2. Yeni iqtisadi siyasətə keçidin zəruriliyi və mahiyyəti. Azərbaycanda Yeni iqtisadi siyasətin xüsusiyyətləri

Əlifba problemləri. Azərbaycanda mədəni quruculuq gediĢində qarĢıya əlifba məsələsi çıxdı. Sovet hakimiyyəti qurulanadək Azərbaycanda ərəb əlifbasından istifadə olunurdu. Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri əlifba islahatı məsələsi ilə məĢğul olmuĢdular. XIX yüzilliyin on görkəmli Azərbaycan yazıçı və filosofu, xalqın maariflənməsinin qızğın mübarizi - Mirzə Fətəli Axundov ərəb əlifbasını dəyiĢdirmək yolu ilə Azərbaycan əlifbası yaratmağın təĢəbbüsçülərindən biri idi54.

Sovet hakimiyyəti qurulmasının ilk günlərindən Azərbaycan dilində çap və nəĢr iĢinin inkiĢafı məsələsi bütün kəskinliyi ilə qarĢıda dururdu. Mədəni quruculuğun bu mühüm probleminin həlli yeni, daha asan əlifbanın qəbul edilməsini qəti tələb edirdi. Onun Azərbaycan fəhlə və kəndli kütlələrinin təhsili üçün vacibliyini respublika ictimaiyyətinin mütərəqqi hissəsi də etiraf edirdi55.

Beləliklə, 1920-ci ilin noyabrında Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığı yanında əlifba islahatı üzrə komissiya yaradıldı56 Xalq Maarif Komissarlığı kollegiyasının 1921-ci il yanvarın 5-də qəbul etdiyi qərarda deyilirdi: "Bir tərəfdən, köhnə müsəlman Ģriftinin çox böyük çatıĢmazlıqlarını, (digər tərəfdən isə) geniĢ kütlələrin öyrənilməsi üçün müsəlman (Azərbaycan - məsul red.) dilini asanlaĢdırmaq zəruriyyətini də nəzərə alaraq... a) köhnə müsəlman Ģriftini yenisi ilə əvəz etmək; b) daha mükəmməl latın Ģrifti üzərində dayanmaq... "57. Dövlət, partiya və ictimai xadimlər və baĢqaları mətbuatda çıxıĢ edərək yeni əlifbaya keçilməsinin vacibliyini əsaslandırırdılar. S. Ağamalıoğlu 1921-ci il dekabrın 26-da "Azərbaycan xəbərləri" qəzetində "Proletar maarifi və türk əlifbası" məqaləsində yazırdı: "Maarifin baĢlıca aləti əlifbadır, ancaq geniĢ əməkçi əhali kütləsinə asan olan əlifba ki, sonuncu az vaxt itirməklə daha çox ideya və biliklər mənimsəyə bilsin". 1922-ci il martın 6-da AK(b)P-nin plenumu Azərbaycan əlifbasını latın yazı qrafikasına keçirmək üçün S. Ağamalıoğlunun baĢçılığı ilə xüsusi komissiya yaratdı. Bu komissiyanın bazasında 1922-ci ilin mayında əlifbanın latınlaĢdırılması iĢini aparan Yeni Türk Əlifbası (YTƏ) Daimi Komitəsi yaradıldı59. Onun tərkibinə Səmədağa Ağamalıoğlu (sədr), Xudadat Məlik-Aslanov, Əhməd Pepinov, Əli Tağızadə, Sultan Məcid Əfəndiyev, Fərhad Ağayev, Vəli Xuluflu, Teymur Hüseynov və digər görkəmli Azərbaycan ziyalıları daxil idilər. Komitə bütün qəzalarda Ģöbələrini açdı, hökumətin köməyi ilə (Ali Ġqtisadi ġura komitənin ehtiyacları üçün üç milyard manat məbləğində valyuta fondu ayırdı) yeni Ģrift, yeni əlifbada ədəbiyyat, qəzet və jurnallar nəĢr etmək üçün lazımi texniki avadanlıq alındı, mütəxəssislər hazırlandı, əhali içərisində geniĢ izahat kampaniyasına baĢlandı.

YTƏ Komitəsinin sədri S.Ağamalıoğlu Azərbaycan MĠK-in sədri kimi Türküstan, Tatar, Xivə və Krım respublikalarının Xalq Maarif Komissarlıqlarına yeni əlifbanın layihəsini göndərərək "onlardan həm yeni əlifba layihəsinə, həm də ərəb əlifbasının latınla əvəz edilməsi ideyasına fikir və baxıĢlarını" bildirmələrini xahiĢ etmiĢdi60.

Yeni əlifba birdən-birə deyil, tədricən, ictimaiyyətin prinsipial fikri aĢkar ediləndən, tam bir sıra mühüm tədbirlər, geniĢ müzakirələr keçiriləndən sonra tətbiq edildi.

Ərəb əlifbasının latınla əvəz edilməsi müsəlman dünyası ölkələrində, qonĢu dövlətlərdə böyük əks-səda yaratdı. M. Qorki yeni əlifba uğrunda hərəkatı "Cəsarətlə ön cərgədə dayanınıĢ azərbaycanlıların böyük tarixi xidməti. kimi qiymətləndirmiĢdi.

Hələ 1922-ci ilin avqustunda V.Ġ.Lenin Azərbaycan MĠK-in sədri S. Ağamalıoğlunu qəbul edərkən, o, Leninə respublikada latın əlifbasına keçilməsi iĢinə baĢlanması barədə məlumat vernıiĢdi. Sonralar, 1926-cı ilin dekabrında S.Ağamalıoğlu X Ümumbakı partiya konfransında çıxıĢında xüsusilə qeyd edirdi ki, onun yeni əlifba barəsində məruzəsini dinləyən V.Ġ.Lenin demiĢdi: "Bu, ġərqdə inqilabdır". Ağamalıoğlu 1927-ci ildə keçirilən ÜmumĠttifaq Yeni Türk Əlifbası Mərkəzi Komitəsinin birinci plenumunda demiĢdi: "Hələ 1922-ci ildə Ģəxsən mənim təqdim etdiyim bu inqilabi tədbir yoldaĢ Lenin tərəfindən bəyənilmiĢdir". Təsadüfi deyil ki, hətta RK(b)P MK 1922-ci il sentyabrın 25-də latın əlifbasının tətbiq olunması məsələsini müzakirə edərək, Azərbaycan MĠK-in təĢəbbüsünü qəbul etməyi qərara aldı və ÜmumĠttifaq MĠK-ə ona hər cür yardım və kömək göstərməyi təklif etdi. Əlbəttə, bu zaman mərkəzin Sovet ġərq xalqlarını müsəlman dünyasından ayırmaq məqsədi güdən siyasi marağını da nəzərdən qaçırmaq olmaz.

Latın əlifbasının tətbiq olunmasına din xadimlərindən, bəzi imtiyazlı ictimai xadimlərdən, qatı millətçi əhvali-ruhiyyəli ziyalılardan, mühafızəkar partiya və sovet iĢçilərindən də müqavimət göstərənlər var idi.

GeniĢ kütlələrin içərisində savadsızlığın tezliklə ləğv edilməsi və ana dilində çap və nəĢr iĢlərinin asanlaĢdırılması üçün latın Ģriftinin tətbiq edilməsinin əhəmiyyətini nəzərə alaraq, Azərbaycan SSRMĠK 1923-cü ilin əvvəlində fəhlə fakültələri və II pillə məktəblərdə yeni əlifbanın tətbiqini qanuniləĢdirdi63, mayın 19-da isə Xalq Maarif Komissarlığı Bakı xalq təhsili Ģöbəsinə növbəti tədrisindən bütün məktəblərdə tədrisi yeni əlifbaya keçirməyi tövsiyə etdi.

1923-cü il oktyabrın 20-də Azərbaycan SSR MĠK-in qəbul etdiyi "Yeni Azərbaycan əlifbasının dövlət əlifbası kimi tanınması haqqında" dekretə uyğun olaraq, bütün idarə və təĢkilatlara kargüzarlığı həm əski, həm də yeni əlifbada aparmaq barədə göstəriĢ verildi64 1925-ci ilin martında IV Ümumazərbaycan Sovetlər qurultay yeni əlifbanı həyata keçirmək üçün bir sıra direktivlər qəbul etdi Qurultay bütün pillə məktəblərdə yeni Azərbaycan əlifbasına keçməyə icazə verdi, səkkiz il müddətində, yəni 1932/33-cü tədris ilinədək bütün I və II pillə məktəblərdə yeni əlifbaya keçilməsinin baĢa çatdırılmasını, yeni əlifbaya keçməyən qruplarda isə tədrisin həmin vaxtda köhnə əlifba ilə aparılmasını qərara aldı.

Əlifbanın zəhmətkeĢlər içərisində yayılması məqsədilə Bakıda - Qara və Ağ Ģəhərdə mədənlərdə neftçi fəhlələr, habelə əsgərlər və qulluqçular üçün "savadsızlığı ləğvetmə məntəqələri" açılmıĢdı. Azərbaycan kəndliləri yeni əlifbaya böyük maraq göstərirdilər. Yüzlərlə Azərbaycan kəndlisi savad məntəqələrində, gecə kursları və dərnəklərdə yeni əlifbanı həvəslə öyrənirdilər. Təkcə 1924-cü ildə qəzalarda yeni əlifbanı öyrədən 1320 savadsızlığı ləğvetmə dərnəyi açılmışdı.

1925-ci ildə YTƏ Komitəsi Bakıda, Salyan, ġamaxı və baĢqa qəzalarda yeni əlifba kursları açdı. Bu kurslarda 1539 nəfər oxuyurdu67. Təkcə 1925/26-cı tədris ilində bu kursları 12657 nəfər bitirmiĢdi68. Mətbəə iĢçiləri hazırlayan xüsusi məktəblərlə yanaĢı, Ə.Bayramov adına klubda və Naxçıvan Ģəhərində qadın klubunda69 Azərbaycanlılar üçün makinaçı kursları təĢkil olunmuĢdu.

Yeni əlifba Ģrifti ilə əlifbalar, Azərbaycan dilində yazı və oxu qaydalarına dair material və digər vəsaitlər böyük tirajla nəĢr edilirdi70. 1925-ci ilin oktyabrınadək 32774 nəfər yeni əlifbanı öyrənib öz savadsızlığını ləğv etmiĢdi.

Yeni əlifbanın tərəfdarları ilə onun əleyhdarları arasında mübahisədə yeni əlifba ilə nəĢr olunan "Yeni yol" qəzeti mühüm rol oynadı. "Yeni yol" qəzeti minlərlə fəhlə və kəndli içərisində yayılır, geniĢ oxucu kütlələrinə yeni əlifbaya keçməyin əhəmiyyətini təbliğ edirdi.

YTƏ Komitəsinin fəaliyyəti və savadsızlığın ləğv edilməsı sahəsində əldə edilən uğurlar Sovet Ġttifaqının ərəb əlifbasından istifadə edən digər xalqları içərisində maraq oyatdı. Müttəfiq respublika və muxtar vilayətlərdən Azərbaycan YTƏ Komitəsinin ünvanına gələn çoxlu məktublarda əlifba haqqında daim məlumat xam§ edirdilər: YTƏ Komitələri Dağıstan, Qaraqalpaq Muxtar Respublikalarında və digər yerlərdə də təĢkil olundu72. Əlifba məsələsini müzakirə etmək üçün türkdilli xalqların qurultayını çağırmaq zəruriyyəti meydana çıxdı. Azərbaycan YTƏ Komitəsi "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti" ilə birlikdə türkoloji qurultay çağırmaq qərarına gəldi. Hökumət onun keçirilməsinə 100 min manatadək pul ayırdı73. Qurultay ġərqdə birinci olaraq ərəb əlifbasını latın qrafıkası ilə əvəz etməyə təĢəbbüs göstərmiĢ Azərbaycan paytaxtı Bakıda 1926-cı ilin fevralında açıldı. Türkdilli xalqların mədəni həyatında mühüm rol oynamıĢ Birinci ÜmumĠttifaq türkoloji qurultayı böyük hadisə oldu. Fevralın 26-dan martın 5-dək davam edən qurultayda 131 nümayəndə (93 nəfəri türk dilli idi)74 iĢtirak edirdi. Sovetlər Birliyində yaĢayan türk dilli xalqların əksəriyyəti təmsil olunmuĢdu. Azərbaycan nümayəndələri Səmədağa Ağamalıoğlu, Mustafa Quliyev, Əhməd Pepinov, Bəkir Çobanzadə, Ruhulla Axundov, Pənah Qasımov, Hənəfı Zeynallı, Əli bəy Hüseynzadə, Fərhad Ağayev, Cəlil Məmmədquluzadə, Cabbar Məmmədzadə, müəllim Ayrıa Sultanova və b. idilər.

Moskva və Sankt-Peterburqdan görkəmli ĢərqĢünaslar S.R.Oldenburq, A.N.Samoyloviç, M.P.Pavloviç, P.N.Poppe və b., Berlin və Kildən Radebolt Valter, Menntsel Teodor Teodoroviç, Türkiyədən Mehmet Fuad Köprülüzadə qurultayın iĢtirakçıları idi.

Qurultay ərəb əlifbasının islahatı və latın əlifbasının qəbul edilməsi, milli terminologiyanın yaradılması və türk dilli xalqlar üçün ədəbi dil, ana dilinin tədris metodikası, diyarĢünaslıq, türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında məsələləri müzakirə etdi. ÇıxıĢ edənlərin əksəriyyəti türkdilli xalqlarda savadsızlığı tezliklə ləğv etməyin və onları yeni mədəniyyətə tez alıĢdırmağın mümkün yollarından biri kimi latın əlifbasına keçilməsinin mühüm əhəmiyyətini vurğuladılar. Ancaq nümayəndələr içərisində yeni əlifbanın tətbiq edilməsinin əleyhinə çıxıĢ edənlər də var idi. Əleyhdarlar içərisində Baytursunovun baĢçılığı ilə Qazaxıstan nümayəndələri xüsusilə seçilirdilər. Ancaq qurultay Azərbaycanda, digər respublika və vilayətlərdə yeni əlifbanın tətbiqi ilə görülən iĢlər haqqında bəyanat verdi.

1926-cı il martın 7-də Azərbaycan YTƏ Komitəsi yeni əlifbanı qəbul etmiĢ respublika və vilayətlərin nümayəndələri ilə birlikdə müĢavirə keçirdi. MüĢavirədə Ġttifaq miqyasında bu iĢi tənzimləmək üçün vahid mərkəzin yaradılması məsləhət olundu. S.Ağamalıoğlu (sədr), F.Xocayev, B.QulbəĢərov, M.A.Aytakov və baĢqalarının daxil olunduğu xüsusi komissiya 1927-ci ilin iyununda Bakıda Yeni Türk Əlifbası ÜmumĠttifaq Mərkəzi Komitəsinin (YTƏ ÜMK) təsis plenumu keçirilməsini təĢkil etdi. Həmin plenum "Yeni türk əlifbasını həyata keçirmək üzrə ÜmumĠttifaq Komitəsi haqqında Əsasnamə" qəbul edərək, onun hüquq və səlahiyyətlərini, məqsəd və vəzifələrini müəyyənləĢdirdi. ÜmumĠttifaq Komitəsinə Azərbaycandan S.Ağamalıoğlu, T.Hüseynov, M.Quliyev, R.Axundov və H.Cəbiyevin namizədlikləri irəli 191 sürülmüĢdü76. Plenumda komitənin hüquq və səlahiyyətlərini, məqsəd və vəzifələrini müəyyən edən "Yeni əlifbanın tətbiq edilməsi üzrə ÜmumĠttifaq komitəsi haqqında Əsasnamə" qəbul edildi.

S.Ağamalıoğlu YTƏ ÜMK-nın sədri, müavinləri isə B.QulbəĢərov və D.Korkmasov seçildilər. Plenumda Sovet Ġttifaqının əvvəllər yazısı olmayan və ya ərəb əlifbasından istifadə edən bütün xalqları üçün məcburi olan vahid, yeni, təkmilləĢdirilmiĢ əlifba qəbul edildi.

Bu illərdə Azərbaycanda yeni əlifbanın tətbiq edilməsi sahəsində həyata keçirilən iĢlər savadsızlığın ləğvi probleminin həllini sürətləndirdi. 1920-1927-ci illər ərzində savadsızlığını ləğv etmiĢ 65607 nəfər azərbaycanlıdan 53957 nəfəri yeni, 11650 nəfəri isə əski əlifbanı öyrənməklə savadlanmıĢdı.