoldirdi. Buni, jumladan, Navoiy dostonlari, alalxusus, «Farhod va Shirin” misolida ravshan ko‘rish mumkin. «Farhod va Shirin” xalq orasida yanada kengroq tarqalgan, shuhrat topgan mumtoz asardir. Uning afsona va rivoyat, ertak va doston variantlari bor. Bular syujeti va kompozitsiyasi, obrazlar sistemasi jihatidan bir-biridan farq qiladi, lekin g‘oyaviy mazmuni, maqsadi jihatidan juda yaqin turadi. Qaqragan asriy cho‘llarga suv chiqarib hayot bag‘ishlash, xalqning osoyishtaligi va farovonligi uchun kurash, sevgi va sadoqat, olijanob insoniy fazilatlar «Farhod va Shirin” variantlarining asosiy mohiyati va leytmotivini tashkil etadi. Ularning ko‘pchiligida mehnatkash va ijodkor Farhod zolim va ayyor Xis* ravga qarama-qarshi qo‘yiladi. «Farhod va Shirin” dostonining syujeti,— deb taʼkidlaydi bu dostonning xalq variantlarini tadqiq etgan yirik folklorist M. Afzalov,— bir necha asrlar davomida xalq og‘zida sevib kuylandi. Chunki u xalqning asrlar da17 N . M allayev 257 www.ziyouz.com kutubxonasi aomidagi orzu-umidi — erkin hayot, tinch mehnat, baxtiyorlik, suv uchun kurash, Vatan mudofaasi kabilarmi kuylab kelgan. Shuning uchun bu doston xalh ijodchilarining repertuaridan ham mustahkam o‘rin olgan”1. I «Farhod va Shirin”ning haysi folklor arianti hachoch vujudga kelganini har doim anihlab bo‘lmaydi. Biroh shunisi anihki, «Farhod va Shirin” ko‘p asrlar mobaynida yashab kelgan, takomillashgan asarlardandir. Uning xalh orasida keng tarhalgani va shuhrat hozonganini ayrim geografik nomlar ham ravshan ko‘rsatadi. Bekobod rayonida Shirinsoy, Farhodtog‘, Xisrav kudug‘i, Sherobod rayonida Shirin daxmasi, Boysun rayonida Bibi Shirin kishlog‘i, Xorazmda Farhod tog‘i bor va boshkalar. Shularning har biri bilan bog‘lih bo‘lgan turli badiiy asarlar— afsona, rivoyat va ertaklar bor. Ularda yo Sirdaryo, yoki Amudaryo suvlarini cho‘lga chiqarish uchun kurash hikoya hilinadi. Afsuski, o‘tmishda xalh ijodiyotining nodir asarlarini yozib olish, tadhih etish yaxshi rivojlanmagan. Binobarin ularning bir kanchasi benomu nishon ketgan. «XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ayrim rus olimlari — tarixchilar, arxeologlar, sharkshunoslar, etnograflar, geograflar o‘z ilmiy ishlariga kirishganlarida, yo‘l-yo‘lakay o‘zbek xalk ertaklari, afsonalarini va ular haqidagi maʼlumotlarni to‘plaganlar. Lekin hech bir olim, yozuvchi, muallim o‘sha daErda sistematik ravishda bu sohada ish olib bormagan”1 2. XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida «Farhod va Shirin” ning bir necha xalh variantlari yozib olinadi, rus tiliga tarjima kilinadi va kayta ishlanadi3. Bnrinchi bobda taʼkidlab o‘tkanimizdek «Far1 Farhod va Shirik (doston), UzSSR «Fan* nashriyoti, Toshkent, 1966, 5-bet («So‘zboshi*dan). 2 M. I. Afzalov, Uzbek xalq ertaklari hahida, UzSSR «Fan* nashriyoti, Toshkent, 1964, 14-bet. 3 Qarang: A. A. Kushakevich, Svedeniya o Xodjendskom uyezde, Bapiski Imperatorskogo Russkogo Geograficheskogo obshestva, T. 4. SPb, 1871; Golodnaya step, yee predaniya, gaz. «Praviteletvennny vestnik”, 1898, №№ 10—12; Vegavatskaya skazka, Turkestanskiy literaturnny sbornik v polzu prokajennmx, 1900; N. Lyapunova, Shirin knz (legenda), gaz. «Samarkand*, 25 avgusta, 1905g. 258 www.ziyouz.com kutubxonasi hod va Shirin*ning turli variantlari Nazarmat Egamnazarov (1939), M. Afzalov (1944), M. Alaviya (1943) va boshhalar tomonidan yozib olingan, o‘zbek ertaklari to‘plamlariga kiritilgan, rus va boshqa tillarga tarjima hilingan. Shu ertaklarning ayrimlari bilan tanishib, ularning o‘ziga xos va mushtarak xususiyatlarini ko‘raylik. Uzbek xalq ertaklaridan birida hikoya qilinishicha, Farhod bir kambag‘alning o‘g‘li ekan. Otasi o‘lib, unga bir ket^mon, bir sandih meros ‘ qolibdi. Farhod sandihni ochib harasa, unda bir ko‘zgu bor ekan: Ko‘zguga qarab ajoyib bir go‘zal hizni ko‘ribdi va behush bo‘lib yihilibdi. Urtogi Shopur kelib, uni o‘ziga keltiribdi. Farhod bilan Shopur bu go‘zal qizni izlab yo‘lga tushibdi, ular juda ko‘p yurib, oxiri Bekobodga kelibdilar. Bekobod xarob bir joy ekan; u yerning aholisi mashakkat chekib, tog‘-tosh kezib, Sirdaryo suvini cho‘lga ohizish taraddudida ekan. Farhod otasidan holgan ketmon bilan ishga tushib, mo‘ʼjizalar ko‘rsatibdi. Farhodning ovozasi Bekobod hukmdori Gulchehra va uning jiyani Shiringa borib yetibdi. Farhod ko‘zguda ko‘rgan go‘zalni o‘ngida ko‘ribdi. Farhod sharafiga ziyofat beribtilar. Shirinning husn-jamolini eshitgan Eron shohi Xisrav sovchi yuboribdi. Gulchehra Shirin hali yosh deb rad javobini bergan ekan, Xisrav g‘azablanib, Bekobodga qo‘shin tortibdi. Biroh Farhodning tog‘dan hulatgan toshlari Xisrav ko‘shinini to‘zg‘itib yuborib, katta shikast yetkazibdi. Shunda Xisrav vazirining maslahati bilan hiyla yo‘liga o‘tibdi: Mirzacho‘lga kim suv chiharsa, Shirin o‘shanga tegsin, debdi. Farhod zo‘r berib ishini davom ettiribdi. Xisrav Mirzacho‘lga bo‘yra yozdiripti. Bo‘yralar tovlanib suvdek mavj beribdi. Shirin noiloj Xisravning taklifiga ko‘nibdi. Lekin tong otgandan keyin aldanganini bilgan Shirin ko‘z yoshi to‘kib Farhod tomon yo‘l olibdi. Xisravning hiylasini eshitgan Farhod ham Shirinning hoshiga jo‘nabdi. O‘rtada Sirdaryo okib yotgan ekan. Oshih-maʼshuh ikki tomonda holibdi. Shunda Farhod ho‘lini cho‘zgan ekan, u tohha aylanib holibdi. Shirin ko‘z yoshi to‘ka berib, soyga ay259 www.ziyouz.com kutubxonasi lanibdi. O‘shandan beri kishilar tog‘ni Farhod tog, soyni Shirin soy deb atar ekanlar1. Ko‘rinib turibdiki, mazkur ertakda suv bosh problemadir. Mehnatkash, ijodkor va fidokor Farhod ko‘pning og‘irini yengillashtirib mardona ishga kirishadi, shu ishi, mo‘ʼjizasi bilan Shirynning muhabbatini hozonadi. Biroh xudbin va hiylakor Xisrav Farhod ishining nihoyasiga yetishiga ho‘ymaydi, cho‘l tashnaligicha holadi, lekin na Farhod va na Shirin Xisravga mahv bo‘ladi. Yana bir necha ertak o‘z mazmuni bilan shu ertakka yaqin turadi. Biroh ularning xotimasida Xisravning hiylasini eshitgan Farhod o‘zini halok hiladi, Farhodning o‘limiga chiday olmagan Shirin ham o‘zini o‘ldiradi. Ayrim ertaklarda Farhod va Shirin murod-mahsadga yetib, el-yurtga «to‘y-tomosha” beradilar. Shunday ertaklardan biri «O‘zbek xalh ertaklari”da hikoya hilinadi1 2. Bu ertakda Shirin bir podshoning hizi, Farhod esa «Kun chihar”dagi boshha bir podshoning o‘g‘li sifatida tasvirlanadi. Farhod bir ustadan tosh yo‘nishni o‘rganadi, otasining xazinasiga kirib tosh sandihni ochib, oynai jahonnamoda avval «Gulhahhah pari”ni, «Kunbotar tomonda arg‘imchoq uchib turgan” Shirin qizni ko‘rib, oshih bo‘ladi. Farhod yo‘lda «bir daraxtning soyasida bir yigitning uxlab yotganini ko‘ribdi. Daraxt tepasidan bir ilon tushib yigitga zahar solay deb turganida, Farhod yugurib kelib xanjar bilan ilonni o‘ldiribdi”. U shu yigit bilan do‘stlashib, birga Shirin yurtiga yetib kelibdi. Shirinning «Shu tohha suv chihargan yigitga tegaman” degan shartini bajarib, Shirinning sevgisiga sazovor bo‘libdi. Bu ertakda uch asosiy obraz: Shirin, Farhod va uning do‘sti obrazi bor. Unda ham sevgi bilan birga tog‘ kesib, cho‘lga suv chiharish asosiy mavzu. Vohea, ko‘pchilik xalh asarlarida bo‘lganidek, optimistik xotima bilan yakunlanadi. Ertak vohealari kuchli to‘hnashuvlar bilan birga rivojlanmaydi, un1 Bu ertak rus tiliga ham tarjima kilingan: Uzbekskiye narodnme skazki, Farxad i Shirin, Tashkent, 1967. 2 O‘zbek xalq ertaklari, ikki tomlik, 1 tom, O‘zadabiynashr, Toshkent —1963, 641—542-betlar. 260 www.ziyouz.com kutubxonasi da qahramonlarning ichki kechinmalari va intilishyaari maʼlum situatsiya va votseani tutdiradi. Хал1{ asarlarida shunday usul ham bor. Birots, nazarimizda, ertakning nashr etilgan variantida ayrim mantitsiy parokandalik va nomukammallik bor. Shulardan ikki momentga eʼtiborni jalb etmoqchimiz. Ertakda «Bir kun kanizlardan biri”: «Hech narsadan kamchiligingiz bo‘lmasa, nima uchun doimo xafa ko‘rinasiz”,— deb so‘rabdi. Shunda Shirin: «Men o‘ynab, davron surib yursam, boshsalar sayg‘u g‘amda bo‘lsa, unda nima foyda” degan javobni saytaribdi, deyiladi. Shirinning bu so‘zlari uni «boshsalarnn sayg‘u-g‘am” dan kutqarishga safarbar etishi, xalqparvar sifatida ish ko‘rishga yo‘llashi kerak. Garchi u «toyeda suv chitsargan yigitga tegaman” degan, Farhod «cho‘lni suvga serob” hilgan bo‘lsa) ham, Shirin obrazi nomukammal chihqan, «mantih chizig‘i” uzilib holgan. Ikkinchi bir epizod ham mantihan asarning umuman mohiyatiga bog‘lanmay holadi, oxiriga yetkazilmaydi. «Bir kun Shirin daryo bo‘yida sochini yuvib o‘tirgan ekan, uning koshiga bir kampir kelib: «Qizim, hani sening bu bo‘yingga munosib yigit bo‘lsa” debdi. Shnrin: Men ham o‘sha siz aytgan yigitni istar edim. debdi. Bu so‘zni eshitgan kampir: «Ana sen istagan yigit daryoda oqib kelayotir”, deb aytibdi. Shirin daryoga harayman deganda boshidagi tilla tarog‘i suvga tushib ketibdi. Ikkinchi bir mamlakat podshosining o‘g‘li daryoda cho‘milayotgan ekan. Tilla tarohni tutib olib, «Shu tarohning egasi kim bo‘lsa, o‘shani olaman”, deb ahd kilibdi. Elda yurib surishtira boshlabdi. Bir kampir bu tarohning egasi Shirin ekanligini aytibdi. Yigit kizni axtarib yo‘lga chihibdi”. Lekin, vohealar davomida taroh ham, tarohni ushlab olgan shahzoda ham unutiladi. Xalh ijodiyotida bunday bo‘lishi mumkin emas. Nazarimizda, yozib olingan variant xalh ertagining nomukammal varianti, xiyla qusurli varianti bo‘lishi kerak. Keng kitobxonlar jamoatchiligiga tahdim etilgan variant mukammal bo‘lishi lozim. Afsuski, «Farhod va Shirin” ertagining g‘oyaviy-badiiy jihatdan tugalroh, mukammalroq va 261 www.ziyouz.com kutubxonasi pishiqroq variantlari qolib ketib, «Uzbek xalq ertaklari” to‘plamidan ertakning yuqorida qayd etilgan nomukammal va juda susurli varianti- o‘rin olgan. «Farhod va Shirin” ertagi tojik xalhi orasida ham keng tarhalgan. Uning variantlaridan biri «Tojik xalh afsonalari”1 kitobidan o‘rin olgan. Bu ertak ham mazmun, g‘oyaviy yo‘nalishi jihatidan o‘zbek xalh ertaklari bilan mushtarakdir. Ertakda hikoya hilinishicha, qadim zamonda Hisor tizma tog‘lari yonbag‘rida, Qoratog‘ hishlog‘i yahinida Shirin degan go‘zal yashar ekan. Uning husni, latofati ovozasi yahin va uzoh joylarga tarhalib, ko‘p shahzodalar va vodagonlar uning visoliga erishmohchi bo‘lib, sovchi qo‘yishibdi. Lekin Shirin hammaga rad javobini beribdi. Nihoyat, ota-onasining histovi bilan Shirin: kimki bir kechada daryodan halʼaga arih ochib suv keltirsa, o‘shanga tegaman, debdi. Ko‘plar bu ishni uddalay olishga ko‘zi yetmay, Shirindan voz kechishibdi. Lekin poda bohib yurganida Shirinni ko‘rib uni sevib holgan cho‘pon Farhod bu mushkul ishni bajarishga ahd hilib, afsonaviy ketmon va metinini olib ishga tushibdi. Buni eshitgan shahzoda Xisrav hasad hilib, halʼaga yahinroq joydan arih hazmohchi bo‘lib, ishga tushgan ekan, tezda charchab kolibdi. U mehnat bilan emas, makr-hiyla bilan Shirinning visoliga erishmohchi bo‘libdi. Kalʼaga tomon bo‘yra yozibdi. Yolmog‘izni chakirib, Shiringa arih ochilganini ayt, Shirin visoliga yetishganimni Farhodga xabar kil, debdi. Oy yorug‘ida toblangan bo‘yralarni ko‘rib, Shirin ishonib, Xisravga turmushga chihishga rozilik beribdi. Yolmog‘izning shum xabarini eshitgan Farhod ketmoni bilan urib o‘zini halok kilibdi. Tong otganda Shirin aldanganini bilibdi, kahramon Farxod arih ochayotgan joyga borib, uning honga belanib yotganini ko‘rib, nola-faryod ko‘taribdi, hammadan voz kechibdi. Bu ertakda ham biz adolat bilan adolatsizlik, halollik bilan makr-hiyla kurashini, el-yurtni suv g-------------- 1 Afsonahoi xalqi toch,ikn, Nashriyoti Davlati Tochikiston, Stalinobod—1957. «Farhod va Shnrin” («Farhodu Shnrin”) vrtagini R. Amonov adabiy jihatdan ishlab, tahrir hilgan. 2 6 2 www.ziyouz.com kutubxonasi bilan maʼmur etish g‘oyasini ko‘ramiz. Ertakdagi geo“ grafik nomlar tojik xalqi yashaydigan joylardan olingan. * * * «Farhod va Shirin” ertak variantlari ichida XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida yozib olinib, rus tiliga tarjima qilingan (yoki qayta ishlangan) variantlar ham diqqatga sazovordir. Shulardan biri A. A. Kushakevichning «Svedeniya o Xodjendskom uyezde”1 ocherkida keltirilgan ertakdir. Ocherk «Granitsa uyezda. Orosheniye”, «Orfograficheskiy ocherk”, «Petrograficheskiy ocherk”, «Ocherk putey soobvdeniya...», «Naseleniya uyezda”, «Ocherk zanyatiy i prommslov naseleniya”, «Prommsl i remesla” bo‘limlaridan iborat bo‘lib, «Orfograficheskiy ocherk” bo‘limida ShirinFarhod tepa hatsida so‘zlab, hoshiyada Farhod va Shirin haqidagi ertaklardan birini hikoya qiladi. Mug allif Oq-suv va Bosmondi-suv oralig‘idagi tepalikni tasvirlab, bu tepalik Bekobodning g‘arbidagi boshqa bir tepalikka qadar cho‘zilgan, Bekobod yaqinidagi tepalikning tik ko‘tarilgan sharqiy buruni — qirg‘og‘i «Shirin-Farhod”1 2 deb nomlanadi, u Shimoliy Sirdaryo vodiysining serunum va sersuv qismi bilan tutashadi, bu joy qadim zamonlardayoq o‘zining hosildorligi va aholisining zichligi bilan shuhrat qozongan edi, u Baxtli Farg‘ona3 deb atalar edi, deydi4. Mana shu Farhod tepaligi haqida diqqatga sazovor afsona yaratilgan bo‘lib, biz uni variantlaridan biri bo‘yicha maʼlum qilamiz” deb afsonani bayon etadi. Bu afsonaning qisqacha mazmuni shunday: Bir ko‘chmanchi badavlat o‘zbekning Shirin degan go‘zal qizi bo‘lar ekan. Shiringa ko‘p yigitlar oshiq bo‘libdi, bular orasida Farhod va Xisrav ham bor ekan. Farhod Bekobod yaqinidan bo‘lib, juda kuchli, 1 Zapkski Imperatorskogo Ruoskogo Geograficheskogo oZ“ shestva. Po obshey geografii. Tom Chetvertmy, SPb, 1871, stri 173—265. ' 2 A. Kushakevich «Shiriiʼ-Ferxatʼ” deb yozgai. * 8 A. Kushakevich «Schastlivaya .Ferxana” deb yozgan. 4 Usha asar, 187—188-betlar. -- www.ziyouz.com kutubxonasi bahodir va go‘zal ekan. Xisrav Xo‘janddan bo‘lib, o‘qimishli, farosatli va chiroyli yigit ekan. Farhod o‘zbek, Xisrav' tojik ekan. Bularning har ikkisiga -,am mehr-muhabbat bilan haragan Shirin: Kimiki Kurkatdan Bekobod va Uch tepaga kadar bo‘lgan yerlarga suv chiharib sug‘orsa, ixtiyorimni o‘shanga bag‘ishlayman, degan ekan. Farhod tezda ishga kirishibdi, daryoni bo‘g‘a boshlabdi. Shaharlik nozik yigit Xisrav bu ishga ojizlik qilibdi, ammo sir boy bermabdi. Nihoyat u bir yalmog‘izga maslahat solib, uning aytganidek cho‘lga bo‘yra yoydiribdi. Tong otar paytida cho‘lning mavj urayotganini ko‘rgan Shirin, shartga muvofih, nikohga rozilik beribdi, buni eshitgan mehnatkash Farhod ketmonini yuhoriga otib, bo‘yniyai tutib turibdi, ketmonning o‘tkir tig‘i uning boshini uzib tashlabdi. Farhodning fojiasini eshitgan Shirin cho‘lga harab yo‘l olibdi, u Xisravning bo‘yra yozib hiyla ishlatganini ko‘rib darg‘azab bo‘libdi, o‘sha yerdayoh ko‘ksiga pichoh urib yihilibdi. Zamonlar o‘tibdi, na Xisravdan, na uning bo‘yralaridan nomu-nishon holibdi. Lekin Farhod nomi bohiy bo‘libdi. Xalh Xo‘janddan deyarlik Qo‘shtegirmonga hadar cho‘zilgan daryo bo‘sag‘asini Farhodning mehnati deb uning xotirasini eʼzozlar hamda Farhod daryo o‘zanini janubga tomon burganda Jizzaxdan Chinozga hadar cho‘zilgan butun Mirzacho‘l suvga maʼmur bo‘lardi, deb afsuslanar ekan. A. Kushakevich bayon etgan ertak go‘yo anih sodir bo‘lgan voheadek konkret joy, tabiiy sharoit va geografik atamalar bilan bog‘langan. Bu ertakning xuddi shu joylarning o‘zida tug‘ilgani yoki ertakning mavzui va mazmuni konkret joy, demakki shu joyning aholisi, uning hayot sharoiti, orzu-intilishi va boshhalar bilan bog‘lanib, mahalliy kolorit bilan mujassamlanganini ko‘rsatadi. A. Kushakevichning ayrim joy va geografik nomlarga bergan izohlari ham xuddi shunday xulosa chiharishga xizmat hiladi. Biroq shuni taʼkidlash lozimki, A. Kushakevich ertakning badiiy himmatini sahlab qolish vazifasini o‘z oldiga ho‘ymagan. Binobarin izoh va haydlar bayon orasiga kiritilgan, yagona uslub sahlanmagan. Zotan, 1 1 A. Kushakevich Xisravni «Xosro” tarzida yozgan. «64 www.ziyouz.com kutubxonasi ocherk xarakteridagi asardan buni talab etib bo‘lmay- —ди ham. Muallif ertakka yo‘l-yo‘lakay murojaat etadi, uni hoshiyada bayon etadi. Lekin shunga qaramay, A. Kushakevich maʼlumoti «Farhod va Shirin”ning xalh orasida keng tarhalgani, suv problemasi uning bosh mavzui bo‘lib holgani, hahramonlar ham, ularning faoliyati ham hadimgi afsona va rivoyatlardan, yozma adabiyot asarlaridan farqli o‘laroq o‘z «geografik xarita”sini o‘zgartirganini ko‘rsatadi. Suv tashnaligi va bu tashnalikni bartaraf etish orzusi «Farhod va Shirin”ga yangi umr bagishlab, uning yangi va mahalliy variantlarini tugdirdi. H. Volinskiy hayta ishlab sheʼr bilan bitgan Bekobod ertagi ham shundan dalolat beradi. A. Kushakevich ilmiy ocherkda ertakka qo‘shimcha bir material sifatida murojaat hilib, undan foydalangan bo‘lsa, N. Volinskiy xalq rivoyati asosida sheʼriy ertak bitadi1. U ertakka «Sladkaya sarevna” («Chuchuk malika”) deb nom beradi. Muallif ertakka uch epigraf ibtado etadi. Mana shu epigraflar: I. «Sahroda tashna kishiga berilgan bir tomchi suv goz yillik gunohni yuvadi... Hayotsiz yerni sug‘organ kishi go‘yo o‘likka jon kiritadi. Ko‘karayotgan ekinzor ollodan uni ekib ko‘kartirgan kishi gunohini afv egishni tilab, tilovat qiladi (turkman, kurd va arablar eʼtiqodidan)»; 2. «Men daryolarni o‘zim xohlagan tomon oqishga majbur etdim, men ularning foydali bo‘lgan joylargagina oqishini istardim. Men hosilsiz yerni daryolarim suvi bilan sug‘orib, serhosil qildim (Malika Semiramida zamonidagi yozuvdan)»; 3. «’ Og1ep1 aIepy ip otte... II pe ve 1ay G1ep ye ^gapy, qiye yapz Ь’ Opep!» «Sharq bir insonni kutyabdi... Barcha buyuklik Sharqda sodir bo‘ladi (Imperator Napoleon I so‘zi)»1 2. 1 Adabiyotshunos N. Kremensov 1957 yilda jamoatchilik ao>tiborini qaytadan ushbu ertakka jalb etgan edi. Qarang: «Zabntmy variant skazaniya o Farxade i Shirin”, gaz. «Pravda Vostoka”, 1957, 23 marta. 2 Turkestanskiy literaturnsh sbornik... S. Peterburg, 1900, str. 57. 265 www.ziyouz.com kutubxonasi Sheʼriy ertak 7 bo‘limdan iborat bo‘lib, ulardan -har biri maxsus nom bilan nomlangan. «Sarevna . Shirin” («Malika Shirin”) deb atalgan birinchi bo‘limda hikoya qilinishicha, qadim zamonda Bekobod saroyida Shirin degan malika bo‘lar ekan, husni-latofati, aqli-fazilati olamga doston bo‘lib, ko‘p shahzodalar, amir-amaldorlar, bahodir yigitlar uning visolini orzu qilar ekan. Ularning orasida Xisrav degan buxorolik sohibjamol, Farhod degan xivalik bahodir ham bor ekan. Shirin kuyov tanlashga oshih- ♦ mabdi, u yig‘ilgan mulozim va mehmonlarga harata so‘z so‘zlabdi. Shirinning so‘zi «Dela dobra” («Yaxshilikning ishi”) va «Dar Dari* («Daryoning armug‘oni”) bo‘limlarida bayon etiladi. Shirin yaxshilik cho‘lu sahroga suv chiharib, u yerlarni obod qilishga qodir, donishmand Zardusht, Xurmuz shuni taʼkidlaganlar, men hayotimni cho‘lu sahroga suv chiharib, u yerlarni obod etib, Ahrimanni mag‘lub etib, el-yurtga xizmat qilishga bag‘ishlayman, shu yo‘lda menga kim hamroh bo‘lsa, mo‘ʼjizalar yaratsa, ixtiyorimni unga bag‘ishlayman, debdi. Farhod shiddat bilan ishga kirishib, mo‘ʼjizalar ko‘rsatibdi. Xisrav esa jodugarning maslahati bilan cho‘lga bo‘yra yozdirib, hiyla ishlatibdi. Shirin aldanibdi, bu shum xabarni eshitgan Farhod o‘zini halok etibdi. Bu vohealar «Farxat i Xosroy” («Farhod va Xisrav”) deb nomlangan to‘rtinchi bo‘limda hikoya qilipadi. Beshinchi bo‘lim «Shirin i Farxat* («Shirin va Farhod”) deb nomlanadi. Farhodning halokatini eshntgan Shirin darg‘azab bo‘lib Xisravni saroydan huvlaydi, Farhod tomon yo‘l olib, uning jasadi ustida o‘zini shahid hiladi. Bu hodisadan, deydi muallif, yetti ming yil kechdi, Xisravdan nomu nishon holmadi, lekin el-yurt Farhod va Shirinlarni unutmaydi, u (Farhod) daryoning yo‘lini cho‘lga buradi, hahrab yotgan yerni sug‘orib, o‘lkaga jon bag‘ishlaydi. «Stepnoy karavan” («Cho‘l karvoni”) deb nomlangan oltinchi bo‘limda suvsiz cho‘lda karvonlarning kechirgan azob-mashahhati, suv kelib hayot va shodu xurramlik ato etgani, Farhod va Shirin ruhi shodlangani aytiladi. Nihoyat «Xvala saryu” («Shoh madhi”) deb atalgan xotima bo‘limda N. Volinskiy chorizmning mustamlakachilik siyosati ruhida so‘z yuritib, Romanovlar sulo2 6 6 www.ziyouz.com kutubxonasi lasini sharaflaydi. Bu bo‘limning ertak syujeti bilan hech handay alohasi yo‘q va u ertak mohiyatini o‘zgartirib yubora olmaydi ham. Shunday hilib N. Volinskiy «Farhod va Shirin”- ning xalq orasida keng tarhalgan va syujeti anʼanaga aylangan variantlaridan birini tanlab olib, uni hayta ishlab, rus kitobxoniga «Farhod va Shirin” sheʼriy ertagini tahdim etadi. N. Volinskiy variantida ham bosh mavzuʼ cho‘lga suv chikarish bo‘lib, Farhod va Shirin ijobiy qahramon bo‘lib, Xisrav salbiy obraz sifatida talhin etiladi, bosh qahramonlarning halokatiga haramay, ertak optimistik ruh bilan, asriy orzularning ro‘yobga chihishi bilan xotimalanadi. N. Volinskiy tanlagan variant Bekobod atrofida paydo bo‘lgan, garchi ertakda Xorazm va Buxoro tilga olinib, Xisrav Buxorodan, Farhod Xivadan deb borilsa-da, asosiy vohea Bekobod atrofida, Mirzacho‘l sahrolarida, Shirin yurtida sodir bo‘ladi: V pustinnmx stepyax Xorezmiyskoy stranm, U mrachnmx porogov vorot Ferganm, Gde vechno bushuyet Dari vodopad, Jila doch sarya vo dvorse Begovad...1 Muallif xalh ertagining syujet va kompozitsiyasini, obrazlar sistemasi va g‘oyaviy mohiyatini sahlab qolgan. Ammo u ertakka ayrim ho‘shimcha va qistirmalar kiritgan. Bular, baʼzi mustasnolardan hatʼi nazar, ertakning g‘oyaviy mazmunini to‘ldirish, hikoyaviy koloritini oshirishga yordam ham bergan. Ikkinchi bo‘limdagi Shirinning cho‘lga suv chiqarish tilagini hadimgi asotirlar bilan bog‘lab bayon etish xuddi shu zayldadir. Zardushtiylikning mukaddas kitobi «Avesto”da mehnat, dehhonchilik madh etiladi, mehnat bilan, dehhonchilik bilan Ahrimanni — yomonlik va horong‘ilik kuchlarini mahv etish mumkin deb taʼlim beriladi. Shirinning so‘zlari zardushtiylik va «Avesto” (yoki ♦ Zendavesto”)ning shu jihatlari bilan bog‘lih. Shirin qovjiragan cho‘lga suv chiharib, uni obod et1 Usha yerda, 59-bet. 267 www.ziyouz.com kutubxonasi moqchi bo‘ldi. U o‘ziga monand dilovar yigit, fidoyi zahmatkashga ixtiyorini topshirmohchi: Tomu ya, knyazya1, svoye serdse otdam, Kto klyuch ot Dari mne polojit k nogam, Kto jajdu bezvodnxx stepey utolit, I spyashiye zemli vodoy orosit1 2. Shunday dilovar va fidoyi kishi Farhod bo‘lib chihdi. U halollik bilan ishga kirishdi. Xisrav esa makr-hiyla yo‘liga o‘tib oldi. U nomardlik bilan Shiringa erishib olib, Farhodning shijoatli mehnatini barbod bermohchi bo‘ladi. Farhod bilan Xisravning to‘knashuvi, ikkinchi so‘z bilan aytganda halollik, zahmatkashlik, fidoyilik bilan makkorlik, xudbinlik va ayyorlik o‘rtasidagi to‘hnashuv ertak konfliktining asosini tashkil etadi. Shirin, Farhod yaxshilik va yorug‘lik kuchini — «Hurmuz hudrati” ni namoyish etsa, Xisrav va yalmog‘iz yomonlik va horong‘ilikni — «Ahriman habohati”ni namoyish etadi. Garchi Xisrav habohati tufayli Farhod boshlagan ish oxiriga yetmay holsa-da, lekin yaxshilik va yorug‘lik kuchlari mavjud ekan, hachon bo‘lmasin cho‘lga suv keladi, el murod-mahsadiga yetadi. Xalhha, xalh ijodiyotiga xos bu optimistik ruh, ishonch va eʼtihod «Cho‘l karvoni” bo‘limida yaxshi ifodalangan. Lirik xarakterdagi bu bo‘limda cho‘l va karvonning ikki holati kontrast berilgan: I Idet karavan po goryachim peskam, Po golsh, bezvodnsh, sgauchim tropam. Ustal, istomilsya stepnoy karavai, I straxom obʼyatm serdsa musulman3. II Idet karavan po xolodnmm peskam, Po sochnshm, pushistmm svetushim tropam, Vzdoxnul, osvetilsya stepnoy karavan, I radostnn, svetln slova musulman. 1 Muallif «knyazya”, «boyare” kabi rus jamiyatiga xos termin va unvonlarni ishlatgan. Bu uning ertakni rus tilida bitib, rus kitobxoniga taqdim etishi bilan izohlanadi. 2 Usha yerda, 60-bet. 3 Usha yerda, o‘sha sahifa. 268 www.ziyouz.com kutubxonasi Karvon bo‘lnmi ertakni syujet jihatidan ham, g‘oyavyy-badiiy jihatdan ham yakunlashga muvofih ishlangan muallifning ijodiy yutugidir. Ertak qatʼiy bir reja bilan bitilgan. Uning yetti bo‘limi bor, har bir bo‘lim yetti banddan tashkil topgan (jamʼi 49 band). Bandlar to‘rt misradan iborat (jamʼi 196 misra), butun asar juft hofiya sistemasida bo‘lib, misralar o‘n bir hijolik sillabotonik vazndadir. N. Lyapunova yozib olgan variant ham A. Kushakevich va N. Volinskiy variantlariga o‘xshab ketadi. Ammo N. Lyapunova yozib olgan variantda Farhod va Shirinning tahdiri birmuncha boshhacharoh hikoya hilinadi. Xisravga aldanganini bilgan Shirin unga tegishdan ko‘ra o‘limni afzal ko‘rib, bir g‘orga kirib, o‘sha yerda «goyib” bo‘ladi. Shirindan ajralganini eshitgan Farhod o‘zini suvga tashlab halok bo‘ladi. Shunday hilib, «Farhod va Shirin” xalh orasida keng tarhalgan ertaklardan biri bo‘lib, bu ertaklarning turli-turli variantlari bor. Variantlar syujet, kompozitsiya, obrazlar sistemasi va boshqa jihatlardan bir-biridan farh hiladi, ular goh Amudaryo, goh Sirdaryo, baʼzan esa umuman «daryo” atrofida sodir bo‘lgan vohealarni hikoya hiladi. Lekin shu fark-tafovutiga haramay, ular mohiyat eʼtibori bilan mushtarakdirlar. Suv mavzui, cho‘lga hayot bagishlash uchun kurash, Farhod va Shirin obrazlari bu mushtaraklikni vujudga keltiruvchi manbadir. Shirin Shoh xotinning jiyani, Shirin malika, Shirin boy hizi va hokazo. Farhod ham — shahzoda, boyning o‘gli, kambag‘alning farzandi va hokazo. Lekin shu farh-tafovutiga haramay Shirin ham, Farhod ham birinchi navbatda komil inson, xalq farzandi, xalk orzu-umidlari yo‘lidagi fidoyi kishilar sifatida gavdalanadilar. Ularni nasab va mansab emas, balki suv uchun kurash, arih ochish, xarobalarni obod etish maslagi bir-biri bilan yahinlashtiradi. Voqealar o‘z anʼanaviy «geografik xarita” sini o‘zgartirib, obrazlar ham «anʼanaviy makoni” ni o‘zgartirib boradi. Bu anʼanalardan chekinishdir. Lekin ertak ijodchilari anʼanalardan chekingan bo‘lsalar-da, ular hayotning ehtiyoji va talabidan chekinmadilar, balki unga yahinlashib bordilar. Binobarin «Farhod va 269 www.ziyouz.com kutubxonasi Shirin” ga o‘z zamon va zaminlarining ruhini kiritdilar. Bu «Farhod va Shirin” ning yanada kengroh tarqalishiga, xalkning kundalik hayoti bilan yashashiga xizmat hildi1. Maʼlumki, Alisher Navoiy xamsachilik anʼanasidan mustahkam o‘rin olgan «Xisrav va Shirin” o‘rniga yangi tema va problemalar, yangi mazmun va goyalar, yangi obraz va xarakterlarning tajassumi bo‘lgan «Farhod va Shirin” dostonini yaratdi. Navoiy halami bilan anʼanaviy «Xisrav Yea Shirin”, «Farhod va Shirin” tomon takmil topib barharor bo‘ldi. O‘rta Osiyoda tarhalgan shu mavzudagi ertaklarning ham ko‘pchiligi «Farhod va Shirin” deb nomlanadi, ularning bosh hahramoni — ijobiy obrazlari Farhod bilan Shirin bo‘lib, Xisrav salbiy obraz sifatida talhin etiladi. Taʼkidlanganidek, bu ertaklarning shakllanishi xronologiyasini hatʼiy aniklash mumkin bo‘lmasa-da, lekin shuni dadil aytish mumkinki, ularning ko‘pchiligida Navoiy dostoni izlari ravshan ko‘rinadi. «Farhod va Shirin” haqida turli vositalar orqali maʼlum tasavvurga ega bo‘lgan, Navoiy dahosidan ilhomlangan xalq ijodchilari o‘z muxitiga yaqinlashtirib «Farhod Yea Shirin*ning ertak variantlarini yaratganlar. Navoiy asarlarining «xalq kitobi” siklidan o‘rin olishi, dostonlarining ertak va afsona variantlarining vujudga kelishi «Farhod va Shirin” hamda «Layli va Majnun” kabi xalq dostonlarining paydo bo‘lishiga zamin tayyorladi. «FARHOD VA SHIRIN* XAMDA «LAYLI VA MAJNUNvNING XALQ DOSTONI VARIANTLARI O‘zbek xalq shoirlari repertuari xalq og‘zaki ijodi asarlari. bilan birga, kelib chiqishi jihatidan adabiyotga taalluqli bo‘lib, folklor asarlari sifatida qayta ishlangan ko‘pgina dostonni, o‘zbek klassik poeziyasi asarlarini ham qamrab oladi. Folklor bilan yozma adabiyotning bir-biriga taʼsiri og‘zaki poe1 Ozarbayjon xalqida ham «Farhod va Shirin”ning ertak variantlari bor. Qarang: Nizami eserlarining el variantlari, Bakm, 1941. 2 7 0 www.ziyouz.com kutubxonasi ziya bilan birga kitobiy adabiyotning yuksak klassik namunalarini yaratgan barcha madaniy xalqlarda odatdagi hodisadir. Bu taʼsir har ikki yo‘nalishda ham namoyon bo‘ladi: yozma klassik poeziya taraqqiyoti cho‘qqisida ham xalh sanʼatidan ajralib qolmaydi va xalh ijodi anʼanalaridan ilzfmlanadi; o‘z navbatida, xalq adabiyoti ham taraqqiyotining maʼlum boshichida klassik adabiyotning taʼsirida boyib boradi”1. Bu aloqalar «Farhod va Shirin* hamda «Layli va Majnun” kabi asarlar misolida ham ravshan namoyon bo‘ladi. Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin” hamda «Layli va Majnun” kabi dostonlarni yaratishda xalh ijodiyoti muhim manba bo‘lib xizmat hilgan bo‘lsa, o‘z navbatida shu dostonlarning xalh variantlarining paydo bo‘lishida Navoiy merosi sarchashma bo‘ldi. «Farhod va Shirin”, «Layli va Majnun” xalh dostonlarining shakllanishi tarixi, ularni ijod hilgan va birinchi bo‘lib aytib yurgan baxshilarning nomi maʼlum emas. Bu ikki doston 30-yillarning oxirlarida mashhur xalh shoiri Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan1 2. Fozil shoir bu dostonlarni ustozi Yo‘ldosh shoirdan o‘rgangan ekan3. Ammo Fozil Yo‘ldoshdan yozib olinganidan tashhari bu dostonlarning boshha variantlari bizga maʼlum emas. Bundan tashhari, xalh dostonlari bevosita Navoiy asarlari asosida vujudga kelmay, balki xalh kitobi, ertak va hissalar vositasida paydo bo‘lgan. «...Bu dostonning,— deydi M. Afzalov «Farhod va Shirin”ga yozgan «So‘zboshi”sida,— xalh shoirlari repertuariga o‘tishi va mustahil ravishda kuylanishi, Alisher Navoiyning shu nomdagi asari, shuningdek, xalh orasida keng tarhalgan Farhod va Shirin nomi bilan bog‘langan afsonalar, xalh kitoblari, hissalar taʼsiri natijasida yuzaga kelgan bo‘lsa kerak”4. V. Jirmunskiy va 1 V. M. Jirmunskiy, X. T. Zarifov, Uzbekskiy narodnshy geroicheskiy epos, Moskva, 1947, str. 279—280. 2 «Farhod va Shirin” B. Karimov, «Layli va Majnun” M. Afzalov tomonidan yozib olingan, har ikki doston ham M. Afzalov tomonidan nashrga tayyorlangan. 3 Farhod va Shirin (doston), UzSSR «Fan* nashriyoti, Toshkent, 1966, 3-bet. (M. Afzalov— «So‘zboshi”). 4 Usha o‘rinda. 271 www.ziyouz.com kutubxonasi H. Zarifov fikricha", xalq dostoni bilan Navoiy asari oralig‘ida maʼlum manba bo‘lib, bu manba xalh kitobidir. Xalq kitobi tili va uslubi murakkabrok bo‘lgan Navoiy dostonlari tekstiga nisbatan xal^ shoiriga yaqinrots va manzurroqdir1. Shunday qilib, folkloristlar Navoiy dostonlari bilan halq dostonlari orasida maʼlum bir vosita—manba mavjud deb hisoblaydilar. Ammo bu vosita — manba konkret aniq emas. Lekin shunday bo‘lsa-da, V. Jirmunskiy va H. Zarifov taʼkidlaganidek1 2, Fozil shoir repertuaridagi dostonlar bilan Navoiy asarlarini qiyosiy o‘rganish katta ilmiy-nazariy ahamiyatga molikdir. Chunki: a) Qiyosiy o‘rganish xalhning, xalh ijodchilarining Navoiyga va uning merosiga munosabatini belgilashga yordam beradi; b) Qiyosiy o‘rganish xalh ijodchilarining Navoiy dostonlarining goyaviy-badiiy himmatini anglash darajasi va uning asoslarini saqlab holishini anihlashga; v) yozma adabiyot bilan folklor anʼanalarining uzviy bog‘lanishi va birga mujassam bo‘lishini yoritishga xizmat hiladi. Mana shu nuqtai nazardan «Farhod va Shirin” hamda «Layli va Majnun” dostonlari hahida mulohaza yuritaylik. «FARHOD VA SHIRIN* DOSTONI «Farhod va Shirin”da ikki manba—yozma adabiyot va folklordan ijodiy foydalanilgan. Xalh shoirlari dostonning syujeti, kompozitsiyasi, obrazlar sistemasi va g‘oyaviy mazmunida «Farhod va Shirin” (hisman «Xisrav va Shirin”) anʼanalariga tayangan bo‘lsalar, bayon usuli va uslubida, til va poetikada folklor anʼanalarini davom ettiradilar. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan «Farhod va Shirin”, haysi bir vosita bilan bo‘lmasin, yozma adabiyotdan Alisher Na2 7 2 1 O‘sha asar, 286-bet. 2 O‘sha asar, 282-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi voiy dostoniga, ayrim o‘rinlari bilan Nizomiy Ganjaviyning «Xisrav va Shirin”iga yaqin keladi. Bu xususan dostonning syujeti va kompozitsiyasida ravshanroq ko‘zga tashlanadi. Fozil shoir dostonidagi Chin hohoni taʼrifi va tavsifi, Farhodning tug‘ilishi, uning tosh yo‘nishni o‘rganishi, xazinada Shirinning tasvirini ko‘rib, oshih bo‘lishi, Iskandar tilsimi, Hakim va Bobo bilan uchrashuv (Navoiyda Suhaylo va Suhrot), Farhodnnng dev bilan jangi, xohonning o‘z taxtini Farhodga taklif etishi, dengiz safari va uning ohibati, Farhodning o‘z mehnati va shijoati bilan Shirinning mayl-muhabbatini hozonishi, Xisravning Farhod va Shirin sevgisiga g‘ov bo‘lishi, yalmog‘iz hiylasi, tog‘da hasr hurish, arih ochish va boshha epizodlar, ayrim juzʼiy chekinish va o‘zgarishlarni hisobga olmaganda, Navoiy dostoniga muvofih ishlangan. Shubhasiz, bu «muvofihlik”ni Umar Bohiy xalh kitobi tarzida ishlagan «Farhod va Shirin” bilan Navoiy dostoni o‘rtasidagi «muvofiklik”ka tenglashtirib bo‘lmaydi. Zotan Umar Bohiy vazifasi o‘zga-yu, xalq shoirining vazifasi o‘zga bo‘lgan. Umar Bohiy Navoiy dostonini qisha nasriy bayonda kitobxonlarga taqdim etish vazifasini o‘z oldiga ho‘ygan. U Navoiy dostonidan chetga chihmaslikka intilgan va bunga erishgan ham. Bunday vazifani amalga oshirshn uchun Umar Bohiyning imkoniyat doirasi keng edi, uning qo‘l ostida Navoiy dostoni teksti mavjud edi, u chuhur va atroflicha kitobiy bilimga ega edi, Sharh klassik adabiyotidan mukammal taʼlim olgan edi. Shu bilan birga, u xalh ijodi, xalh kitoblari tajribasi bilan yakindan tanish edi. Binobarin u Navoiy dostonini mazmunan originalga maksimum muvofih tarzda, lekin xalh kitobi uslubida muvaffahiyat bilan bayon eta bildi. Fozil shoir (uning ustozi Yo‘ldosh shoir ham) xalh ijodi maktabidan taʼlim olgan, xalh ijodi anʼanalari bilan kamol topgan edi. U klassik adabiyot bilan, jumladan Navoiy ijsdiyoti bilan bevosita emas, badki bavosita tanish edi. Shu bilan birga, u «Farhod va Shirin”ni kuylar ekan, o‘zigacha xalk ijodida shakllangan doston anʼanalariga rioya hilar, badiha yo‘li bilan xalg; ijodkorligi sarhadlariga parvoz etar, o‘z ijodkorlik va ijrochilik sanʼatini -«shga solar edi. Fozil N. Mallayev 273 * , www.ziyouz.com kutubxonasi shoirdan yozib olingan «Farhod va Shirin” hamda ♦Layli va Majnun” hahida fikr yuritib, V. Jirmunskiy va H. Zarifov tubandagilarni hayd etgan edilar: «Savodi bo‘lmagan Fozil bu syujetlarni kitoblardan emas, balki o‘z epik maktabining og‘zaki traditsiyalaridan, kitobiy adabiyotning bu asarlari o‘zbek folklori og‘zaki traditsiyalariga muvofiq handay o‘ziga xos xususiyatlar bilan shakllangan bo‘lsa, o‘shandayicha oldi”1. Navoiy dostonidagi Farhod sharafiga sasrlar qurilishi, Farhodning tosh yo‘nish va surat solish sanʼatini o‘rganishi, xazinada sehrli sanditsni ko‘rib hiziqishi epizodlari Fozil shoir dostonida tubandagicha ifodalangan: «...Xotsoni Chin mamlakatidagi tosh kesadigan, toshga nakshin gullar o‘tsizadigan ustalarni yig‘ib, shularni ko‘rib vaqti xush bo‘lsin, deb bir tomoshaxona soldirdi. Farhod tablada ot bilan (taʼkid бизники— N. M.), podsholik siyosati bilan ham ishi bo‘lmadi, kecha-kunduz shu ustalarning hoshida bo‘ldi. Tosh kesib, nahsh siladigan anjomlarni bilib, ko‘ngli shuni o‘rganmoqda bo‘ldi. Ug‘lining bu yurishini ko‘rib, podsho nomus hildi... Kunlardan bir kun Xotsoni Chin o‘g‘lining qo‘lidan ushlab, «Shu kasbni qo‘yarmi, dunyoga qiziqarmi?»—deb g‘aznaxonaga1 2 olib kirdi. G‘aznaxonada tilla, gavhar, laʼli, yohut, zumrad, shamshir, po‘latlarni ko‘rsatdi. Farhod bularning hech haysisini ixtiyor hilmadi. Shundan so‘ng u yana bir g‘aznaxonaga olib kirdi. Bu g‘aznaxonada Farhod bir hutini ko‘rdi. Qutining sho‘ʼlasi har yoqha urib, g‘azna uy yorug‘ bo‘lib turar edi. Farhod shu hutiga ho‘l uzatdi. Shunda otasi: «Ota-bobomiz ham hutini tutishgani yo‘h”,— deb nasihat hilib, o‘g‘liga bir-ikki og‘ir so‘z aytib turgan ekan: Jonim bolam, meni xafa qilmagin, Qo‘l uzatib bu qutiyai olmagin. Bobo-bobo kalonimiz tutgak yo‘q, I Bu qutiga sen ixtnyor qilmagin, 1 Usha asar, 50-bet. 2 Xals talaffuzida «xazina”dan ko‘ra ko‘proq «g‘azna” ishlatiladi. 274 www.ziyouz.com kutubxonasi Bu kuti ko‘hna zamondan cholgan, Bu qutining shuʼlasi yolgon, Sen qutiga qo‘l uzatma Farhodjon! Qaragan odamlar ko‘p halok bo‘lgan... O‘g‘li Farhod bilganidan 1{olmabdi. Shu zamon qutini qo‘liga olib, Sho‘ʼlasi turibdi dunyoga urib, Bir ochib ko‘rmakka intizor bo‘lib. Bu huti podsho Iskandardan qolgan oyna ekan. Farhod aytdi: «Buning kaliti hani? Bir ochib ko‘rayin, buning sirti shunday, ichi handay ekan? * Otasi ko‘rsatganiga pushaymon hilib, Chinmochin mamlakatida bu nima vohea deb, munajjimlarni yigib so‘radi. Ular ham bilmadi. Farhod: «Qutining kalitini topib ber”,— deb chatoh hilyapti. Shunda yigilgan kishllar, munajjimlar aytdi: «Buning kalitini bir Luhmon hakim, ko‘hna zamondan holgan kishi bor, shu bilmasa, biz bilmaymiz”. Farhod aytdi: «U kishi hayerda bo‘ladi?». Odamlar aytdi: «Bizning Xitoy davlatida, Xohoni Chin mamlakatida yo‘h. Magar bo‘lsa shahri Yunonda bo‘ladi. O‘lmagan bo‘lsa, shahri Yunondan topiladi”,— dedi...»1 Bu parcha zikr etilgan epizodlar mazmuni Navoiy dostoniga muvofih tarzda asosan sahlanib qolgani, ifoda esa anʼanaviy xalh dostonlariga xos ekanini ravshan ko‘rsatadi. Qasrni «tamoshaxona” deb olinishi, «Farhod tablada ot bilan... iShi bo‘lmadi”, «Buning kalitini bir Luhmon hakim... bilmasa” kabi juzʼiy o‘zgarishlar epizodlarning asosiy mohiyatiga xalahit bermaydi. Navoiy dostoniga «muvofih* keladigan boshha epizodlar ham deyarli shu zayldadir. Navoiy dostoni anʼanalari Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan «Farhod va Shirin” syujeti va kompozitsiyasida yetakchidir. Xalh dostoni uchun yozma adabiyotdan Navoiyning «Farhod va Shirin”idan keyin ikkinchi manbaʼ bo‘lib xizmat hilgan asar ulug‘ ozarbayjon shoiri va mutafakkiri Nizomiy Ganjaviyning «Xisrav va Shirin” 1 Farhod va Shirin (doston), UzSSR «Fan” nashriyoti, Toshkent, 1966, 13—15-betlar. Bundan keyin shu asarning faqat sahifalarini ko‘rsatamiz. 275 www.ziyouz.com kutubxonasi dostonidir. Maʼlumki, Nizomiy asarlari o‘zbek xalsiga originalda va tarjimada asrlar mobaynida ya^indan tanish va manzur bo‘lib keladi. Shubhasiz, xalh shoirlari ham bavosita bo‘lsa-da, Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, Jomiy kabi fors-tojik tilida ijod vtgan buyuk so‘z sanʼatkorlari hahida maʼlum tasavvurga ega bo‘lganlar, ulardan bahramand bo‘lganlar. Xalh shoirlari zinhor savodxonlar davrasidan tashharida bo‘lgan emaslar, baxshilar bilan shoirlar o‘rtasida ijodiy aloha va hamkorlik bo‘lgan, shoir xalh baxshisi bilan mushoira hilgan, biri ikkinchi birining «adabiy maʼraka”sida ishtirok etgan. «Farhod a Shirin”ning xalh variantini yaratgan ijodkorlarning xamsaxonlar davrasida hatnashib, Nizomiy dostonini, uning tarjimasi va sharhini tinglagan bo‘lishi yoki boshha manba va vositalar orqali «Xisrav va Shirin” hahida maʼlum bilim va tasavvurga ega bo‘lishi mumkin. Bu holat, bir tomondan, yozma adabiyot bilan folklorning, ikkinchi tomondan, o‘zbek adabiyoti bilan boshha xalhlar adabiyoti o‘rtasidagi o‘zaro alohalarni yana bir bor taʼkidlaydi. Fozil shoir dostonidagi bir necha epizod Nizomiyning «Xisrav va Shirin”iga monand keladi. Bu epizodlar Xisravning Xurmo‘z tomonidan jazolanishi, Xisrav bilan Shopurning do‘stligi, Xisrav bilan Shirinning bir-birini sevishi masalalari bilan bog‘liqdir. Biroq Fozil shoir dostonida Xurmuz va Xisrav Jo‘ramiz va uning o‘g‘li Shahzoda (oti atalmaydi) deb yuritiladi, unda Shahzodadan bo‘lak yana Xisrav obrazi ham bor. Anʼanaviy Xisrav obraziniig shahzoda va Xisrav obrazlariga bo‘linib ketishi sababi va jarayoni hahida konkret fikr yuritmoh mushkul. Lekin shuni taʼkidlash lozimki, anʼanaviy Xisrav obrazining Shahzoda va Xisravga bo‘linishi dostonning syujeti va kompozitsiyasida birmuncha parokandalik va chalkashlikni vujudga keltirgan, Xisrav obrazini nomukammalroh hilib ho‘ygan. Ehtimol, ayni bir vahtda ham Nizomiy dostonidagi Xiaravni, ham Navoiy Xisravini saklab holish tilagi shunga olib kelgan bo‘lishi mumkin. Zotan, Nizomiy va Navoiy yaratgan Xisrav obrazini (kelib chihishi jihatidaya birligi va bir hator mushtarak xususiyatlariga haramay) bir obrazda mujassamlashtirish mumkin emas. 276 www.ziyouz.com kutubxonasi 'Shuning uchun bo‘lsa kerak, xalq ijodchilari birini Shahzoda, birini Xisrav deb olganlar. Endi monand epizodlarga o‘taylik. 1. Nizomiy dostonida: Anushirvoni Odildan keyin Eron taxtiga uning o‘g‘li Xurmo‘z chihibdi. Xurmo‘zning o‘g‘li, o‘lsa taxtga vorisi yo‘q ekan. Xurmo‘z tilovat qilib o‘g‘il ko‘ribdi, unga Xisrav deb nom beribdi. Xisrav juda go‘zal, aqlli, farosatli va har tomonlama komil yigit bo‘lib yetishibdi. Xurmo‘z uni joni-dilidan yaxshi ko‘rar edi. Otasi Anushirvoni Odil izidan borgan Xurmuz, kimki birovga jabr-sitam qilsa, ekin-tikiniga talafot yetkazsa, ahli-ayoliga yomon ko‘z bilan qarasa, kim bo‘lishidan qatʼi nazar, qattiq jazoga tortiladi deb farmon chiqaribdi. Bir mahal ovga chiqqan Xisrav bir qishloq yaqiniga qo‘nib qolibdi, chodir tikib, kechgacha aysh-ishrat qilibdi. Kech kiribdi. Shahzoda qishloq xonadonlaridan birinikida tunashni ixtiyor qilibdi. Aysh-ishrat uzoq davom etibdi, may quyilib, changu tarona jo‘r bo‘libdi. Shahzoda aysh-ishrat bilan band ekan, oti qoziqdan bo‘shab, ekinzorni payxon qilibdi, bir quli boqqa kirib, g‘o‘ra uzibdi... Ertalab Xurmo‘zga Xisravning shohona amru farmonni buzgani, nomaqbul ishlar qilgani haqida maʼlumot berib: «Gar in begonaye kardi, na farzand, Biburdi xonumonashro xudovand. Zanad ba dar rage fassod sad nesh, Vale dastash bilarzad bar ragi xesh”1, yaʼni: Agar bu ishlarni o‘g‘ling emas, begona kishi qilganda xudovand xon-monini barbod etardi. Ha, tabib o‘zgalar tomiriga yuz nishtar uradi-yu, lekin o‘z tomiriga kelganda qo‘li qaltiraydi,— deb taʼna qiladilar. Xurmo‘z hukm qiladi: Muluk farmud, to xanjar kashidand, Takovar markabashro pay burdand. 1 Nizomiy Ganjaviy, Xusrav va Shirin, ilmiy-tanqidiy tekst, arab yozuvida. Boku, 1960, 82-bet. Tekstda «Fassod” xato bilan «Fassor” bo‘lib ketgan. 277 www.ziyouz.com kutubxonasi G‘ulomashro ba sohibi g‘o‘ra dodavd, Gulobero ba xoki sho‘ra dodand. Dar on xonaki bud on ro‘z raxtash, Ba sohib xoia baxshidand raxtash, Pas ongah noxuni changiy shikastand, ^ Zi ro‘yi changash abreshum gusistand...1 (Muluk buyurdi: otning paylari xanjar bilan kesib tashlansin, qul g‘o‘ra egasiga berilsin, gulob sho‘rtuproqqa to‘kilib tashlansin, u uyga olib borilgan barcha buyumlar uy egasi ixtiyoriga topshirilsin. Shundan keyin changchining noxunini sindirib, changi ustidagi ipak jiltni yirtib tashladilar). O‘rtaga obro‘li-eʼtiborli kishilar tushgani va kechmish qodisalarga bevosita Xisravning o‘zi aybdor emasligi uchun otasi Xisravning qonidan kechadi... Fozil shoir dostonida ushbu epizod tubandagicha berilgan: ♦Farhod bunda ishlab, bu ishlarni tuzatib yotsin. Endi otboqar Shopur otni tashlab bu shahardan chiqib ketdi. Farhod ham buni qayoqqa ketganini bilmadi. Shopur bu shahardan chiqib poyi piyoda, kallasi oqqan yoqqa ketib borayotir edi, Mahinbonu, Shirin, Farhod o‘zga xizmatchilar ham bu otboqarni qayoqqa ketganini bilmadi. Necha muddat yo‘l yurib, bir kunlari bir shaharga bordi. Bu shaharning podshosini Jo‘ramiz der ekan. Ul juda fuqaroparvar ekan. Xalqini chaqirtirib qo‘ygan edi. «Bir kishi fuqaromga zarar yetkazsa, quloq-burnini kesib, bu shahardan yo‘q qilib yuboraman”,— deb edi. Bu podshoga ko‘rinish berdi, podsho so‘radi: — Nima kasb qilasan? Shirinning davlatidan borib, bunga ham: — Qo‘limdan hech narsa kelmaydi, bir otboqarlik keladi,— dedi. Shunda bunga ham otboqar bo‘ldi. Podshoning bir shahzoda o‘g‘li bor edi. Ug‘li bilan hamdam bo‘lib ot boqib yurdi. Buning qancha kanizi, to‘rt yuz yigiti bilan shahzoda bog‘da o‘yin qilib yurar edi. Bir kuni tomoshaga jo‘nadi. Tomosha qilib tog‘i toshlarni, bahorli yerlarni ko‘rib, bir boyning chorbog‘iga kirib, to‘rt yuz odami bilan, qancha kanizak xo1 Zikr etilgan iashr, 83-bet. 278 www.ziyouz.com kutubxonasi tinlar bilan qo‘ndi. Erta bilan boy chorbog‘idan xabar oldi. Bu ahvolni ko‘rib podshoning hoshiga borib, bularning ustidan arz hilib turgan ekan... Bu so‘zni eshitib, podsho jallodlarni chahirib, bir so‘z aygib turgan ekan: Hayallakay, jallod, shundan boringlar, Borib boyning chorbog‘ini ko‘ringlar, Kim bo‘lsa ham qaramanglar betiga, Kesib boshin aning nobud qilinglarG Necha kaniz birga bo‘lsa qoshida, Sochin kesib odamlarga beringlar! Hayallamay boring bul zamon bosib, Otlarning barini oyogin kesib, Shunday snlib jazosini beringlar, Xalqqa ibrat bo‘lsin, onday qilinglar... Jallodlar chorbog‘ bordi, borsa hammasi mast bo‘- 'либ yotibdi: Hayvonlar chorbog‘da harna bor o‘tini yeb, gullarni oyoq osti hilib, yosh novdalarni sindirib yuribdi. Shunda jallodlar otlarning oyog‘ini kesdi, hancha odamlarning quloq-burnini kesdi, nechalarni o‘ldirib yubordi, kanizak xotinlarning sochini kesib, chahqon hilib har kimga berib yubordi. Shahzodanp o‘ldirmay, ikki qo‘lini orhasiga bog‘lab jallodlar podshoning qoshiga olib keldi. Podsho ko‘rib: ♦Buni nega , o‘ldirmay haydab keldinglar” dedi. Xalhha ibrat bo‘lsin, deb shahzodani zindonga soldi. Shahzoda bir kuni zindonda ohu faryod kilib yotar edi, Shopur ot bohib yurib, buni eshitib, podshoning hoshiga kelib, o‘g‘lining gunohini tilab turgan ekan: Jafo tortib shirii jonim bu tavda, Bir shadzoda fig‘on qilar zindonda... Bir musofir tushib endi oraga, Gunohidin o‘ting, shohim, sadaga. Shopur bu so‘zlarni aytib turgandan so‘ng, shoh: «Zindondan chiqarib ol, bo‘lmasa”,—dedi...»1 Baʼzi detallardagi o‘zgarish, xalq ijodiga xos o‘ta mubolag‘a va boshqa xususiyatlarini hisobga olmaganda, 1 4 1 — 4 3 -b e t l a r 2 7 9 www.ziyouz.com kutubxonasi keltirilgan parcha o‘z mohiyati bilan Nizomiy dostonidagi epizodga muvofihdir. II. Nizomiy dostonida Shopur rassom bo‘lib, Shirinning suratini ishlab Xisravga ko‘rsatadi, Xisrav Shiringa g‘oyibona oshihi beharor bo‘ladi; shuningdek, u Xisravning suratini Shirin sayr hiladigan joyga ilib ho‘yadi, go‘zal shahzoda suratini ko‘rib Shirin ham uni sevib qoladi... . Xuddi shunga monand epizod Fozil shoirning «Farhod va Shirin”ida ham bor. Shopur bir kanizagining firohida hattih alam-iztirob chekayotgan shahzodaga tasalli berib, «Eron mamlakatida Shirin degan bir hiz bor... Osmonning ostida, yerning ustida Shirinday suluv hiz bo‘lmaydi”1 deydi. Shopur Eronga yo‘l oladi, Mehinbonuga ham otbohar bo‘lib ishga yollanadi. «...Shirin bir kuni tohha hizlari bilan, odamlari bilan tomoshaga chihdi. Shirin tushadigan yerga Shopur bir hog‘ozga surat gortdi. Shirin olib ko‘rayin deganda bir kanizi yonboshidan kelib Shirindan yulib olib, o‘rab kissasiga solib ho‘ydi... bu odam bir ish boshlayin, deb yurgan odam ekan, birovni ko‘rsatib, Shirinni jinni hilib yurmasin, deb olib kissasiga soldi, shunda tomoshadan haytdi...1 2”. Shunday hilib, Shirin bilan Shahzoda Shopur tufayli bir-birini sevib holadi, Shopur birining taʼrif-tavsifini aytsa, ikkinchi birining «suratini tortadi”. (Nizomiy dostonida Shopur Xisravga Shirinning suratini chizib taʼriflaydi, Fozil shoirda esa bu so‘z bilan bajariladi. Nizomiy dostonidagi Xisrav Fozil shoirda bu epivodda ham Jo‘ramiz shohning o‘g‘li shahzoda deb beriladi.) III. Ikki dostondagi mushtarak epizodlardan yana biri chashma bilan bog‘lihdir. Nizomiy dostonida Ozarbayjonga yo‘l olgan Xisrav yo‘lda bir chashmada cho‘milayotgan go‘zalni ko‘rib qoladi. Bu Shirin edi... Fozil shoir dosgonida bir-birini izlab Shahzoda bilan Shirin yo‘lga tushishadi. Shirin «Shahzodaning nshhibozligida qamchi urdi, ot bir ko‘tarilib, uch oylik yo‘lga tushib edi... Bir chashmani ko‘rdi. Chashma280 1 44-bet. 2 45—46-betlar ning bo‘yida Shirin otdan tushib, kun issik, bir cho‘milib salqinlab olay deb, shunda kiyimlarini ho‘yib chashmaga kirdi. Qirq kundan beri Jo‘ramizning o‘g‘li Shahzoda yo‘lga harab, Shopurning yo o‘zi kelmadi, yo xabari kelmadi. Bir yolg‘onchimikan, bu padar laʼnati mani aldadi, endi shu hizni o‘zim borib ko‘rmasam bo‘lmas,— deb otlanib yo‘lga chiqdi. Borayotib ko‘rdi, bir chashmaning boshida bir ot turibdi. Bir hiz g‘usul hilayotibdi.— Ke, bu turishda yalang‘och ekan, ustiga borsam odobdan emas. Suvdan chiqib kiyimlarini kiysin, undan keyin borib, gaplashaman-da,—deb otidan tushib, otga suyanib, orha betini qizga karatib turdi.— Suvdan chihdimikan,— deb bir palla o‘ngarilib harasa, hiz yo‘h...»1 Har ikki dostondagi epizod mohiyati eʼtibori bilan bir-biridan farq hilmaydi. Asosiy farh shundaki, bu epizodda ham Nizomiy dostonidagi Xisrav Jo‘ramiz shohning o‘g‘li Shahzoda bilan almashtiriladi. Xuddi shuningdek, Fozil shoir dostonidagi Shahzodaning Rumdan lashkar olib kelib, yovni yengib otasi taxtini egallab olishi, Rum shohi qiziga uylanishi Nizomiy dostonidagi Bahromi Cho‘bin isyoni, Xisravning Rum haysari hizi Maryamga uylanishi epizodiga monanddir. IV. Farhodning arih ochishi, hovuz bunyod etishi epizodida ham «Farhod va Shirin” dostonining xalh varianti bilan Nizomiyning «Xisrav va Shirin”i o‘rtasida maʼlum mushtaraklik bor. Nizomiy dosgonida hikoya hilinishicha, tog‘dagi hasrida yashagan Shirin yangi sog‘ilgan sut yo‘qligidan hattih hiynalar ekan. Atrofda ayihtovonga (chinorakka) o‘xshash zaharli o‘tlar o‘sib, sigir bohib bo‘lmas, yaylov esa juda uzoh ekan. U bu hahda Shopur bilan so‘zlashgan ekan, Shopur yaylovdan hasrga hadar arig‘ ochib, sutni shu arih orhali hasrga keltirish mumkin, deb maslahat beribdi va tog‘-tosh kesish, arih ochishda tengsiz usta bo‘lgan Farhodni bu murakkab va mushkul nshni ado etishga tavsiya hilibdi... Endi «Farhod va Shirin”dan parcha keltiraylik: «Bu shahar podshosining oti Mahinbonu edi. Bu1 52—54-betlar. 281 www.ziyouz.com kutubxonasi ning bir Shirin degan singlisi bor edi. Opasining qizi edi. Mendan keyin podsholik Shirinniki, deb o‘zini ham yaxshi ko‘rar ekan. Shirinning ming yigiti bor edi, to‘rg yuz kanizak kizlari ham bor edi. Vu gu-* listonda o‘yin qilar edi. Shirin yigitlarga qand-novvot solib, har kun bir kosa sharob berar edi. Ming yigit, to‘rt yuz qiz ho‘liman sharob berib, yetkizmaklik juda mushkul bo‘lib qolardi. Bir kuni Shirin aytdi: — Bir ish boshlasak, botmonli yer tosh bilan parchinlangan hovuz bo‘lsa, tosh kesmoqni bilgan kishi bo‘lsa, ikki tosh, uch tosh yo‘ldan toshdan nov bo‘lsa, togning nari yog‘ida daryo bor, daryodan arsh$ olib, shul ariqqa yarasha suv chiqarsa, tog‘ni kesib, shu nov, hovuz bitgandan keyin, ikki ming, uch ming sigir bo‘lsa* xalq sog‘ib, shul novdan oqizib yubora bersa, qandu novvotga hovuzni yarim qilib qo‘ysa, sug bilan suv aralashib kelib hovuzga, qandu novvotning ustiga tushsa, tosh hovuz lab-bolab bo‘lib tursa, harchand ohkan bilan ozaymasa. U yoqdan nov bilan kelib tursa, yigitlarga kosani to‘ldirib, hizlarim o‘zlari ichib yura bersa...»1. Baxtiyor va farovon hayotni orzu qilgan xalq xayolan bo‘lsa ham sut va sharob oquvchi ariq, hovuzlarnn ijod qilgan edi. Nizomiy dostonidagi epizod ham, xalq dostonidagi sut oqqan nov, qandu novvot, sharob to‘la hovuz ham xalhning fantaziyasiga asoslangan. Din, Tavrot va Qurʼon bunday ariq va hovuzlarni jannagda vaʼda hilsa, kishilar uni shu mavjud hayotning o‘zida ko‘rishni, uni yaratishni orzu hilar eD*llar. Shunday hilib, Fozil shoir dostonnning bosh manbai Navoiyning «Farhod va Shirin”idir, Nizomiyning «Xisrav va Shirin”idan esa xalh ijodchisi bir necha epizodni olgan. Bulardan Xurmo‘z va uning adolati, Shahzodaga hattih tanbeh berishi orhali adolat g‘oyasi targ‘ib etilib, «adolatli podsho” obrazi tasvnr etilsa, «Nov va hovuz” voheasi orhali xalhning farovon va baxtiyor hayot hahidagi orzusi kuylanadi, «surat tortish” va «chashma” kabi epizodlar sevgi romanidagi romantikani, hikoyaviy koloritni kuchaytirishga xpzmat hilgan. Lekin, takror aytamiz, dostonga ham Xisrav, ham shoh Jo‘ramizning o‘g‘li Shahzoda obrazini 1 32—ZZ-betlar. 282 www.ziyouz.com kutubxonasi kiritish dostonning g‘oyaviy badiiy qimmatiga katta futur yetkazgan. Fozil shoirdagi Xisrav «Navoiy Xisravi”ga muvofiq bo‘lsa, Shahzoda aslida «Nizomiy Xisravi”ga muvofikdir. Bu ikki Xisravni bir doston tarkibiga kiritish syujet va kompozitsiyada parokandalik tug‘dirgani kabi, obrazlar talqiniga ham salbiy taʼsir eggan. Bir necha epizodda qatnashgan Shahzoda keyin «unutiladi”, uning faoliyati oro yo‘lda qolib ketadi, natijada bu obraz notamom qolib ketib, undan kutilgan g‘oyaviy-estetik maqsad anglashilmaydi. Bundan tashqari, Shahzoda obrazi dostonning boshqa qahramonlari talqiniga ham salbiy taʼsir etgan. Masalan, Shirin Shahzoda bilan bog‘liq epizodlarda, Navoiy (shuningdek Nizomiy) dostonidan farqli o‘laroq, ishqda beqaror, ehtirosga berilib ketgan ayol qiyofasini olib qoladi. Dam Farhod, dam Shahzoda gomonida turib xizmat qilgan Shopur obrazi ham xiyla parokandaroq va hatto, betayinroq bo‘lib qolgan. «Xalq dostonida avval Farhodga chin do‘st bo‘lgan Shopur, keyinchalik Farhod boshiga og‘ir kunlar tushganda. o‘z-o‘zidan g‘oyib bo‘lib ketadi. Bu jihatdan, Shopur obrazining mukammal ishlanmaganini ko‘ramiz”1. Farhod va Shiringa kiritilgan bir qator o‘zgarishlar bevosita folklor zamini bilan, xalq ijodi ruhi, uning anʼana va tajribalari bilan bog‘liqdir. «Farhod va Shirin”ga xalq dostoni xususiyatlari bag‘ishlangan manba mana shu folklorning o‘zidir. Dostonning optimistik ruhi va demokratik mohiyatining takomilida folklor anʼanalari muhim rol o‘ynaydi. Shu nuqtai nazardan dostonga kiritilgan ayrim o‘zgarishlar haqida mulohaza yuritaylik. Maʼlumki, umidsizlik xalqqa, xalq ijodiyotiga yotdir. Xalq asarlari aksari ijobiy qahramonlarning g‘alabasi, «murod-maqsadiga yetishi” bilan tugallanadi. Bu xususiyat «Farhod va Shirin” xalq dostoniga ham xosdir. Alisher Navoiy adolatning tantanasiga, insonning erk topib baxtiyor bo‘lishiga komil ishonch bilan qarar edi. Shu ishonch uning «Farhod va Shirin” dosgonida ham o‘z ifodasini topadi. Xisravning jabr-zulmi va makr-hiylasi tufayli Farhod va Shirin va Mehinbonu o‘ladilar. Lekin doston optimis1 M. Afzalov. «So‘zboshi” (Farhod va Shirin”, 0-bet). 283 www.ziyouz.com kutubxonasi tik xotima bilan tugallanadi. Farhodning ko‘kaldoshi Bahrom Armanistonga keladi. Arman eliga yetkazilgan zarar-ziyonni otasini o‘ldirib Eron taxtini egallagan Sheruyadan to‘lattirib oladi, Armanistonda osoyishtalik va adolat o‘rnatib, Mehinbonuning qarindoshlaridan oqil va odil bir kishini gaxtga ko‘taradi. Lekin bunday xotima ham xalq asari uchun kamlik qiladi. Chunki Farhod va Shirin o‘lgan bo‘ladi. Xalq asarida qahramonlar o‘lmay omon qolishi, murod-maqsadiga erishishi kerak. Fozil shoir dostonida xuddi shunday bo‘ladi. Jang bilan ham Shirinni qo‘lga kiritolmagan Xisrav makr-xiyla yo‘liga o‘tadi, shum kampirni ishga soladi. Hovuz va arig‘ini bitkazib, «kami-ko‘st ishlarini bitirib tog‘ boshida yurgan” Farhod qoshiga kelgan Yalmog‘iz: Ko‘p yig‘ladim bunda men ham dodu dod, Yig‘lamay kaytayik bo‘ldi qiyomat, Shunday Shirin bolam dunyodan o‘tdi, Mehnat tortib bunda jafolar chekding, Bu mehnating zoye bo‘ldi, ey Farhod!1- 2 deb tog‘-darani boshiga ko‘tarib faryod chekadi. Xalq ertaklarida yalmog‘iz va dev kabi qabohat va razolatning ramzi bo‘lgan kuchlar qahramonlarning boshiga ko‘p kulfat va iztirob soladilar, lekin ularni mahv etolmaydilar, oxirulamr hahramon yalmog‘izni ham, devni ham yengadi. Farhod ham shum kampirga ishonmaydi. «...Farhod tosh kesadigan olmos cho‘kichi bilan kampirni shunday urdiki, pora-pora bo‘lib, ayyorligi boshiga yetib dunyodan o‘tdi. Shunda Farhod ayyor kampirning oyog‘idan ushlab tog‘dan suvdagi narsalar ham bir nima yesin, deb daryoga otdi”2. Yalmog‘izning mag‘lubiyati Xisravning mag‘lubiyatidir. Farhod va Shirin turli-tuman to‘sihlarni yengib, el-yurtga to‘y-tomosha beradilar. Shoir «Farhod va Shirin”ni anʼanaviy xotima bylan yakunlab: ... O‘yinchilar karnay-surnay ho‘yadi, To‘y boshladi, necha mollar so‘yadi, 284 1 89-bet. 2 91-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi Shnrnn, Farhod uchun munda to‘y qilib, To‘yga kelgan barchaning ko‘zi to‘yadi, Shunday qilib maqsadiga yetadi1, — deydi, Bu optimistik xotima doston qahramonlarining jangovarlik ruhiga uyg‘undir. Navoiy dostonida Xisrav va uning qo‘shiniga qarshi Farhod uzoq va mardona kurash olib borsa, xals dostonida Mehinbonu va Shirin, qancha lashkar va to‘rt yuz kaniz jangga shay, ular kuch-quvvatda, harbu zarbda Farhoddan qolishmaydi. «...Shunda Xisrav tomondan maydonga tushib aylanganini ko‘rib, Shirin to‘rt yuz kanizi bilan ot o‘ynatib maydonga kirdi. «Ey botirlar, kel maydonga” deb Shirin bu so‘zlarni aytardi: Xisrav, senam ahmoq bo‘lding, Ko‘p lashkarman bunda kelding, Qon to‘kmakni havas qilding, Talab qilsang kel maydonga, Kecharman maydonda jondan, Jon uzilsa shirin tandan, ■ Xayol-ko‘ngling Xisrav tashla, Umid uzgin Shirinxondan... Joning bo‘lsa talab qilib, Xisrav, o‘zing kel maydonga...»* Mehinbonu, Shirin va kanizlar ko‘pdan-ko‘p xalq dortonlaridagi jangovar ayollar, Yunuspari, Barchinoy, Qaldirg‘och va boshhalar hatoridan o‘rin oladi. JanT epizodi tasviri, V. Jirmunskiy va H. Zarifov taʼkidlaganidek, xalq eposidagi qahramonlik sahnalari taxlitidadir1 23. Fozil shoir dostonining yana muhim bir xususiyati hahramonlarning demokratlashtirib berilishidir. Navoiy dostonida ham Farhod, Shirin va Mehinbonu kabi ijobiy obrazlarning mahsadi va faoliyati xals manfaatlari bilan, xalhning osoyishtaligi va farovonligi uchun kurash bilan chambarchas bog‘liqdir. Xal^ dostonida, shu bilan birga, ijobiy obrazlar, masalan Farhod va Shopur, bevosita xalhning eng oddiy meh1 92-bet. 2 83—86-betlar. 3 Uzbekskiy narodnsh geroicheskiy epos, str. 283. 285 www.ziyouz.com kutubxonasi yatkash tabaqalari qatoridan o‘rin olib, birga yashaydilar. «Bir taxta porada o‘zi qolgan” Farhod daryodan chsh$ib, notanish joylarga kelganini bilib, mollarini o‘tga so‘yib yoggan karvonlarga duch keladi, «karvonlar ichida Shopur degan bir kishi bor edi”, shu bilan tanishadi. Ular «Shu aynosda yurib, bir shaharga yetdi. Bu shahar Eron davlatiga tobe. Shu Shirinning shahri, borib, shaharda u bir kun do‘konda yotdi. Ikkovi endi o‘ylashib,— nima tiriklik hilamiz,— dedi. Shopur aytdi.— Endi nima kasb hilsak? Bazzozlik hilgani davlatimiz bo‘lmasa, do‘kondorchilik hilishga ham huvvatimiz yetmasa, ikkovimiz ham bir kambag‘al odammiz. Endn biz bir joyni ijaraga olib, har kuni mardikor bozoriga chihib, mardikor ishlaymiz,— deb ohshom maslahat hildi. Ikkovi mardikor ishlab yurdi...»1. Farhod Mehinbonu va Shiringa tosh kesuvchi mardikor, Shopur esa otbohar bo‘lib ishga tushadi. «Mardikor”, «otbohar” bo‘lib ishlash ijobiy obrazlarni xalkning huyi mehnatkash tabahalariga, vohelikni konkreg tarixiy sharoitga, XIX asrning oxiri va XX asr boshlari — yollanma mardikorlik keng yoyilgan davrga yahinlashtiradi. Qahramonlarning bir-biriga munosabati, suhbati va savol-javobi ham sodda, oddiy, xalhchil va xalhbopdir. Shahzodaning (u Nizomiyda Xisrav) otasini Jo‘ramiz (Nizomiyda Xurmo‘z) deb nomlash ham, bizningcha, xalh ijodkorlarining demokratik intilishi natijasidir. Jo‘ramiz odil shoh tareida talkin etiladi, uning tasvirida biz, bir tomondan, Nizomiy dostoniga xos anʼananing sahlanganini, ikkinchi tomondan, Go‘ro‘g‘li siklidagi adolatli podsholar, xalhning o‘zi taxtga ko‘targan hukmdorlarga uyg‘unlikni ko‘ramiz. Feodal muhitda xalh fuharoparvar, adolatli shohni orzu hilar, uning o‘ziga o‘xshash kishilarga bir jo‘raday bo‘lishini istar edi. Dostonni xalh dostonlariga yahinlashtirgan muhim omillardan biri ot, ot obrazidir. To‘g‘ri, Nizomiy dostonida, Navoiy dostonida ham^ot va ot bilan bog‘lih epizodlar bor. Lekin, Fozil shoir dostonida ot kahramonlarning doimiy hamrohi, yo‘ldoshi sifatida tasvir etiladi. Qahramonlar otda yurishadi, ot bilan jangga kirishadi, ot bir zumda bir necha oylik man1 32-bet. 286 www.ziyouz.com kutubxonasi zilga olib boradi, ot gufayli Shirin Mehinbonudan arazlaydi va hokazo. Xullas, boshqa xalq dostonlari va ertaklarida bo‘lganidek, «Farhod va Shirin”da ham vohealar rivoji, qahramonlar faoliyati va taqdirida ot muhim o‘rin tutgan bir obrazdir. Bu shu dostonni yaratgan xalqning turmush sharoiti bilan, otning chorvachilar va dehhonlar hayotida tutgan o‘rni bilan bog‘lihdir. «Farhod va Shirin”ni xalh asari sifatida mujassamlantiruvchi epizodlar, detallar juda ko‘p. «Farhodning jasadi kundan-kun yegilib, bir olp — polvon surat bo‘ldi. So‘ngra kam-kam podsholik bilan, bu shohlik shavkatlar bilan ishi bo‘lmaydigan bo‘ldi. So‘ngra otlanib yuz yigit hamro hildi”1 (Farhodning yoshligi), daryoda bir-biridan ayrilib holgan otaning Farhod firohida «Qo‘limdan ketdi hulunim, Ko‘zimdan ayrilib holdim, Davr olib uchdi bulbulim. Bolamdan ayrilib holdim”1 2, deb faryod chekishi, Farhodning «Bundan borsang bodi sabo, Ul yorga salom degin”3 deb sabo orhali yoriga salom yo‘llashi, Farhod bilan Shopurning og‘a-ini tutinishi, Shirinni Shahzoda kanizaklarining tutib olib urishi, Shirinning Shahzodaga taʼna hilishi epizodi va boshha-boshhalar xalh dostonlaridagi epizod va lavhalar taxlitidadir. «Farhod va Shirin”da romantika, fantaziya juda kuchlidir. Agar yozma adabiyot asarlarida mana shunday romantika, fantaziya bo‘lmasa, unday asarlarning xalq ijodi bisotiga o‘tishi, qayta ishlanib folklor variantining vujudga kelishi amri maholdir. «Farhod va Shirin”dagi xalq ijodiga hamnafas romantika va fantaziya uning xalq dostoni sifatida qayta ishlanishiga juda qo‘l kelgan edi. Xalq ijodchilari dostondagi fantaziya va romantikani yanada kuchaytirib yubordilar. «Farhod va Shirin” boshqa xalq dostonlari kabi nasr bilan nazmning uyg‘unligida yaragilgan. Unda voqea va hodisalar ko‘pincha nasr bilan bayon etilsa, lirik momentlar: qahramonning ruhiy kechinmasi, ichki monologi, baxtuining voqeaga munosabati, taʼL 2X1 1 12-bet. 2 27-bet. 3 31-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi rif-tavsifi va boshqalar sheʼr bilan ifodalanadi. Boshlanmalar anʼanaviy tarzda bo‘lib, epizoddan epizodga o‘tish usuli ham ko‘pchilik xalq dostonlariga xosdir. Unda musajjaʼ ham bor. Sheʼrlar poetika jihatidan xilma-xildir. Ularda hijo vaznining turli o‘lchovi ho‘llanilgan. Qofiya sistemasi ham bir-biridan farq hiladi. Sheʼrlarda: «Xalq aytadi «tosh chopmoq* deb, Men aytaman «gul termots” deb, Xizmat qilay Shirinjonga, Yoru dildor — mehribonga...»1- kabi sayhallangan misralar bilan birga, bo‘sh va haroratsiz misralar ham bor. Doston «Balihning tirikligi suv bilan”, «Uzumni ye, bog‘ini so‘rama”, «Qo‘l yugurigi oshga, til yugurigi boshga” kabi xalhning maqol-matal va turli-tuman iboralari bilan ziynaglangan. Shubhasiz, «Farhod va Shirin” dostonining xalh varianti asrlar davomida hayta-hayta ishlanib pardozlangan, xalk ijodkorligining yuksak cho‘hhisi bo‘lgan «Alpomish” va «Go‘r o‘g‘li” sikli dostonlari darajasiga ko‘tarilgan emas. Lekin, shunday bo‘lsa-da, u Navoiy dahosini xalh orasida targ‘ib etishda katta hodisa bo‘ldi, xalh ijodi bilan yozma adabiyot alohalari zaminida vujudga kelgan himmatli obidalardan biri bo‘lib holdi. * * * «Farhod va Shirin”ning folklor variantlarp yozma adabiyot namoyandalari eʼtiborini o‘ziga jalb etib, ularni yangi-yangi asarlar yaratishga ilhomlantirib kelmohda. Buyuk ozarbayjon shoiri Samad Vurg‘un 1942 yilda «Farhod va Shirin” poemasini yozgan bo‘lsa, mashhur turk yozuvchisi Nozim Hikmat 1948 yilda «Sevgi afsonasi” dramasini yaratdi. Har ikkala asar ham «Farhod va Shirin”ning xalh variantlaridan ilhomlanish va ijodiy foydalanish asosida vujudga keldi1 2. 288 1 37-bet. 2 Nozim Hikmat. Bir sevgi afsonasi. Uzdavnashr, 1953. www.ziyouz.com kutubxonasi « L L N L I VA M A J N U N » D0S T01P 1 Oshiq-maʼshuqlarni Farhod, Shirin, Vomiqu Uzro, Layli-yu Majnun va Tohiru Zuhralarga o‘xshatish xalh orasida juda keng tarhalgan bir odatdir. Bu nomlar yozma va og‘zaki adabiyotda, kundalik hayotda tez-tez zikr etiladi. Baxtsiz oshih-maʼshuq, sevgi yo‘lida aziyat tortib, iztirob chekkan yigit bilan qiz, ko‘pincha, Layli va Majnunga o‘xshatilgan. Layli va Majnun o‘zbek xalhiga juda hadimdan ganish. U Layli va Majnun hahidagi afsona va rivoyatlarni, yozma adabiyot obidalarini, xususan, shu mavzudagi Navoiy va Fuzuliy dostonlarini yaxshi biladi. «...Navoiy dostoni Layli va Majnun rivoyati unsurlarining o‘zbek folkloriga kengroq kirib borishiga taʼsir etdi. Xalh ho‘shihlarida ham, xalq ertagi va dostonlarning romantik epizodlarida ham ularning (Layli va Majnunning) nomlari doimo eslab o‘tilishini ko‘ramiz. Maʼlumki, bu romanning maxsus xalh versiyalari ham bor. Shunday kilib, ulug‘ sanʼatkor Navoiyning genial sanʼatkorligi arab shoiri Qaysni o‘zbek xalh ijodiyotining sevimli hahramoniga aylantirdi”1. Xalh Layli va Majnun hissasini yangicha talhin hiladi. U Layli va Majnunga achinadi, ularning sevgisini hahorat hilib, boshiga kulfat gushirgan kishilarni laʼnatlaydi, inson erkini poymol etgan odathoidalarni horalaydi. Xalh bu bilan chegaralanib holmaydi va hololmaydi ham. U ertak va dostonlaridagi o‘zga hahramonlar kabi Layli va Majnunning ham murod-mahsadga erishuvini orzu hiladi... «Layli va Majnun” xalh dostonida bu orzu ushalib, oshihmaʼshuh murod-mahsadiga yetadi. Xalh ijodi bilan «Layli va Majnun” yanada kengroh ommalashdi, yanada suyukli dostonlardan biri bo‘ldi. Taʼkidlab o‘tganimizdek, «Layli va Majnun” xalh dostoni ham mashhur shoir Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan. Xalh varianti uchun Alisher Navoiyning «Layli va Majnun”i asos bo‘lgan. Oshih-maʼshuhning 1 YE. E. Bertels. Navoiy, 180 bet. 19 N. Mallayev 289 www.ziyouz.com kutubxonasi murod-maqsadga erishuvi doston voqealarini boshqacha tarzda rivojlantirib, yangicha final yaratishni taqozo etgan bo‘lsa-da, xalq dostonida Navoiy asarining mohiyati, uning syujeti asosi va g‘oyaviy mazmuni saklab qolingan. Fozil shoir dostonida ham, Navoiy dostonida bo‘lganidek, Qays va Laylining bolalik pallasi, ularning birgalikda maktabda tahsil ko‘rishi, bir-birini sevishi, kishilarning malomat hilishi, Qaysning tog‘u dashtga yo‘l olishi, hayvonlar bilan do‘st bo‘lishi, Layli shaʼniga atab «afsona” to‘hishi, Laylilar oilasining boshha yerga ko‘chib borishi, Qaysning Laylilar manzilida holgan ho‘tir itni eʼzozlashi, Qaysning Novpal (Navfal) bilan tanishuvi, Novpalning jang ^ilib bo‘lsa ham Laylini olib berishga ahd etishi, Qaysning jangni go‘xtatishi, bu bilan Laylini otasining tig‘idan sahlab holishi, Laylining Hakim o‘g‘liga (Navoiyda Ibn Salom), Qaysning Novpal hiziga to‘y hilinishi, Novpal kizining o‘z sevgani borligi, Hakim o‘g‘lining kasali tutishi, Qaysning Novpal hiziga baxt tilab undan yirohlashuvi, Hakim o‘g‘li kasali tutgandan keyin ota-onasi, harindosh-urug‘i to‘ydan ham, Laylidan ham voz kechib o‘z maskaniga haytishi, Karvonning (Navoiyda Zayd) oshiq-maʼshuhha ko‘magi, Qaysning ho‘y terisini yopinib, Laylilar manziliga borishi, Qays ota-onasining alam-hasratda dunyodan o‘tishi hikoya hilinadi. Nihoyat dostonda ota-ona avvalgi shahdi va ahdidan kaygib, Laylini Qaysga nikohlab beradilar, oshik-maʼshuh murod-mahsadiga yetadi: ... Azob-ukubati barisi ketdi, Layli-Majnun shuytib mahsadga yetdi, Oxiri Laylini Majnun olibdi, Bu dunyoda davron surib holibdi...' Shunday hilib, xalh dostonida Navoiyning «Layli va Majnuni”dagi ko‘pchilik epizodlar sahlanib hol- 1 1 Layli va Majnun (doston), UzSSR «Fan* nashriyoti, Toshkent —1968, 84-bet. (Keyingi betlarda shu nashrdan olingan misollarning betigina ko‘rsatib boriladi.) 290 www.ziyouz.com kutubxonasi gan. Mazmunan ham bu epizodlar bir-biriga yahindir. Shuningdek, xalh dostonidagi hahramonlarning faoliyati va maʼnaviy hiyofasi, asosan, Navoiy hahramonlarining faoliyati va maʼnaviy hiyofasiga muvofih keladi. Oshih-maʼshuqning murod-mahsadiga yetuvchi xotimani mustasno hilganda, xalh dostonidagi o‘zgarish va tafovutlar juzʼiy xarakterda bo‘lib, Navoiy dostoni mohiyati va konsepsiyasiga zid kelmaydi. Aslida hatto optimisgik xotima ham Navoiyning dostondan kutgan mahsad-muddaosiga xilof emas. Navoiy Layli va Majnunning baxtsiz sevgisi va fojiali tahdirini tasvirlash orhali insonning erki, uning hah-huhuhini tahhir etuvchi odat va hoidalarga harshi kurashadi, sof va samimiy sevgini, sevguvchilarni himoya hiladi. Bu xalh dostoniga ham xosdir. Xalh dostonida ham Layli va Majnunning baxtsiz sevgisi, ularning alam-iztirobi tasvirlanadi. Layli chordevorda holib hon yutadi, Qays tog‘-dashtlarda sarsonsargardon kezadi... Tinglovchi Qays bilan Laylining ahvoliga achinadi, ular bilan birga iztirob chekadi, oshih-maʼshuhha shafhatsizlik kilgan kishilarga, odatlarga harshi nafratlanadi. O‘ oshih-maʼshuhning murod-mahsadga erishuvini istaydi. Shu istak vohealarni boshqacha yakunlash, optimistik xotimalash zaruriyatini tug‘diradi. Navoiyning Layli va Majnunga achinishi, ularning sevgisini tahhir etgan kishilar va odatlarga harshi nafrati ayni chohda Layli va Majnunni himoya egib, ularni baxtiyor hilish istagi zaminida tug‘ilmaganmi?! Navoiy hachon bo‘lmasin adolatning, erk va baxtning tantana hilishiga ishonar edi. Shunday kilib, xotimada juda katta farq-tafovut bor-u, lekin g‘oyaviy-estetik ziddiyat yo‘h. Optimisgik xotima xalh ijodchisidan Layli va Majnunning sevgisiga g‘ov bo‘lgan Laylining otasi obrazini birmuncha boshhacha rivojlantirib borishni tahozo hiladi. Navoiy dostonida, Laylining otasi, baʼzi bir ijobiy jihatlariga haramay (uning maktab ochishi, Laylini o‘hitishi, boshlab Qaysga mehr ho‘yib, unga achinishi va boshhalar ko‘zda tutiladi), u salbiy obrazdir, oshih-maʼshuhning baxtsizligi va fojiasining bosh aybdoridir. Xalh dostonida esa boshhacha. Laylining otasi salbiy jihatlarini yengib borib, ijobiy obraz sifatida kamol gopadi. Uning 291 www.ziyouz.com kutubxonasi ijobiy tendensiyalari Novpalning sovchilari kelgan epizodda ravshanroq namoyon bo‘la boshlaydi. «...Shunda bularning sanday odam ekanini bilmay, otini ushlab, otdan tushirib, makon joyga boshlab, ostiga libos tashlab, ko‘nglini xushlab, dasturxon yozib, oldiga taom tashlab, xush keldingiz, mehmonlar, deb o‘tirdi. Endi yo‘l bo‘lsin,— deb gap so‘ragancha yo‘k edi, Novpalning yozgan xatini chitsarib Laylining otasiga berdi. Bu xatni ko‘rib, bu mehmonlardan ham bezor bo‘lib holdi. Ko‘nglida aytdi: — «Bu Xoruni Rashid Novpalni hokim hiLybdi. Biz buning aytganini hilib, seniki maʼhul,— deb aygganini hilsak kun ko‘ramiz ekan. Bo‘lmasa, buning ho‘lida o‘lamiz ekan. Buning xatiga haraganda, mana hizimiz,— deb ho‘lidan yetaklab chiqarib bersak, kun ko‘ramiz ekan. Bizga o‘lim bor, xo‘rlik yo‘q. Undan ho‘rhib biz hizimiz tugul itimizni ham bermaymiz,—dedi...»1 U xalhha murojaat hilib: «Novpal ustimizga katta hokim bo‘lib, aytganiga yurmasak, shunday lashkari bilan kelib, hizimizni olib keta bersa durustmi? Bunday bo‘laversa, bizlarda bo‘lgan gap ham hammada ham bo‘ladi. Biz bunda turib nima hilamiz”*,— deydi. Bu so‘zlar zulm-zo‘rlikka, adolatsizlik va insofsizlikka karshi haratilgan adolatga tashna bo‘lgan xalqning so‘zlaridir, feodal istibdodga qarshi uning isyonkor ovozidir. Xalhning bu isyonkor ovozi Qaysni baxtiyor hilish yo‘lida fidoyilik ko‘rsatgan olijanob Novpalga emas, balki shafhatsiz «hokim”- ga harshi haratilgan edi. Binobarin, bu epizod Novpal xarakterini belgilovchi yetakchi holat bo‘lmay, balki o‘tkinchidir, u Novpal obrazining asosiy mohiyatini, uning voqealar rivojida tutgan o‘rnini ortihcha o‘zgartirib yuborolmaydi. Laylining otasidagi salbiy jihatlar yo‘holib, ijobiy tendensiyalar yetakchi bo‘ladi, nihoyat u oshiq-maʼshuhni to‘y hilib, otalik oh fotihasini yuziga tortadi. Qiziga doimo hamdard, hamdam bo‘lgan mushfih ona o‘zida yo‘h shodlanadi. 12 892 1 39-bet. 2 45-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi Xalq dostoniga kirgan yangi epizod Qaysning Xorun ar Rashid1 bilan uchrashuvidir. «Zamonida Xoruni Rashid degan podsho bor edi. Bir kuni Majnunning guzari Xoruni Rashid o‘tirgan yerdan tushdi. U Layli deb devona bo‘lib, o‘z holida chinqirib, necha afsona so‘zlarni aytib o‘ta berdi. Xoruni Rashidning ko‘zi Majnunga tushdi. Abgor-abgashta bo‘lib yurganini ko‘rib, Majnunni oldiga chaqirib to‘xtatdi. Gapga solib, Majnunga ^arab, uning ko‘nglini so‘rab, bir so‘z aytib turgan ekan: Majnun san o‘zingni abgor qilmagin, Layli deb axtarib jinni bo‘lmagin, Nima foyda bunday abgor bo‘lmovdan, Behuda so‘z aytib bunday yurmakdan? Bo‘lmas ishga shunday havas hilmokdan, Guldayin tanangnn o‘tga solmohdan? Layli degan yeo‘zing foyda hilmaydi, Endi ho‘ygin, sen ham vaktingni xushla, Layli deb gapirgan gapingni tashla, Mening besh yuz kaniz — xizmatkorim bor, Men berayin, yaxshi ko‘rganing ushla... Bu so‘zni Xoruni Rashiddan eshitib, qaytadan alamn ziyoda bo‘lib: — ey, Xoruni Rashid, sen podsholik dav1 Xorun-ar Rashid (763—809) Abbosiylar sulolasidan chihhan xalifa bo‘lib, 786—809 yillarda hukmronlik kilgan. Uning davrida xalifalik hududida dehhonchilik va hunarmandchilik, obodonchilik va ilm-maʼrifat xiyla o‘sadi, G‘arbiy Yevropa va Xitoy kabi o‘lkalar bilan savdo-sotih jonlanadi. Bu holat Xorun-ar Rashidning nomini mashhur hilib, badiiy adabiyotda, jumladan «Ming bir kecha”da uning ideallashtirilgan obrazi yaratiladi, Xorun-ar Rashid odil, saxiy va mushfih podsho sifatida talqin etiladi. Vaholanki, u Eron va Xurosonda, Misr va boshqa mamlakatlarda xalq galayonlarini shafqatsizlik bilan bostirgan qasoskor va mustabid feodal hukmdor edi. Asta-sekin tarixiy Xorun-ar Rashid unutilib, uning adabiyotda yaratilgan obrazi shuhrat qozona boshladi. Bu obraz qadim zamonlardan boshlab o‘zbek xalqiga ham yaqiidan tanishdir. O‘zbek ertaklarida «Qadim zamonda Xorun-ar Rashid bo‘lar ekan...», «Xorun-ar Rashid zamonida...» deb rivoyat boshlash ham odatdir. Xalq yaratgan «Layli va Majnun* dostonida «Xorunar Rashid Novpalni hokim tayinlagan” deb aytilishi hach, Qaysning Xorun-ar Rashid bilan uchrashuvi ham shu bilan izohlanadi. 293 www.ziyouz.com kutubxonasi 1 latida yurgan besh yuz kanizakdan bittasini saylab ol,— deysan. Men besh yuz kanizingni Laylining iziga ham olmayman, Laylimdan qolmayman, Laylidan o‘zgani demayman...»1. Majnunning shu ayggan so‘zlarining o‘ziyoq mazkur epizodning mohiyati va ahamiyatini yoritadi, sevgi hissasi sadohat g‘oyasi bilan yana bir bor yo‘g‘riladi2. Xalh dostonidagi boshha o‘zgarishlar juzʼiy xarakterdadir. Navoiy dostonida Navfal Qaysga Layliki olib berishga barcha imkoiiyatini ishga solib, buni amalga oshirolmaganidan keyin o‘z kizini berib, kuyov va farzand kilmohchi bo‘ladi. Fozil Yo‘ldoshdan yozib olingan variantda Novpal (Navfal) Qaysga avval o‘z hizini taklif etadi, keyin esa Laylini olib berishga jahd etadi... Bu anoxronizm doston aytilayotgan paytda sodir bo‘lgan bo‘lishi mumkin. (Boshha variantlar bo‘lmagani uchun hatʼiy fikr yuritolmaygiz.) Navoiy dostonida Layli va Majnunning uchrashuvini hikoya hiluvchi ajoyib epizod bor. Afsuski, Gu epizod xalh dostonida yo‘h. Yuhorida taʼkid etnlgan anoxronizm bu epizodni sahlash imkonini bermagan. Dostondagi ayrim o‘zgarishlar xalq ijodiyotiga xos anʼanaviy rivoya, taʼrif-tavsif bilan bog‘lih bo‘lsa, baʼzilari doston yaratilgan (yoki kuylab kelingan) davrning mohiyatiga muvofih yangi detallardir. Yeir necha misol ko‘raylik. Xalh asarlarida odatan mo‘ʼjizalar ko‘p bo‘ladi, ularda kutilmagan hodisalar ro‘y beradi, favhulodda uchrashuv va to‘hnashuvlar sodir bo‘ladi, o‘ng tushga, tush o‘ngga aylanadi, uzoq yahinlashadi, yahin uzohlashadi, chahmohlar gilga kiradi va hokazo. Bunday mo‘ʼjizalarni «Layli va Majnun”da ham ko‘rish mumkin. Unda, masalan, Qays bilan Laylining oshih-maʼshuh bo‘lishi, Navoiy dostonidagidek maktabda o‘hib yurgan ^sezlarida emas, balki chahalohlik pallasida tug‘iladi. Doston xalh ertaklari taxlitida boshlanib, uning ibtidosida aytiladi: «Arab qabilasida ikki urug‘ ( 1 19—20-betlar. 2 Xals dostonlarida haj epizodi yo‘q. Navoiy dostonida otsi Layli ishsidal najot topein deo tilovat uchun Qaysni hajga olib borgan edi. Qays ishh kamol topsin deb tilovat hiyaib haytadi. 294 www.ziyouz.com kutubxonasi bor. Olis emas, bir-biriga yaqin. Qo‘shni qabiladagi ikki kishining xotini homilador edi. Biri kiz, biri o‘g‘il tug‘di. O‘g‘ilning otini Qays, hizning otini Layli qo‘ydi. Enalari parvarish qilib yurdi. Bular chahaloh vaqtidan jilavuq1 bo‘ldi. Harchand qilsa jovunmaydi1 2. Bir maʼraka bo‘lsa, xalq yig‘ilsa, Laylining ham onasi ko‘tarib kelsa, bu maʼrakada bir-biriga yaqin o‘tirsa, chaqaloqlarning bir-biriga ko‘zi tushsa, agar kechkachayin o‘tirsa ham yig‘lamaydi. Ikkovi bir-biridan ajralsa, yig‘laydigan hunari boshlanadi. Xalq ko‘rib, enasi ham hayron holib, nima hikmag ekanin hech kim bilmaydi. Shunday bo‘lib, bular uchga, to‘rtga kirdi. Besh yoshga bordi...»3 Bolalar bilan birga ularning sevgisi ham tug‘ilgan edi, deb lof va mubolag‘a ho‘llash Layli va Majnun sevgisini yanada kuchaytirib tasvirlashga xizmat hilgan. Umuman xalh ijodiyotida romantika, fantaziya va mubolag‘a ko‘pincha birga keladi, biri ikkinchi birini to‘ldiradi, takomillashtiradi. Alisher Navoiy ham aynihsa qahramonlarning ruhiy holatini tasvirlashda fantaziya va mubolag‘adan keng foydalanib, realistik tendensiya bilan romantikani uyg‘unlashtirishga muvaffah bo‘ladi. Kishilarning gaʼna va malomat toshlaridan halbn jarohatlangan Qays «vahshatlik eldin ulfat rishtasin uzib, vahshiylar bilan do‘stlashadi”4, ular bilan birga yashaydi. Ish shu darajaga boradikim, hushlar uning boshiga in ho‘yadilar. (Laylining Qaysga yozgan maktubida: ...Farqnngki emish kush oshyoni, Kim urkutur erkin andin oni?5 — degan so‘zlarini eslaylik.) Bularning barchasi Qaysning azob-iztirobini kuchaytirib tasvirlash hamda Qaysni xo‘rlagan, tahqir etgan kishilarni vahshiylardan ham battar — «vahshatlik el” deb laʼnatlashga 1 Yig‘loqi 8 Ovunmaydi. 3 3-bet. 4 Xamsa, 392-bet. 6 Xamsa, 410-bet. 295 www.ziyouz.com kutubxonasi xizmat qiladi. Xalq dostonida esa mubolag‘ali tasvir va tavsif yanada orgtirib berilgan, qahramonning ruhiy holati yanada chuqurroh tasvir etilgan. Misol tarzida bir epizodni qisqartib keltiramiz: «...ertasi Laylining otasi ko‘chdi. Kun choshga haddida Majnun qaradi, bir ko‘ch ketib boryapti... Buning nzidan holmayin,— deb yo‘lga tushib horama-hora jo‘nab ketdi. Bir yerda Layli kuchugini: tur!— dedi. Tur, degan so‘z Majnunning hulog‘iga yetdi. Ul itini tur, deb edi, Majnun ko‘nglida: — Meni shu yerda tur, dedi, deb zinkiyib yo‘lda tip-tikka bo‘lib turdi. Ko‘nglida: — Axir kelar-da, bu yerni o‘zi tayinlab ketdi. Qimirlasam topmay yurar deb, necha vaqtlar turib holdi. Bahor-ko‘klam vahti bo‘lib, yil aylanib, Hindiston ketgan hushlar kelib, buning himirlamay turganini ko‘rib, boshiga laylaklar uya solib, necha marta bola ochib, uchib, chiharib yurdi. Laylidan xabar bo‘lmadi. Shunda laylaklarning boshida sayraganini eshitib, bu so‘zlarni aytib turgan edi: Uchar qushlar uya solib boshima, Kelaman, deb hech kelmadi hoshima, Rahm etmadi, ko‘zdan otssan yoshima, Cho‘llar sado berar, chihhan tovshima Qani Layli, kelgin, sen Majnunning tomoshosiga Majnun bu so‘zlarni o‘z holicha aytib yotdi. Vahti bo‘lib, ko‘ch haytdi...»1 Bu epizod hahramonning ruhiy holati, sevgilisiga sadohagini tasvirlashda romantika va fantaziya, o‘ta mubolag‘a va lof ko‘llanilgan. Kishi Haysning ahvoliga achinadi, alam chekadi, ammo ayrim holat, tasvir, taʼrif va iboralar yengil kulgi, tabassum ham tug‘diradi. Xalh yumorni sevadi. U kuldira turib yig‘latgani kabi, yig‘latib kuldiradi ham. Xalq dostonidagi ayrim o‘rinlar, detallar, shubhasiz, xalh ijodchilari tomonidan ular yashagan davrga moslashtirib berilgan, ayrim histirmalar kiritilgan. Nazarimizda, to‘y, huda-anda bo‘lish tartib1 O‘sha yerda, 24—26-betlar. 296 www.ziyouz.com kutubxonasi soidalari bayon etilgan o‘rinlar bunga ravshanroq misol bo‘la oladi. Hakim Laylini o‘g‘liga so‘ratib Tolib degan kishini sovchi qilib yuboradi. (Navoiyda Hakim nomi ham, Tolib ham yo‘q. Biroq bu nomlarning kirigilishi masalaning mohiyatiga hech qanday taʼsir etmaydi). Haysning ishqida o‘rtangan Laylining holiahvoli yaxshi emas. «Ota-onasi: bu qizimiz uzun og‘ru bo‘ldi, sira et olmaydi der, Laylining ko‘nglidagi dardi bilan oshno emas edi”1. Sovchining so‘zini eshitgan er xotiniga «Qizga ona otadan yaqin bo‘lar deb” unga maslaqat soladi. Shunda «bu so‘zni eridan eshitib, xotini aytdi: «Hozir qizimiz kasal, xayir unga biz beramiz desak, u buni tushirib olib ketmasa ham, boshini boylab qo‘yaylik, deb kichkina to‘y olib kelsa, unga yarasha qo‘y olib kelsa, qancha mato-mol olib kelsa, bu qizimiz hech nimadan naf topmay, silinib, kunbakun sayin ketsa ketdi, ilgari ketmaydi. Agar shu kasaldan tuzalsa yaxshi, agar o‘lib kegsa, bu olgan mollarni qaytarish lozim bo‘ladi. Unda bu mollar bizga singib ketsa, ham qizdan ayrilib, yomon aytmay, yaxshi yo‘q degan gap bor, ham peshonamizdagi moldan ayrilib, xalqning ichida armonda bo‘b o‘tirmayik. Uzingiz ham o‘ylang, bu turishda Laylining boshini boylamayik. Xalq ham malomat qilib kular. Molga qiziqib, kasal yotgan qizini sotib yedi, deb, gap qilib yurar...»1 2 Garchi to‘y, qiz uzatishning ayrim odat-qoida, rasmrusmlari ancha qadimdan davom etib kelgan bo‘lsa-da, Layli onasining tili bilan aytilgan taomil bayon etilgan mulohazalar, Fozil shoir dostonni o‘rganib olib, o‘z repertuariga kiriggan davr udumlariga muvofiqlashtirilgan. Shubhasiz, xalq dostonidagi «Teiir qoziq” («Arabistonning Temir qoziq tarafida, bir katta tog‘ ko‘rindi”) «Tayfun soy*, «Chordara cho‘li” kabi geografik atamalar nomi xalq shoirlariga tanish bo‘lgan joylar yoki odatdagidek shartli — fantastik nomlar bo‘lib, Navoiy dostoni bilan bog‘lanishi yo‘q. «Layli va Majnun” xalq shoirlari tomonidan xalq dostonlari tajribasi va anʼanasi asosida ijodiy qayta ishlangan. Xalq shoirlari Navoiy dosgoni1 12-bet. 2 14-bet. 297 www.ziyouz.com kutubxonasi ning asosiy motivlarini saqlagan holda, uni ommabop til va uslubda bayon etishga muvaffah bo‘la olganlar. Boshha dostonlarda bo‘lgani kabi «Layli va Majnun”- da ham sheʼr bilan nasr bir-birini almashib keladi, oddiy nasr bilan birga baʼzan «nasri musajjaʼ” ho‘llaniladi, sheʼriy misralar goyaviy-badiiy himmati va formal poetik xususiyatlari jihatidan turlicha bo‘lib, sayhal topgan misralar ham, bo‘sh misralar ham bor. Doston va epizodlar anʼanaviy boshlanma bilan boshlanadi, sheʼriy satrlarga o‘tish oldida ko‘pincha «Bir so‘z aytib turgan ekan” anʼanaviy iborasi ishlatiladi. Dostonda rivoya bilan lirizm bir-biriga uzviy bog‘lanadi, shoir rivoyani ko‘pincha nasrda bayon egib, qahramonlarning ruhiy holati, ularning ichki monologi kabi o‘rinlarni sheʼriy nuth bilan ifodalaydi. Unda: «Oydin, ravshan iki yuzi, Hech kimda yo‘q muning ko‘zi, Odamni yutadi so‘zi, Shirin so‘zli kimning yori?»1 kabi dostonlar tarkibiga kirgan anʼanaviy qo‘shiqlarni (bunday ho‘shiqlar, jumladan, «Ravshan va Zulxumor”da bor), «Bul sendan aylansin, gulday tanam, deb, Shirin so‘zli mening jonim bolam, deb”1 2 «Men yuribman oq sut bergan bolam, deb Toglarda ochilgan toza lolam deb”3 «El ichida garib bo‘ldim, Bolam, sendan ayrilgani; Qiyomatli kuilar ko‘rdim, Ko‘zim, sendan ayrilgani”4,— kabi taʼsirchan liro-psixologik satrlarni, «Br, sansiz naylayin, Dildora, sansiz naylayin, 1 4-bet. 2 11-bet. 3 21-bet. 4 66-bet. 298 www.ziyouz.com kutubxonasi Quralayday ko‘zlaring, Xumor, sansiz naylayin”',— kabi sho‘x, o‘ynoqi, rubobiy sheʼrlarni ham uchratish mumkin. Bular voqea, xarakter va holatni to‘laroh tasvirlashga xizmat etadi. Dostondagi «Jarlig‘a bola berar — yarim jonin olar berar” (10-bet), «Kuchuk bosmas yo‘lbars, sherning izini” (16-bet), «Qizi borning nozi bor”, «Qizni kim aytmaydi, himizni kim ichmaydi” (18-bet) kabi maqollar, «Juda nam torgdim” (19-bet), «Yurakli, qimtngan otdi, qo‘rqoqlari keyin ketdi” (47-bet) kabi iboralar uning g‘oyaviy-badiiy qimmatini yanada oshirgan. Shubhasiz, xalq dostoni g‘oyatda katta sanʼatkorlik mahorati bilan yaratilgan Navoiy ijodiyotini xalq ommasi orasida kengroq targ‘ib etish, shu bilan birga xalqning badiiy-estetik ehtiyojini qondirish, uni g‘oyaviy-esgetik jihatdan parvarish qilishda «Farhod va Shirin”ning ham, «Layli va Majnun”ning ahamiyati, shubhasiz, katta. 1 29-bet. 299 www.ziyouz.com kutubxonasi I Yüklə 78,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|