1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

Dil və canlı orqanizm
XIX əsrin ortalarında bəzi alimlər dilə bioloji baxım-
dan yanaşıb, onu canlı orqanizmlə eyniləşdirmişlər. Dili 
canlı orqanizm adlandıran nəzəriyyənin tipik nümayəndə-
si Avqust Şleyxer biologiya elminə aludəliyin nəticəsində 
dili doğub-törəyən varlıq hesab etmişdir.
Avqust Şleyxerə görə, dilə təbiət tərəfindən yaradılmış 
bir hadisə kimi baxılmalıdır. O göstərirdi ki, insan iradəsi 
insanın quruluşunda heç bir dəyişiklik etməyi bacarmadığı 
kimi, dildə də belə dəyişikliklər edə bilməz. Avqust Şleyxer 
ilk böyük əsərlərindən başlayaraq naturalist mövqedə da-
yanmışdır. O, 1848-1850-ci illərdə çap etdirdiyi əsərlərində 
göstərir ki, dil canlı orqanizm kimi doğulur, boy atır, çiçək-
lənir, sonra isə zəifləyir və ölür. Avqust Şleyxerin nəzəriy-
yəsi qrafik formada aşağıdakı sxemdə olduğu kimidir.
ZİRVƏYƏ UCALIR
 
DOĞULUR 
ÖLÜR
boy atır
süquta uğrayır
Dilin bioloji konsepsiyasına əsasən, Avqust Şleyxer 
səhv olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, botanika və zoo-
logiyada tətbiq olunan hər cür təsnifat və bölgü prinsiplə-
rindən eynilə dilçilikdə də istifadə etmək olar.
Avqust Şleyxer XIX əsrin ortalarında görkəmli təbiət-
şünas Çarlz Darvinin materialist təliminə, onun təkamül 
nəzəriyyəsinə əsaslanaraq öz bioloji görüşlərini daha da 
qüvvətləndirməyə səy göstərmişdir. O, “Darvin nəzəriyyə­
si və dil haqqında elm” adlı əsərində Darvin təlimindən ba-
yağı nəticə çıxararaq, dilin tamamilə doğub-törəyən canlı 
orqanizmin eyni olduğunu sübut etməyə çalışmışdır. O, 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
319
heyvanlar və bitkilər aləmində olduğu kimi, dildə də cins, 
növ və ailənin mövcudluğunu iddia etmişdir. Bu məsələdə 
naturalist dilçi A.Şleyxer tək deyildi. Hətta XX əsrin I rü-
bündə də bu konsepsiyanın tərəfdarları olmuşdur.
Dili bioloji hadisə kimi başa düşmək dilçilikdə natura­
list, yaxud bioloji cərəyan adlanır. Bu cərəyan hələ XIX əsrdə 
bir çox dilçilər, o cümlədən İohani Madviq və A.Potebnya 
tərəfindən tənqid edilmişdir.
Nəhayət qeyd etməliyik ki, dilin təbiəti, onun ictimai 
mahiyyəti naturalistlər tərəfindən inkar olunaraq düzgün 
izah olunmamış, bu məqsədlə qeyri-obyektivliyə yol veril-
mişdir. Buna görə də Darvin təliminə əsaslanan dilçilik na-
turalizmi dil haqqında elmə heç bir şey verə bilməmişdir.