1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

2. XIX ƏSRİN ORTALARINDA DİLÇİLİK
XIX əsrin ortalarında (1830-1870) elmi qüvvə müqa-
yisəli-tarixi metodun üsullarının dəqiqləşdirilməsinə və 
təkmilləşdirilməsinə, eyni zamanda elmi problemlərin sər-
hədinin genişləndirilməsinə yönəldilmişdi. Bu illərdə fəa-
liyyət göstərən dilçilər qədim dillərin öyrənilməsinə daha 
çox meyil göstərirdilər.
XIX əsrin ortalarında bir-birindən fərqlənən bir çox 
dilçilik cərəyanı meydana çıxmışdı.
Dilçilikdə naturalizm cərəyanı
XIX əsrin ortalarında meydana çıxan başlıca dilçilik 
cərəyanlarından biri naturalizm adlanırdı. Almaniyada 
yaranmış bu cərəyana eyni zamanda bioloji cərəyan da de-
yilirdi. Naturalizmin dilçilikdə təşəkkül tapmasına səbəb 
XIX əsrdə təbiətşünaslığın çox sürətlə inkişaf edib yayıl-
ması olmuşdu. Təbiətşünaslığın nailiyyətləri təsirində dil-
çilər dilə naturalizm baxımından yanaşmışlar və bunun da 
nəticəsində dilçilik elmində naturalizm formalaşmışdı. Bu 
cərəyanın əsasını Darvin təlimi təşkil edirdi.
Dilçilikdə naturalizm cərəyanının ən görkəmli nü-
mayəndəsi Avqust Şleyxer olmuşdur. Dil haqqında elmin 
tarixində naturalizmin inkişafı ilk növbədə Şleyxerin fəa-
liyyəti ilə bağlıdır.
Avqust Şleyxer (August Schleicher, 1821–1868). Alman 
alimi Avqust Şleyxer geniş diapazona malik olan dilçidir. 
O, dilçilik nəzəriyyəsinin ümumi məsələləri, hind-Avropa 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
87
dillərinin müqayisəli-tarixi qrammatikası ilə məşğul ol-
muşdur. A.Şleyxer german, slavyan və Baltik dilləri üzə-
rində axtarış və tədqiqatlar aparmışdır.
Avqust Şleyxer ümumi dilçilik sahəsində çox görkəm-
li alimdir. Onun ümumi dilçilik görüşləri bir sıra əsərlə-
rində ifadə olunmuşdur: həmin əsərlər bunlardır: “Müqa­
yisəli dilçilik tədqiqatları” (bu əsər iki hissədən ibarətdir. I 
hissə 1848, II hissə 1850-ci ildə çap olunmuşdur), “Kilsə 
slavyan dilinin morfologiyası” (1852), “Litva dilinin öyrənilmə­
sinə dair dərslik” (1855–1857), “Alman dili” (1859), “Müxtəsər 
hind-Avropa dillərinin müqayisəli qrammatikası” (1861–1862), 
“Hind-Avropa dillərinin müntəxəbatı” (1868).
Avqust Şleyxerin naturalist görüşləri “Darvin nəzəriy­
yəsinin dil haqqında elmə tətbiqi” (1863), “İnsanın təbii tarixi 
üçün dilin əhəmiyyəti” (1865) adlı əsərlərində öz əksini tap-
mışdır.
Avqust Şleyxerin linqvistik fəaliyyətində aşağıdakı 
məsələlər diqqəti xüsusilə cəlb edir: