1. Sahibkarlıq haqqında nəzəriyyələrin yaranması Sahibkarlıq fəaliyyətinin mahiyyəti və məzmunu

Qeyri-təkmil (qeyri-azad) rəqabətin əlamətləri
Qeyri-təkmil rəqabətli bazar xalis inhisarı, inhisarçı rəqabəti, oliqopoloyanı nəzərdə tutur.
Xalis (mütləq) inhisar. əgər bir müəssisə hər hansı məhsulun yeganə istehsalçısıdırsa, o inhisarçı müəssisə hesab olunur. Bu modelə dörd xarakterik xüsusiyyət aiddir:
- satıcı yeganə şəxs kimi çıxış edir; sahə firmanın sinonimidir, belə ki, cəmi bir müəssisə mövcuddur;
- realizə olunan məhsul unikaldır, yəni onu əvəz edən məhsul yoxdur;
- inhisarçı bazar hökmranlığına malikdir, qiymətlərə, bazarın təchiz olunmasına nəzarət edir;
- inhisarçı bazarına giriş yolunda rəqabət üçün təbii və süni mənşəli keçilməz maneələr qoyulur.
İnhisarçıları iki qrupa ayırmaq məqsədəuyğundur:
Təbii inhisarçı və süni inhisarçı.
Təbii inhisarçılara-ictimai müəssisələri, birlikləri, şirkətləri aid edilirlər. Bu müəssisələr ya dövlətin mülkiyyəti, ya da dövlətin ciddi nəzarəti ilə fəaliyyət göstərir. Süni inhisarçı-hökumət tərəfindən müstəsna olaraq bəzi müəssisələrə patent və lisenziya verilməklə bazarda fəaliyyət göstərə bilir. İnhisarçı rəqabət-nisbətən böyük sayda istehsalçılar tərəfindən oxşar, lakin eyni olmayan əmtəə təklif olunan bazar şəraitidir. Bu şəraitdə bazarda təkmil rəqabətdə olduğu kimi min və ya yüzlərlə firmanın iştirak etməsi tələb olunmur, yalnız onlarca firmanın iştirakı kifayətdir. İnhisarçı rəqabət bazarının əsas xüsusiyyətlərindən biri də onların bazara asanlıqla daxil olmasıdır. Bu bazar üçün işləyən istehsalçılar çox deyildir, odur ki, onların inkişafı və fəaliyyəti üçün çox da böyük ilkin kapital tələb olunmur.
Oliqopoliya. İqtisadiyyatın müasir səviyyəsi üçün oliqopoliya böyük üstünlüyə malikdir. Oliqopoliya tipli bazarda bir neçə iri firmalar rəqabət apararaq, istehsala və satışa nəzarət edirlər. Onların hər biri müstəqil bazar siyasəti yeridir. Lakin bununla bərabər belə firmalar bir-birilərindən asılıdır və rəqiblərin strategiyasını nəzərə almaq məcburiyyətindədirlər. Klassik oliqapoliya 3-5 sayda istehsalçılarla səciyyələnir. Oliqopoliya müəssisələri həm eyni tipli, həm də fərqlənən əmtəələr istehsal edə bilər. Oliqopoliyalı bazarın təkmil bazardan əsas fərqi qiymətin dinamik olması ilə əlaqədardır. Əgər təkmil rəqabət bazarında tələb və təklifin dəyişməsindən asılı olaraq qiymətlər fasiləsiz və sistemsiz dəyişirsə, oliqopoliyalı bazarda qiymətlər daha dayanıqlıdır və çox az dəyişir. Oliqopoliyalı bazarda qiymətlərdə liderlik geniş yayılmışdır, belə ki, burada bir aparıcı firma üstünlüyü ələ aəaraq, qiyməti qoyur, qalanları isə onun arxasınca gedir.
Rəqabətin eyni zamanda qiymətə və qeyri-qiymətə görə fərqləndirirlər. Qiymətə görə rəqabət zamanı rəqabətin əsas üsulu istehlakçının məhsulun qiymətinin digər istehsalçıların analoji məhsullarının qiymətləri ilə müqayisə etməsidir. Müəssisə belə şəraitdə ya istehsal xərclərini azaltmaqla üstünlük qazanır, ya da özü bilə-bilə bazarda öz yerini möhkəmləndirmək və yaxud bazar payını genişləndirmək üçün mənfəətin bir hissəsini itirməyə razılıq verir. Qeyri-qiymət rəqabəti onunla xarakterizə olunur ki, rəqabət mübarizəsində əmtəənin qiyməti deyil, onun keyfiyyəti, servis xidməti, istehsalçı-firmanın şöhrəti əsas yer tutur. Son illərdə qeyri-qiymət rəqabəti məhsulun keyfiyyətinin daha çox yüksəldilməsinə nail olmağa yönəldilmişdir. Eyni zamanda qeyri-qiymət rəqabəti adı ilə gizli olaraq qiymət rəqabəti də aparılır. Bu o hallarda olur ki, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi və əmtəələrin istehlak xüsusiyyətlərinin yaxşılaşması onların qiymətlərinin artması ilə eyni sürətlə baş verir.
Vicdanlı rəqabət. Əmtəə istehsalçıları arasında kəskin mübarizədə çox zaman rəqabət normalarına və qaydalarına zidd metodlar tətbiq olunur, yəni vicdansız rəqabət aparılır. Vicdansız rəqabəti aşağıdakılarla ifadə etmək olar:
- dempinq qiymətlərlə-əmtəənin maya dəyərindən aşağı qiymətlərlə satılması;
- rəqibin fəaliyyətinə nəzarət edilməsilə;
- bazarda hökmranlıq vəziyyətindən sui istifadə etməklə;
- başqa ticarət markalarından gizli istifadə edilməsilə;
- rəqib firmaların işçilərini öz firmalarına cəlb etmək məqsədi ilə özünü doğrultmayan əmək haqqı səviyyəsinin yüksəldilməsilə;
- hərraclarda rəqiblərin gizlin sövdələşməsilə;
- iqtisadi və sənaye cəsusluğu ilə;
- yalan informasiyanın yayılması ilə;
- fəaliyyət hesabatlarında fırıldaqçılıqla;
- rəqiblərin fiziki məhv edilməsilə;
- rəqibin kommersiya sirlərinin açıqlanması ilə;
- qeri-obyektiv reklamların verilməsilə.
Azərbaycan Respublikasının Reklam haqqında qanunu reklam sahəsində vicdansız rəqabətin aparılmasını qadağan edir.
4. Ölkədə mövcud olan rəqabət mühitinin sahibkarların fəaliyyətinə təsirinin nəticəsi öz əksini konkret bazarlarda onların məhsullarının rəqabətqabiliyyətliliyində tapır. M.Porter ölkədə rəqabət mühitini determinantlar sistemi kimi təqdim edərək onu milli romb adlandırmışdır. Bir-birilə daim qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirdə olan bu determinantlar sistemi aşağıdakı kimi təsvir olunur.

Firmaların strategiyaları, strukturları və mübarizələri







İstehsal parametrləri

Tələbatın parametrləri







Qohum və köməkçi sahələr

Rəqabət mühitinin determinantları

Ölkədə istehsal amillərinin mövcudluğu rəqabət üstünlüyünün əldə edilməsində mühüm rol oynayır. M.Porter istehsal amillərini aşağıdakı qruplar üzrə bölmüşdür.
- insan ehtiyatları, yəni işçi qüvvəsinin miqdarı, ixtisas səviyyəsi, qiyməti, iş vaxtı və əmək etikası;
- fiziki ehtiyatlar, yəni torpaq sahələrinin, suyun, faydalı qazıntıların, enerji mənbələrinin miqdarı, keyfiyyəti və qiyməti. Burada ölkədəki iqlim şəraiti, onun ölçüsü və coğrafi vəziyyəti də fiziki ehtiyatlara aid edilir.
- bilik ehtiyatları, yəni elmi, texniki və bazar haqqında informasiyaların mövcudluğu, keyfiyyəti və qiyməti.
- pul ehtiyatları, yəni sənayenin maliyyələşdirilməsinə sərf olunan kapitalın miqdarı və qiyməti.
- infrastruktur (ölkənin nəqliyyat sistemi, rabitə, poçt xidməti, bank sistemi, səhiyyə, mənzil fondu və s.) yəni onun keyfiyyəti və istifadə qiyməti.
Rəqabət mühitinin ikinci determinantı olan tələbat parametrləri tələbatın üç xüsusiyyəti ilə xarakterizə edilir:
- daxili bazarda tələbatın strukturu;
- daxili tələbatın həcmi və artım xüsusiyyətləri;
- daxili tələbatın xarici bazarlara ötürülməsi mexanizmləri.
Müəssisənin rəqabət apardığı mühitin üçüncü amili qohum və köməkçi sahələrin mövcudluğudur. Qohum sahələr dedikdə, oxşar texnologiyadan istifadə edən və ya bir-birini tamamlayan məhsullar istehsal edən sahələr nəzərdə tutulur. Məsələn, kompüter və kompüterin proqram təminatını istehsal edən müxtəlif firmalar bir-birinə qohum hesab olunur. Müəssisənin rəqabət apardığı bazar mühitinin dördüncü amili firmaların strategiyası, quruluşu və onların rəqabət mübarizəsinin xüsusiyyətlərindən ibarətdir. Bu amil ölkədə firmaların necə yaranması və idarə olunması şəraitinə, rəqabətin xarakterinə görə müəyyən olunur. Hər millətin özünəməxsus xüsusiyyətləri firmaların idarə olunması və rəqabətə böyük təsir göstərir.
5. Firma öz inkişaf strategiyasını seçərkən, yeni strategiya istər ənənəvi sahələrdə, istərsə də yeni biznes sahələrində firmanın əldə etdiyi potensiala uyğun olmalıdır. Firma rəhbərliynin əsas vəzifəsi strategiyanın işlənib hazırlanması və məqsədə nail olmaq üçün məqsədli bazarı təmin edən məhsul istehsal etməkdən ibarətdir. Məqsədli bazarı firmanın marketinq xidməti öyrənir və seçir. Firmanın bazar strategiyasının formalaşması konyukturun təhlilindən başlayır. Konyuktura – tələb və təklif arasında nisbətləri, qiymət və əmtəə ehtiyatlarının hərəkətini, sahələr üzrə sifarişlər portfelini və digər göstəricilər külliyatını əks etdirən formalaşmış iqtisadi şəraitdir. Marketinq tədqiqatlar sistemi firmanın qarşısında duran konyukturanın öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması üçün zəruri olan məsələlərin müntəzəm olaraq müəyyən edilməsi, məlumatların toplanması, təhlili və nəticələrin çıxarılması haqqında hesabatların yazılmasıdır. Böyük müəssisələrin əksəriyyətində marketinq üzrə tədqiqatları marketinq tədqiqatları şöbəsi aparır. Marketinq tədqiqatları şöbəsi ən azı 10 birtipli məsələni tədqiq və təhlil edir: 1. Bazarın xarakteristikasının öyrənilməsi; 2. Bazarın potensial imkanlarının müəyyən edilməsi; 3. Firmalar arasında bazarın xüsusi çəkisinin bölünməsinin təhlili; 4. Satışın təşkili; 5. İşgüzar fəallığın inkişaf meyllərinin öyrənilməsi; 6. Rəqib əmtəələrin öyrənilməsi; 7. Qısamüddətli proqnozlaşdırma; 8. Yeni əmtəələrə alıcıların reaksiyasının və onun potensialının öyrənilməsi; 9. Uzunmüddətli proqnozlaşdırma; 10. Qiymət siyasətinin öyrənilməsi.
Bazara daxil olmaq strategiyasının seçilməsi zamanı firmanın resurslarını, əmtəənin eynitipli olmasını, əmtəənin həyat tsikli mərhələsini, bazarın eynilik dərəcəsini nəzərə almaq lazımdır. Firmanın bazar strategiyasının formalaşmasında aşağıda verilən strategiyaların tədqiqinə və onlara müvafiq qərarların çıxarılmasına diqqət verilməlidir:
- yeni əmtəələrin işlənib hazırlanması strategiyasının formalaşdırılması;
- yeni əmtəənin istehsalı üçün resurs strategiyasının seçilməsi;
- yeni əmtəə üçün qiymətqoyma siyasətinin seçilməsi;
- əmtəənin yayılması metodlarının və üsullsrının seçilməsi;
- əmtəənin satışının stimullaşdırılması strategiyasının formalaşdırılması;
- əmtəənin reklam strategiyasının formalaşdırılması;
- firmanın inkişaf strategiyasının formalaşdırılması.
Firmanın rəhbərliyi mövcud olan strateji alternativləri təhlil etdikdən sonra konkret strategiyanı seçməli olur. Alternativin seçilməsində məqsəd təşkilatın uzunmüddətli səmərəliliyinin maksimal yüksəldilməsinə istiqamətləndirilir. Səmərəli strategiya seçmək üçün bütün zirvə rəhbərləri firmanın vəziyyətini və onun inkişaf konsepsiyasını dəqiq bilməlidirlər. Strateji seçmə müəyyən, konkret və birmənalı olmalıdır. Qəbul edilmiş qərar dəqiq təhlil edilməli və düzgün qiymətləndirilməlidir.
Firmanın bazar strategiyasının formalaşdırılması metodlarını daha da təkmilləşdirmək üçün menecmentə sistem, funksional, təkrar istehsal və başqa baxımlardan yanaşılmalıdır.
6. Rəqabətli bazarlarda uğur qazanmaq sahibkardan öz fəaliyyətinin bir çox cəhətləri üzrə məlumatları rəqiblərdən gizli saxlamasını tələb edir. Həmin məlumatlar məcmusu sahibkarlıq sirrini təşkil edir. Sahibkarlıq sirri-yayılması sahibkarın maraqlarına təhlükə doğura biləcək məlumatların gizli saxlanılması üzrə sahibkarın qanuni hüququdur. Sahibkarlıq sirri planlaşdırılmış nəticələrə nail olmaq üçün gizli saxlanılması lazım olan istehsal, texniki, kommersiya və xidməti məlumatlar toplusudur. Sahibkarlıq sirrinin qorunması bir neçə tədbirin həyata keçirilməsini tələb edir. Bunun üçün ən əvvəl aşağıdakı suallara dəqiq cavablar verilməlidir:
1) Hansı məlumatları gizli saxlamaq olmaz (qanunvericiliyə görə)?
2) Hansı məlumatları rəqiblərdən və digər iqtisadi subyektlərdən gizli saxlamaq məqsədəuyğun deyil?
3) Müəssisənin fəaliyyəti haqqında hansı məlumatlar sirr kimi saxlanılmalıdır?
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə aşağıdakı məlumatlar sahibkarlıq sirri ola bilməz.
- müəssisənin təsis sənədləri;
- patentlər, lisenziyalar və qeydiyyat sənədləri;
- işçilərin sayı, tərkibi, əmək haqqı və iş şəraiti haqqında məlumatlar;
- vergilərin və məcburi ödənclərin verilməsi haqqında sənədlər;
- müəssisənin tədiyyə qabiliyyəti haqqında sənədlər;
- ətraf mühitin mühafizəsi haqqında məlumatlar və s.
Sahibkarlıq sirri kimi müəyyən olunan məlumatların qorunması işinin təşkili müəssisələrdə təhlükəsizlik xidmətinin yaranmasını tələb edir. Sahibkarlıq fəaliyyətinin növündən, müəssisənin ölçülərindən və maddi-maliyyə imkanlarından asılı olaraq təhlükəsizlik xidmətinin funksiyalarının tərkibi dəyişə bilər. Ümumi halda təhlükəsizlik xidmətinin aşağıdakı funksiyaları ola bilər.
- binalarda və istehsal korpuslarında buraxılış rejiminin təşkili;
- sahibkarlıq sirlərinin qorunması prinsipləri və qaydalarını müəyyən edən normativ sənədlərin tərtibində iştirak etmək;
- mütəxəssis və rəhbərlərin səlahiyyətləri, hüquqları və məsuliyyətlərinin müəyyən edilməsində iştirak;
- sənədlərin mühafizəsinin təşkili;
- sahibkarlıq sirrinin açıqlanması halları üzrə xidməti istintaqın aparılması.