1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

2. Fonemlər sistemi
Dünya dillərini bir-birindən fərqləndirən əsas element-
lərdən biri və başlıcası fonemlər sistemidir. Dildə mövcud 
olan fonemlər kəmiyyətcə, keyfiyyətcə və mövqecə bir sis-
tem təşkil edir. Hər bir dilin özünəməxsus fonemlər sistemi 
vardır. Dünya dilləri sait və samitlərin kəmiyyət və keyfiy-
yətinə görə bir-birindən fərqlidir. Məsələn, abxaz dilində 60 
fonemdən 58-i samit, 2-si (a, i) saitdir. Azərbaycan dilində 
33 fonemdən 9-u sait, 24-ü samitdir. Bunlardan başqa, hər 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
196
bir dilin özünəməxsus sait və samitlər sistemi vardır. Bu sis-
temdə sait və samitlər keyfiyyətcə sonsuz dərəcədə müxtə-
liflik təşkil edir. Məsələn, ərəb, fars dilləri üçün uzun saitlər 
xarakterik olduğu halda, Azərbaycan dilində saitlər bu cür 
səciyyəvi deyildir. Buna görə də Azərbaycan dili leksikasın-
da uzun saitlər olan sözlər alınma hesab edilir.
Ümumiyyətlə, dilin fonemlər sistemi onun mənşəyi-
nin tədqiqində çox mühüm rol oynayır.
3. Fonemin zəif və qüvvətli mövqeyi
Tələffüz prosesində sait və samit fonemlərin fiziolo-
ji-akustik keyfiyyətcə öz mövqeyini saxlaması və ya itir-
məsi kimi fonetik hadisə də mövcuddur. Bu, saitlərdən 
daha çox samitlərə aiddir. Fonemlərin qüvvətli mövqeyi, 
əsasən, vurğulu hecada sözün əvvəlində gələn samit fo-
nemlərin tələffüzündə özünü göstərir.
Fonemlərin zəif mövqeyi dedikdə, sait və samit fo-
nemlərin tələffüzündə öz yerini fizioloji-akustik keyfiy-
yətcə başqa fonemə verməsi nəzərdə tutulur. Azərbaycan 
dilində bu, samitlərin əvəzlənməsində özünü göstərir. 
Məsələn, qonaq, yarpaq, dörd, mürəkkəb, toqqa və s. sözlərdə 
q-x, d-t, k-g əvəzlənmə fonemlərin mövqeyinə misal ola 
bilər. Dünya dillərində bu fonetik hadisə müxtəlif forma-
da özünü göstərir. Məsələn, rus və alman dillərində söz 
sonunda kar və cingiltili samit fonemlər, bir qayda olaraq, 
zəif mövqeyə malikdir. İngilis və fransız dillərində isə ək-
sinə, söz sonundakı samitlər güclü mövqe tutur
1
.