1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

3. SÖZÜN ÇOXMƏNALILIĞI
Dildə çoxmənalılıq ən çox ümumişlək sözlərdə baş 
verir. Belə ki, söz əsas mənasından əlavə, dildə daha bir 
neçə mənada işlənə bilir. Bu dil hadisəsi, əsasən, sözün 
məcazi məna kəsb etməsi ilə bağlıdır. Məsələn, Azərbay-
can dilində “boz” sifətinin əsas mənası müəyyən rəng nö-
vünü bildirməsidir. Lakin “boz adam”, “boz hava”, “boz üz” 
birləşmələrində isə boz sözü rəng deyil, kəmiyyət, əlamət 
mənalarını bildirir: boz adam – xasiyyətcə tərs, həyasız 
adam; boz hava – xoşagəlməyən hava mənasında işlənir.
Qeyd etmək lazımdır ki, sözün bu cür çoxmənalılıq 
kəsb etməsi ancaq söz birləşmələri, frazeoloji ifadələr və 
cümlə daxilində baş verir. Çoxmənalı sözlərin semantik qu-
ruluşunda daxili əlaqə mövcuddur. Əgər bu əlaqə olmasa, 
onda çoxmənalılıq da ola bilməz. Məsələn, “baş” sözü insa-
nın ən yuxarı, uca bədən üzvünü bildirir. Buna görə də “da­
ğın başı”, “stolun başı”, “çayın başı”, “evin başı”, “təpənin başı”, 
“baş mühəndis”, “baş həkim”, “baş məsləhətçi”, “başbilən” və s. 
birləşmələrdə də “baş” sözündə “yuxarı”, “uca” mənaları 
ifadə olunur. Çoxmənalılıq prosesində daxili məna əlaqəsi 
olmadıqda onda, eyni formaya və müxtəlif mənaya malik 
omonim sözlər meydana gəlir. Məsələn, yaz (fəsil) – yaz + 
maq (feil), at (heyvan) – at + maq (feil), gül (bitki) – gül + mək 
(feil), dağ (yer quruluşu) – dağ (çəkmək) – əziyyət çəkmək 
və s.
Müasir dillərdə sözün çoxmənalılığı hadisəsi geniş 
yayılmışdır.
4. SÖZÜN LEKSİK VƏ QRAMMATİK MƏNA
ƏLAQƏLƏRİ
Dildə bəzən sözün leksik mənası ilə qrammatik mə-
nası bir-biri ilə uzlaşır. Yəni bəzən söz öz mənasına uyğun 
olaraq şəkilçi qəbul edir və ya etmir. Məsələn, Azərbaycan 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
216
dilində toplu isimlər, əsasən, cəm şəkilçisiz işlənir; hava, su, 
taxıl, un, dən, torpaq, qum, tüstü, duman, çən və s. sözlər bu 
qəbildəndir. Bəzi halda həmin sözlər üslubla bağlı olaraq 
cəm şəkilçisi qəbul edir. Məsələn:
Yadıma düşdükcə Dilcan dərəsi
Başımdan tüstülər, dumanlar qalxır. (S.Vurğun)
Demək olar ki, bu hal ancaq metaforik məqamda baş verir.
Sözlərin təsnifi və onların tiplərinin bərpa olunması 
prosesində leksik və qrammatik məna əlaqələri nəzərə alın-
malıdır. Bu hadisə dünyanın bir çox dilləri üçün tipik sayıla 
bilər. Məsələn, rus dilində bu dil hadisəsi geniş yayılmışdır.