1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd
Yüklə 10,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. SÖZÜN SEMANTİK QURULUŞU
Sözün mənası təkcə həyat hadisələrinə münasibətdən, əqli fəaliyyətdən asılı deyil, həm də onun bütövlükdə dilin leksik sistemi ilə qarşılıqlı münasibətindən asılıdır. Müxtəlif dünya dillərinə aid sözlərin müqayisəsi göstərir ki, bir çox sözlərin mənası bu dillərdə bir-birinə uyğun gəlir, bəzən isə tamamilə fərqlənir. Məsələn, Azər- baycan dilində “Gözüm səndən su içmir” frazeoloji vahi- dinin tərkibindəki sözləri rus dili ilə müqayisə etdikdə məlum olur ki, bu sözlərin mənası tamamilə bir-birindən fərqlidir. Azərbaycan dilində həmin frazeoloji vahiddəki sözlər tamamilə başqa məna ətrafında birləşmiş və ‘‘Sənə inanmıram”, ‘‘Səndən şübhələnirəm” mənasını kəsb etmişdir. Rus dilində isə həmin frazeoloji vahidi sətri tərcümə etsək, “Мои глаза с тебя воду не пьют” cümləsi alınar. Dildə bir sözün bir neçə məna əlaməti ola bilir. Lakin bu əlamətlər hamısı sözdə eyni dərəcədə ifadə olunmur. Bu əlamətlərdən biri sözün mənası üçün əsas, digərləri isə qeyri-əsas rol oynayır. Məsələn, “insan” sözünün bir neçə məna komponenti vardır: 1) Yer üzündə ali şüura malik varlıq; 2) cəmiyyətin üzvü; 3) kişi; 4) qadın; 5) vətəndaş... Bu məna komponentlərinin sayını daha çox artırmaq olar. Lakin bu komponentlərin içərisində 1-cisi, yəni “Yer üzün də ali şüura malik varlıq” olmaq mənası “insan” sözünün mənasının əsas, başlıca komponentidir. Dildə baş verən semantik inkişaf prosesində bu məna komponentlərində də müəyyən dəyişikliklər baş verir. Yəni sözün mənasında bir müddət əsas olan komponent başqa bir tarixi inkişaf prosesində qeyri-əsas rola düşə bi- lir. Sözlərin semantik quruluşunun bu cür dəyişməsi dildə sözün yeni məna qazanmasına səbəb olur. Buradan da söz- lərin çoxmənalılığı prosesi meydana çıxır. |