A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Cenup Bozkırları
Cenup bozkırları şimalden şimdi söylediğimiz: «Kara Tav - Cil Tav» hattı ile, batıdan Hazar Denizinin doğu kıyıları ile, cenuptan Küpet Dağ, Hindügûş ve doğudan.

Pamir ve Tiyanşan eteklerine kadar uzanan düzlüklerden ibaret olup mahsuldar yerleri yalnız dağ etekleri yakınlarında «Iös» dedikleri fevkalâde verimli topraklarla örtülü bölgelere, ırmakların dağlara yakın bölümlerine yahut deltalarına (Khorezme) münhasır kalmaktadır. Bu bozkırların deniz seviyesinden yüksekliği pek ehemmiyetsiz olup 25-35 metredir. Orta bölümü olan Aral Gölü denizden ancak 50 metre yüksekliktedir. Batı bölümünde yirmişer bin kilometre murabbaı teşkil eden «Ongüz» ve «Sarı Kamış» çukurları deniz seviyesinden 16, 48 metre aşağı bulunmaktadır. Cenup bozkırlarının suyu, gölleri azdır. Bu bozkırlar, kendisini tam ortasından delerek geçip Aral Golüne dökülen Amu Derya ırmağının ve «Aral» m batı tarafından ibaret olan «Kara Kum» ve «Üst Yurt»; doğu tarafından ibaret olan «Kızıl Kum» ve teferruatından ibaret olmak üzere iki 'takıma ayrılır.

Üst Yurt Çevresine göre yüksek olduğu için «Üst Yurt»

adını alan irtifalar 160.000 kilometre murabbar genişliğinde dümdüz bir seki şeklini gösterir: Burası, «Aral» dan 240. deniz sathından 1 90. metre yüksek olup büsbütün susuz, kuru, çok defa yarı çıplak toprak ve çoraklıklardan ibarettir. Bu yüksek düzlük, etrafındaki çöllerden, Hazar ve Aral denizlerinden «Çın» adını alan ve çok defa bir sarp dağ gibi görünen «Çar Tağ» (Terasse) larla yükselmektedir. Eskiden bu yüksek toprak, kendisinin batıya, Hazar Denizinin içerisine uzanan «Mangışlak» yarımadasındaki «Kara Tav» sahası ile bir sayılmış ve eski arap coğrafyacılarında bu kelimenin farsca tercümesiyle «Cebel-i Siyah Kûh» adını almıştır, ki buradaki oğuzlar, Türkistan türk tarihinde müstesna bir hâdise olmak .üzere, denizde balıkçılık ve korsanlıkla geçinirlerdi. Bugün burada balıkçılık rusların elinde bulunmaktadır. «Mangışlak» (arap!arda: yahut

«min qışlagh», yahut oğuzca «bin qışla») adı eski zamanlarda daha cenuplara, «Balkhan» dağlarına kadar, itlâk olunmuştur. «Üst Yurt» kenarlan ve «Mangışlak» eskiden olduğu gibi bugünde de hakikî göçebe türk olan «Aday» (tarihlerde «Adag») boylarıyla meskûndur. Buradaki kuyulardan, suları az çok tatlı olan bazılarının yanında küçük köy -kabilinden bir kaç evlik mamureler de bulunur, ki buralarda «Aday» ların imam ve «işan» ları oturur. Bu mamurelerden «Üst Yurd» un tam ortasında «Şam» —bugün kazakların telâffuzuyla «Sam»-— mevkii eskiden arap coğrafyacılarına da «Şem» adında bir kale olarak malûm olmuştur¹⁶). Khorezmin Altın Ordaya tabi olduğu devirde ise bu Şam. çöl ortasında bir şehir şeklini almıştı.

(Y£qût) IfüU! V*. 8 3 cJL-jY

Kara ve Kızıl Kumların yaylaya elverişli verle- Kara Kum ve . . ₁

^ j ^ rınde_; turkmeıı ve kazak lurklerı oturmaktadır

Çöllerin en ıssız olması gereken yerlerinde bile insanlara raslanır. Orta ana çöllerde ancak bir ovadan ötekine geçerken istifade olunacak, çok defa acı ve bazan çok derin kuyu (quduq) 1ar vardır. Çöllerin Amu Derya ve Sır Deryaya bitişik yerlerinde oturan tüıkmen ve kazaklar ekincilikle de az çok uğraşıyorlar. Bununla beraber çöllerin Khorezmden yukarı Amu Derya kıyılarında birbirine yaklaştıkları bölgeler tamamiyle «burgan», yani göçebe kum sahalarından ibarettir. Bunlardan Kızıl Kumdaki «Adam Kırılgan» burganları çok geniş ve tehlikelidir, i 873 yılındaki Khıyva seferlerinde ruslar burada çok zarar görmüşlerdir. ,Aynı zamanda bu göçebe kumlar Zerefşan ve Amu Derya havzalarındaki mamur yerlere (Buhara, Kara Köl ve Hıyva sınırında) yavaş yavaş hareket ederek' istilâ ediyorlar. İnsanlar buna karşı ancak göçebe kum kenarlarında kamış ekmek ve çöle mahsus «Seksevül» denilen ağacı dikmekle mukabele edebiliyorlar. 300.000 kilometre murabbaı sayılan Kızıl Kum sahrasının Sır Derya’ya bitişik simal-doğu bölümleri düz bozkırlardan ibaret olup sulanırsa ekilebilir. Khorezm kıtası Kara ve Kızıl Kum çöllerinin insan eliyle sulanarak imar edilen bölümünü teşkil eder. «Tiyanşan-Pamir» in batıya uzanan kolları arasına içeri girerek sahra körfezlerini arzeden «Fergane» (30.000 kilometre murabbaı) ve «Zerefşan» ovaları da Kızıl Kum çöllerinin insan eliyle imar edilen bölümlerinden ibarettir. Bunlar bütün Türkista- nın en zengin ve en verimli ülkeleridir.

~ . Cenup bozkırlarının gölleri ve ırmakları azdır.

Cenubun İrmakları o , , . . ‘ .. ... . .