Ahmed Cevdet Paşa Tarih-İ Cevdet Cilt1

le söyledikleri yeniçeri askeri olup, acem seferlerinde bile,

Osmanlıların diz çöker askeri çokmu, ilk önce yeniçeriyi

araştırırlar iken ocakların nizamı bozulunca işe yaramaz

oldular. Kısaca ocak ve bölükler halkı dünyanın birinci

sınıf askeri iken, askeri tahsislerin yolsuzca yiyim yeri

yapılması, disiplin ve intizamlarının bozulmasından ötü-

TARİH-I CEVDET

153

ıü düşmanla harb için halk arasından teşkil olunan as-

kerden fena bir hale geldiler.
Üçüncü Sultan Ahmed devrinde lüzumlu nizamlara

yönelen olmamış ve Birinci Sultan Mahmud zamanında

arka arkaya ortaya çıkan iç ve dış baş derdi üzüntülü

işlerden kurtulamayıp, askerin hali ise günden güne fe-

nalaşmakta, Avrupa Devletleri fen ve san'atta ilerlemek-

te olduğundan, Devletin hali değişik başka türlü bozul-

muş ve günden güne gücü azalmış olup Üçüncü Sultan

Mustafa muntazam asker kuruluş ve teşkilâtına büyük

bir istekle sarılmış hatta Fransız subaylarından Macar ı

Tot beyzade eliyle çabuk ateşli topları yaptırmış ve Top-

hanede bir çok işlere girişmişti. Askerî Eğitim ile nizama

koymak işi de düşüncede kalıp yapılması mümkün ol-

madı. O vakit Devlet ricali ve büyükleri saltanat erkânı

içinde Devletin ne halde olduğu ve ne yapılmak gerek-

tiğini bilenler az kaldığından vakitsiz sekseniki seferi

açılınca, kanun ve nizamları bozulup sarsılmış askeri

tahsisatlar askerliğe yaramayanlara yiyim yeri olmuş,

askerlerin yerine çiftçi, esnaf makûlesi barut kokusu al-

mamış, top ve humbara sesi duymamış, bir takım haşa-

ratı, bir çok masraflar ve güçlüklerle getirip toplamış,

bunları asker diye muharebeye göndermiş, böyle dirinti

asker de muntazam asker karşısında hiç bir işe yarama-

mıştı. Arka arkaya görülen bozgunlar karşısında Ni-

zam-ı cedîd'in lâzım ve faydalı olacağını, herkes anla-

mış ve görmüşse de karşı gelişi ve isyanları tepe nokta-

sında diğer sınıf askerleri de ihtilâl içinde olduğundan

askerin tanzimi yapılamaz güçlükte idi. Zira eski Osman-

lı sultanları altı bölük halkını yeniçeriler ile te yeniçeri-

leri bölük halkı ile ve ikisini de timar ve zeamet erbabı

ile zaptederlerdi. Bilindiği gibi, timar ve zeamet erbabı-

nın hali perişan olup, gittikçe yok olma mertebesine var-
154

AHMED CEVDET PAŞA

mış olmalarıyle yokmuş gibi sayıldıklarından ocaklıyı ce-

zalandırıp bastıracak itaat ettirecek ve baskı altında baş

eğdirecek bir kuvvet kalmamıştı. Yukarda söylendiği

üzere, askerî ve mülkî kanunlarına, işlemediği, bozuk ol-

duğu sırada, ilim adamlarının kanun ve nizamları da bo-

zulmuş olduğundan, böylece ilim adamlarının geçmişini

ve geleceğini anlatalım.

Eski Osmanlı sultanları ilim ve maarifin öne alınma-

sına pek ziyade incelikle çalışırlardı. Bursa şehri âlim-

ler, fazıllar, şiir erbabı ve zararlarla dolu idi. İstanbul'un

fethinden sonra Pây-ı taht olması ile Fâtih Sultan Meh-

med Hanın ise ilim ve maarifin ilerlemesine üstün dere-

cede himmet edegeldiğinden, İstanbul'da ilim ve maarif

pek ziyade revaç buldu. Dünyanın her tarafından par^

makla gösterilen meşhur değerli bilim adamları İstan-

bul'a gelmeğe başladılar. Kısa zamanda birçok ilim med-

reseleri yapıldı ve İstanbul ilim erbabı ve marifet sahip-

leri ile doldu. Müderrislik rütbesi mevleviyete ve kazas-

kerliğe bağlı olduğundan itibar edilir, saygı duyulur, bir

rütbe olup bu rütbeye yaklaşmak pek çok bilgi ve kül-

türe dayandıktan başka, girişte mülâzemetin tahsili için

nice zaman danişmend olarak medreselerde çalışmağa

bağlı idi. Talebeden biri danişmend olmak istese, ilk ön-

ce ulemadan birine varıp «hariç» derslerini, yani ilmin

başlangıcını öğrenip eğitildikten sonra o zatın aracılığı

ile müderrislerden birine varıp «dahil» derslerini görüp

«sahn» derslerine liyakat kazanırdı. Sahn medreselerine

girebilmek için onların lisesi hükmünde bulunan medre-

selerde ilmi mertebeleri aşmak lâzım gelirdiki, bunlara

(muvassıla-i sahn) denilirdi. Sahn medreseleri Fatih ca-

mimin iki tarafındaki kargir ve kurşunlu sekiz medrese-

dir ki (sahn-i Seman) denilir. Bunlarda Hücre sahibi olan

talebe âlim ve fazıl zatlar olup çoğunun yazılmış eserleri

TARİH-İ CEVDET

155

vardır. Bunların eskilerine (nııuid) denilirki medresele-

rinde müzakereci olup, bu medreselerin arkalarında lise*

ler yerinde sekiz (tetümnıe) derslerindeki talebeye bile

ilmî dersler verirlerdi. Koçi Bey Dördüncü Sultan Mu-

rad'a takdim eylediği risalesinde der ki, (1000) tarihine

gelinceye kadar sahn muidlerinin şimdiki müderrisler ka-

dar, kadir ve itibarları var idi. İşte talebe-i ulûm böyle bir-

birinin idadiyesi olan medreseden medreseye geçerek ilim

ve fenni tamam öğrenerek, hariç ve dahil ve sahn rad-

delerinde nice zaman danişmend olmak yolu ile mulazim

olduklarında, isimleri Ruznemçe-i hümayûn'a kayd olu-

nurdu.

Kısaca mülâzımların hepsi ilim ve maarif sahibi ola-

rak, içlerinde pişmemiş, tecrübesiz ve ahvali ve gidişi bi-

linmez kimse bulunmazdı. İçlerinde kültür ve bilgide ke-

mal mertebede olan akranları arasında seçkin ilim adam-

larının önünde giden ve gerçeği araştıran denildiği za-

man ve böyle bir gelişme görülünce, «İptida-i hariç» rad-

desinde olan medreselerden birinin müderrisliği, Ruusu ile

şeref kazanır hürmet görür ve bu mertebeye erişemiyen

Daniş sahipleri ve irfan adamları da kaza yolu ile mansab-

larma erişirlerdi. Ve hepsi ilim ve maarif sahipleri ola-

rak hakikaten hürmet edilmeğe değer zatlardı. Hele mü-

derrisler halk gözünde bir ayet-i kerime ve hadis-i şerif

den hükümler çıkarmağa yeterli kimse diye bilinirlerdi.

Çünkü doktor mühendis gibi ilim ve maarif erbabı da bu

talebe-i ulûm içinde yetişmekle medreseler bütün eğitimin

merkezi olup insan topluluğu için öncelikle kesinlikle lâ-

zım olan hâkim hekim ve diğer güzel maarif adamları on-

lardan çıkarlardı. Böyle önemli bir işe kendini adamış

müderris efendilerin artık değeri ve haysiyetleri ne ka-

dar büyük olduğu anlatmaya değmez. Özellikle sekiz sahn

müderrisleri bütün ilim adamlarının en seçkin ve başda

156

AHMED CEVDET PAŞA

geleni olmakla halk içinde ve yüksek seviyedeki kimse-

ler gözünde pek büyük yükseklikde anılırlardı, Ve kıy-

metlerinin bilindiğine, tartışılmaz değerde olduklarma

delil olarak da Ali Cemali efendiye meşihat-i Islâmiye

mesnedi tevcih olunduğu zaman kendisi Hicazda idi. Ge-

linceye kadar fetva işleri sahn müderrislerine havale

edilmişdi. Genellikle müderrisler muşlarında yazılı olan,

kudret-ül ulema-il muhakkikin unvanına uygun değerli

kimseler olup, müdderris oldukları medreselerin dersha-

nelerinde ilim,ve fen öğretirlerdi. Müderrislik ruusu yu-

karıda belirtildiği gibi yolu ile mülazemet kâğıdını aldık-

dan sonra nice seneler yüksek seviyede ilim ikmâline,

mesai sarf ederek emsaleri arasında üstünlük ve yük-

sek başarı gösteren zatlara verilirdi. Bunlar ilk önce aşa-

ğı derecede bulunan bir medrese müderrisliğine nail olup

sonra talebeden iken medreseden medreseye yer değiş-

tirdikleri gibi müderrislikde de böylece terakki ederler-

di. Bir de «Kadı-yûl Kuzzat» makamı olan kazaskerlik ve

İstanbul, Edirne gibi büyük şehirlerin kadılığı rütbe-î

tedrisi haiz olan zatlara tevcih buyufulurdu. Kadılar ve

mollalara hiçbir şekilde işten el çektirme yapılmayıp

uzun müddet memuriyetlerinde sürekli görevde olduk-

ları gibi kazasker bile on onbeş sene mansabmda durur-

du. Ayrıldıklarında musta'fi maaşı ile tekaüt olurlardı.

Bazen de bir medrese vazifesi ile tekaütlüğü ihtiyar eder-

lerdi.

Birinci Sultan Süleyman Haıi zamanında orduya

ziyade tabip ve operatöre ihtiyaç görülüp o vaktin icabı

ve haline göre mühendislerin de önemi artmış olduğun-

dan Süleymaniye camii yanında ayrıca bir Tıp medresesi

yapılıp Etibba sınıfı ayrıldı. Ve civarında bir de darüşşi-

fa yapıldı. O zaman Avrupa'da henüz darüşşifa yapmak

düşüncesi bile yokdu. Yine Süleymaniye camii civarında

TARÎH-İ CEVDET

157

dört büyük medrese kuruldu ve harp san'atmın başlan-

gıcı olan matematik ilminin yayılmasına ve üstün tutul-

masına fazlasiyle değer verilirdi. Süleymaniyenin eteğin-

de bir başka Darülhadis yapıldı ve bir takım medreseler

işte bu Süleymaniye medreselerinin idadisi itibar olunup

onlara da muvassila-i Süleymaniye denümiştir. Sonra

anlatılan bu medreselere ayrılan vazifelerin miktarına

göre müderrislik rütbesi on iki derece itibar olunmuştur

ki bunlar:

«İptida-i Hariç, Hareket-i Hariç, Içtida-i dahil, Ha-

Teket-i dahil, mıuvassıla-i sahn, sahn-i seman, İptida-i

eletmişli, Hareket-i eletmişli, Muvassıla-ı Süleymaniye,

Hamis-i Süleymaniye, Süleymaniye, ve Dar-ül Hadîs»

medreseleridir.

Muvassılai Süleymaniye üst tarafında bulunanlara

kibar müderrisler denir ki, mevlevîyetde son bulurlar.

Alt taraftakiler de iki sınıftır. Zira mülazemet günlerin-

de yani haftanın Perşembe günleri müderrisler şeyhülis-

lam efendi ile görüşmeğe gittiklerinde sahn-i seman ile

ondan yukarı derecede olanlara özel bir odada otururlar,

ama muvassıla-i sahn ile ondan aşağı derecelerde bulu-

nanlar sofada beklerlerdi. Hey'etçe tertipli olarak şeyhül-

islamın yanma girdiklerinde Darülhadis müderrisi hep-

sine reis olurdu.

Darülhadis demek, Süleymaniye camii pişgâhmda

vaki' olan evvelce adı geçen Darülhadis medresesidir ki

bunun müderrisi bütün müderrislerin eskisi ve en kıdem-

li olanıdır. Süleymaniye dediğimiz, yukarıda söylenen dört

?medresedir ki hâlâ dökmeciler mevcut olan kargir med-

reselerdir. Bunların dört müderrisi olup tarik tedrisin

onbirinci merhalesidir. Hamis-i Süleymaniyede mezkûr

dört Süleymaniye medresesi ile Muvasssja-i Süleymaniye

?arasında başkaca bir derece sayılabilecek beş medrese

158

AHMED CEVDET PAŞA

vardır ki, yakın zamana kadar burada beş müderris bu-

lunup ziyade olmazdı. Sonraları itibar edilerek artırılmış-

lardır. Hamiş tabiri, Hamiseye değiştirilmekle eski mü-

derris defterlerinde H^ımis Süleymaniye diye yazılı iken

yeni defterlerde bu dereceye Hamis-i Süleymaniye adı

verilmiştir. Sahn-ı seman müderrisleri de yukarıda an-

latıldığı gibi sekiz olup artar, azalmaz ama diğer radde-

lerde olan medreseler müteaddit ve artımlı olup zaman

zaman yapılan medreseler tahsisatının miktarına göre

adı geçen derecelerden birine katılmışdır.

İşte mevlevîyet ve Kazaskerlik evsafı anlatılan iyi

bilinen fazıl zâtlara tevcih olunup uzun zaman mansab-

larında parlak yerlerini tutarak adalet ve sevgi ile hak-

larını almak için yaydıkları gibi istanbul kadılığında ve

Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerinde meşverete girerek

Devletin mahrem sırlarını ve halini bilenler olarak Din

ve Devlete yarar işlere erişirler ve ayrıldıkları gün de

tahsis olunan tekaüt maaşiyle geçinerek ömürlerinin

Padişaha hayır dûa ederek ve boş günlerinde de nice eser-

ler yazarak geçirirlerdi. Taşralarda şer'î ahkâmı yürüt-

meğe memur kadılar da onlar gibi maarif erbabı Daniş,

ve nice seneler medreselerde eğitim ve öğretim ile ter-

biye görmüş, halleri bilmen, durumları tecrübe edilmiş

zatlar halk içinde adaletle hüküm verdiklerinden başka

her ne arzetseler Devlet önünde etkili olmakla, taşralar-

da zulm edenlerden biri halka zulmedecek olsa önüne ge-

çerek her biri Allah için göz nuru döker ve işlerin her

yerde düzenli gitmesine sebep olurlardı. İlim adamları sı-

nıfı böylece doğru ve temiz olmakla herhangi maddede

âlimler emr-i hak budur deseler herkes en ufak bir mu-

halefet göstermeden dinler ve itaat ederdi.

Koçi Bey evvelce anlatılan risalesinde derki: îlk de-

fa İstanbul'a geldiğimde gerçek âlim kimseler gimdiki

TARİH-İ CEVDET

15^

gibi hizmetkârları olan gösterişli kimseler değildi. Lakin

bir müderris yoldan geçse herkes onu karşüar büyük say-

gı gösterisi ile hürmet ederlerdi. Geniş görüşleri ve ağır

başlılıkları en yüksek seviyede idi. 1000 tarihlerinden

sonra ilim adamlarının kanun ve nizamları bozulmağa

yüz tutup, giderek her işe hatır karışmakla ve her emir-

de müsamaha olunmakla müstahak olmayanlara hadden

ziyade mansablar verilmek gerekdiğinden, kazaskerler az.

vakitte sebebsiz yere işten el çetirüdiklerinden, içlerinde

hırslı ve doymak bilinmez olanları tam tayini fırsat ve

fırsatı da ganimet bilip mansablarm çoğunu ehliyetsiz

olanlara vermeğe başladılar. Mollalar bile mülazemet kâ-

ğıdlarını satmağa başladılar ve mülazemetler artık yolu

ile verilmez ve kanun ve nizamından fazla verilirdi. Mü-

lazemet ise gerek öğretim yolunun, gerek kadılık yolu-

nun giriş kapısı olduğundan onun nizamındaki karışıklık

ile ikisi de sarsılınca voyvoda, Subaşı kâtipleri halk için-

den bir çok kimse akça üe mülazim olup, kısa zaman-

da kadı ve müderris olmağa başlamaları ile sahn-i ilim

cahil kimselerle doldu.
Artık âlim ve cahil belirsiz oldu. Şöyleki müderrisler

medreselerinde ilim öğretirlerken sonraları füli hizmet

şartı kaldırilıp bir medresenin müderrisliği bulunduğu

sınıfın derecesinde, bir değer vehmi demek olarak adım

adım bu değerlenme arttı ve müderrisler medreselerine

gitmez ve belki ne semtte olduğu sorulmazdı. Harâb ol-

muş yanıp arsası kalmış madreseler de tevcih olunduğun-

dan ismi var cismi yok bir takım havadan medreseler

gösterilir oldu. Ve medreselerin sayısı çoğaldığı gibi

medreselerin vazifesi olan öğretim unutuldu. Müderrislik

mucerred bir saygı payesi ve bir medreseden diğerine

nakil de paye terfiinden ibaret kaldı. Gerçekte, ehil ol-

mayanların bu yola girmemesi için vaktiyle konulan im-
180

AHMED CEVDET PAŞA

tihan usûlü yine varsa da imtihan şartı medresede yatıp

kalkan talebeye özel olup yoksa soylu kimselerle Bazı

kimselere intisabı olanlar için imtihansız ruus almak ka-

pısı açıktı. Sadarette bulunanların ve mülk sahiplerinin

oğulları genç iken müderris olup arasıra yüksekten atıp

tutarak yukarılara çıkıp sakalları gelir gelmez zengin ol-

ana nöbetleri gelirdi.

İçlerinde gerçekten, o vakte kadar ilim tahsili ile çok

yükselmiş olanlar bulunurdu. Lâkin çoğu, rütbeler ilmî

mansablara miras baba nazariyle bakıp ve eğitim külfeti

saymağa hacet görmez ve cahil kalırdı. Vezirler ve Dev-

let ricalinden bazıları da oğullarını ve ekseriya işe yara-

mayanlarını ilim yoluna sokar oldular. Bu yönden ilim

yolu cahillerle doldu. Ve ilerleme hususunda âlim ve ca-

hil bir oldu. ve mevleviyetlerde dahi hizmet-i fiiliye aran-

maz olup ekseri naip ile idare olunmağa başladı. Ve

bir sene müddet-i örfiye kanun hükmüne girdi. Mevlevî-

yet rütbe ve paye almakdan kinaye, müderrislik gibi

derecelere ayrıldı. Şöyleki her sene içlerinden dördüne

yine bir senelik olmak üzere Mısır, Şam, Edirne ve Bur-

sa kazaları ve bunların mazullerinden ikisine bu görüşle

Mekke ve Medine ve onların işden el çektir ilenleri yerine

Anadolu sadareti yani kazaskerliği ve Anadolu mazul-

lerinden birine Rumeli Kazaskerliği verilmek resmen adet

oldu.

Bu suretle beher sene üst tarafdan sekiz müderris

mevleviyetle çıkıp yerlerine alt tarafdan sekiz müderris

geçerek yolunda basamaklardan yukarıdan aşağı hareket

ederek ta İptida-i Hariç rütbesine kadar sirayet etmek-

le, her sene yolunca bir terakki tabii ortaya çıkıp ancak

üst taraftan çıkanlara nisbetle alt tarafdan îptida-i Ha-

riç rütbesiyle girenler daha çok olduğundan sahn-i seman

müderrislerinde değişmez sekiz miktarı bulunduğundan

TARİH-İ CEVDET 16ı

ınuvassıla-i sahn da bir çok müderrisler birikip zahmet

çektikleri bu raddeye BATAK tabir olunur.

Artık ilmiye yolunda ehliyet, istihkak ilim ve fazi-

letçe akran ve emsaline nispetle yüksek bir hal ve mev-

kide bulununca ve üstünlük bahsi terk edilmiş ve (El -

akdemü fil - akdem) usul ve mesleki sayılır ve katılanı

oldu. Fakat şeref duyarak yahut zorlanmış bir şefaatçi

vasıtasiyle bir defada bir çok eskilerin üst tarafına at-

lamak da bir istisna ve imtiyaz kaidesi oldu ki, buna

müderrislerin terimi ile TAFRA denilir. Bu adet göze-

tilir paye tabiri.ile mevleviyet ve sadaret rütbelerinde de

geçerli olup, meselâ müderrislerden birine mahreç payesi

verilerek mahreçden el çektirilmiş hükmünde bulunmak

ve mahreçden el çektirilenlerden birine Mekke payesi

verilerek HAREMEYN den el çektirilenler sırasında

uyarlı kılınması geçerli usûlü yolu tutularak bu suretle

müderris, mevâlî ve sudur, ünvaniyle bir çok rütbeli zat-

lar yetişti. Rumeli Payelilerinden meşhur Tatarcık Ab-

dullah efendinin nizam-ı Devlete dair yazdığı lâyihasın-

da anlattığı gibi, böyle zaten istihkak, ehliyet, ve kabi-

liyetleri olmadığı halde yolunu bulup müderrisliğe alı-

nanlar giderek mevleviyete erişip ve sonra en yüksek

rütbesi olan kazaskerliğe geldikleri zaman Devlet-i aliy-

yenin bir işine yaramayıp geçerli hak diye elde ettikleri

arpalıklarını, yalnız başına ve küçük görerek ve kazas-

ker olduk diye itaatsizlik ve celallanma ile kibirlenerek,

ve birbirlerinin aleyhinde söz söyleyip çekiştirerek kötü-

lüklerle zaman geçirmekten gayri kârları olmaz ise de

mademki böyle rütbelere erişmişlerdi bu rütbelerin ağır-

lık ve itibarını korumak Saltanat-ı Seniyye şanından ve

icabından olmakla çaresiz bunların yaptıkları işler bey-

hude yere Devlete yük olurdu.

F. 11
162

AHMED CEVDET PAŞA

Rütbe sahiplerinin idare işlerini tertip hükümet bor-

cu olduğundan müderrislere maişet, mevâlî ve sudur'a ar-

palık adlarıyla birer kaza tevcih olunmak lazım geldi.

Onlarda bu kazaları birer NAÎB ile idareye mecbur ol-

duklarından maişet ve arpalık olan kazalar gelirlerinin

bir miktarı ile Naibler geçinip geri kalanı mansab sahih-

lerine ait olurdu. Sudur ve mevâlî bu yolda geçinip ailesi

ile yanlarında çalışanlara da birer kaza tevcih ettirdik-

lerinden onlar da kazada iş görür kimseler olmadığı için

efendileri gibi mansapları olan kazaları birer Naib ile

idareye mecbur olduklarından genellikle kazalarda Ni-

yabet usûlü örnek kaide olarak, kazaların bir takımı şu-

dur, mevâlî ve müderrislere diğer bir takım da şu kadar

ve diğer hizmetkâr güruhuna yiyim yeri oldu. Hakları

savunmak ve bilim yaymak crtaya konan ilmiye mesleki

ehil olmayan bir takım kimselerin karnını doyurmak için

mülke, toprağımıza ve millete büyük kötülükler yapıl-

masına giriş ve başlangıç oldu. Kaldıki, müderrisler ço-

ğalıp artınca bu artış ne olacak? sorusuna eğilince mü-

derris rütbelerinin şeref saygıdan zillete döndüğünden

başka aslında mansab çıkış yerleri Kudüs, Halep, İzmir,

Selanik, Yenişehir, Fener e Galata kazalarına münhasır

iken müderrislerin böyle çoğalıp artmaları ile meydana

gelen memuriyet darlığından sonraları Eyüp ve Üsküdar

kazaları da eklenince bu suretle yukarıda söylendiği gibi

her sene sekizer mahreçden işden el çektirme ortaya çı-

kınca mevâlî artmış ve bunların idarelerine yetecek ar-

palık bulunan bir takım formalitelere bağlı" ve güç olup

geçimlerinde daha darlık görüldüğünden çaresiz kendi-

lerine az çok Bervech-i arpalık birer kaza tevcih olunup

onlar da Şer'i hükümleri yürütmek için değerli, âlim, ve

Dindar Naibler istihdamından vaz geçerek hemen tutul-

dukları büyük masrafları karşılasın diye cahü ve düşük

TARİH-I CEVDET

163

kimselerden voyvoda benzeri tahsilat yapan gaddar na-

ibleri kullanmağa başladılar. Böyle ortalığı yakıp yıkan

Naibler vardıkları kazalarda halk malım ellerinden al-

mak için maksadlı hareketlere geçecekler zulüm yapan

bir sürü insanla birleşerek Allanın aciz kullarını zulüm ve

baskı altında tutarak bulundukları yerleri harab eder-

lerdi.

Haksız yere birer yolunu bulup ellerine mülazemet

kâğıdı geçirmiş diğer bir takım düşük kimseler de rüş-

vet, birinin adamı olmak, yardım yollariyla ilim adamları

dairelerinde ismini okuyamaz, sağını solunu bilmez onun

bunun adamı, hizmetçi güruhu, hattâ çıraklık yolu ile

korkusuzca kadıların içine girmeleriyle kadılar ruzna-

mesi böyle kendilerine hiçbir suretle kadı hareket ve şe-

killerini ve benzerini yapması sakıncalı, belki de böyle

bir taklide yetecek görgüsü bile olmayan çuhadarlar ve

diğer hademe ve düşük insanlar ile dolu, bu gibi kimseler

de kendileri hükümet işlerini yürütmeye yeterli olmadık-

larından mansablarını arpalıklara giden Naiblerden da-

ha pek çirkin ve nefret verici bir takım cahiller ve rezil-

ler İLTİZAM misullu ihale etmeleriyle en büyük insan

hakları dayanağı olan şer'î işler bütün bütün karışıklık

ve sarsıntı içine girdi.

Böyle düşük ve cahil kimselerin ilim mesleğine gir-

mesi âlimlerin namus duygularını incitmekde ve halk

gözünde değer ve itibarlarını bırakmadığı gibi Devlet

önünde de namuslarına itibar olunmayıp mültezim ve ha-

raççı gibilerinin imhaları ile işden eL çektirilir oldukla-

rından içlerinde doğru olarak ulema ve suleha bulunan

kimseler de ırz ve namuslarını koruyabilmek için zalim-

lere boyun eğmeye ve dediklerini yapmaya mecbur olur-

lardı.

Kısacası mülazemet nizamının karışması ile gerek

eğitim gerekse adlî işlerin düzeni bozularak ilim mansab-
164

AHMED CEVDET PAŞA

lan bilfiil hizmete dönük ve bağlı iken hepsi paye ve iti-

bardan ibaret kalıp ancak adlî işlere bakılarak eğitim

işleri daha iyice idi. Zira müderrisler mertebelerinden

danişmendlik nizamı hernekadar bozuldu ise de velevki

resmî de olsa Bayezid medresesi danişmendliği ve müla-

zemet ve ruûs imtihanları usûlü devam ediyordu.

Şöyleki ilim yapan öğrencilerden Tarik-i tedris'e gir-

mek istiyenler evvelâ mülazemet imtihanına girip liya-

katini ispat edenlerden iyi derecede bulunanlara elden

mülazemet verilir, yani hemen mülazimler zümresine ka-

tılır, gerisi de Bayezid medresesi danişmendliğine yazıla-

rak imtihanda aldıkları derecelere göre Bayezid medre-

sesinde yatırılır ve her altı ayda ikisi çıkarılarak ellerine

mülazemet kâğıdları verilirdi. Bunlardan mülazemeti yedi

seneyi bulanlar «Ruûs» imtihanına girmeğe hak kazanır-

lar bunda da liyâkat gösterenlere Tarik-i tedris'in birinci

merhalesi ve müderrisliğin ilk basamağı ve payesi olan

Hariç Medresesi ruûs'u verilirdi. Mülazemeti yedi seneye