Anadolu üNİversitesi yayini no: 2900 AÇIKÖĞretim faküLtesi yayini no: 1857

TÜRKİYE’DE TOPLU PAZARLIK SİSTEMİ VE SÜRECİ

Türkiye’de iİçilerin ve iİverenlerin, karİılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumla- rını ve çalıİma koİullarını düzenlemek amacıyla toplu iİ sözleİmesi yapma hakkı- na sahip oldukları belirtilmektedir. Toplu iİ sözleİmesinin taraİarı ise iİçi sendika- ları, iİveren sendikaları ya da sendika üyesi olmayan iİverenlerdir. Ancak 2822 sa- yılı Toplu İİ Sözleİmesi Grev ve Lokavt Kanunu’na (TİSGLK) göre, iİçi sendikası- nın toplu iİ sözleİmesi yapmaya yetkili olabilmesi için kurulu bulunduğu iİ kolun- da çalıİan iİçilerin en az yüzde onunun ve toplu iİ sözleİmesinin kapsamına gire- cek iİyerlerinde çalıİan iİçilerden yarıdan fazlasının kendisine üye olması gerek- mektedir. Bir iİveren sendikası ise kendisine üye olan iİverenlerin iİyerlerinde, sendika üyesi olmayan iİveren ise kendi iİ yeri ya da iİyerlerinde toplu iİ sözleİ- mesi yapmaya yetkilidir.

Türkiye’de toplu pazarlık süreci, sendikanın yukarıda bahsedilen koİulları ye- rine getirdiğini gösteren ve yettki belgesi olarak adlandırılan belgeyi Çalıİma ve Sos-

yal Güvenlik Bakanlığından almasıyla baİlamaktadır. İİçi sendikasının o iİ kolun- da çalıİanların yüzde onu oranında üyeye sahip olup olmadığı her yıl Ocak ve Temmuz aylarında Bakanlığın yayımladığı istatistikler esas alınarak tespit edilir. Toplu iİ sözleİmesi yapmak isteyen iİveren sendikası ya da sendika üyesi olma- yan iİveren ise aynı Bakanlığa baİvurarak yetkili iİçi sendikasının tespitini isteye- bilir. Bu talepler Bakanlık tarafından TİSGLK’da belirtilen sürede gerçekleİtirilir.

Yetki belgesini alan iİçi sendikası ya da yetki tespit yazısını alan iİveren sendi- kası ya da sendika üyesi olmayan iİveren, yetki belgesini aldığı tarihten itibaren on beİ gün içinde karİı tarafı topluk pazarlık görüİmelerine çağırır. Taraİar, belirtilen süreler içinde biraraya gelip pazarlık görüİmeleri sonucunda anlaİmaya varılırsa toplu iİ sözleİmesi imzalanır. Beİ kopya olarak hazırlanan sözleİmenin birer nüs- hasını taraİar alır, üç nüshası ise imza gününden itibaren altı iİ günü içinde görev- li makama tevdi edilir (Madde 20). Belirtilen süreler içinde anlaİma sağlanamaz ise uyuİmazlık süreci baİlatılır.

TÜRKİYE’DE TOPLU PAZARLIĞIN ÖZELLİKLERİ

Türkiye’de toplu iİ sözleİmeleri iİ yeri ve iİ kolu düzeyinde yapılmaktadır. Birden çok iİ yerine sahip iİletmelerde (bankacılık, gazetecilik gibi) iİçilerin değiİik sendi- kalara üye olması ve İubeler arasındaki aktarma-nakil iİlemlerinin sorun yaratması durumunda iİletme düzeyinde ya da grup toplu iİ sözleİmeleri yapılmaktadır. Sen- dikalar Kanunu’na göre, Türkiye’de ücret, ikramiye, prim ve sosyal yardım konula- rı dıİındaki toplu iİ sözleİmesi hükümleri, taraf sendika üyesi olsun olmasın, iİ ye- rindeki bütün iİçilere uygulanmaktadır. Taraf sendikaya üye olmayan iİçiler ise sen- dikaca saptanan dayanıİma aidatını ödeyerek sözleİmeden yararlanabilmektedirler. Türkiye’de toplu iİ sözleİmelerinin süresi 1 yıldan az ve üç yıldan uzun süreli olmamaktadır. Genellikle iki yıllık bir süre belirlenmekte ancak enİasyonun yük- sek olması nedeniyle sözleİmenin yürürlükte bulunduğu süre içinde ücretler birin-

ci ve ikinci yıl ücret zamları olarak ayrı ayrı belirlenmektedir.

Türkiye’de toplu iİ sözleİmeleri birçok maddeden oluİmakta ve oldukça uzun olmaktadır. Üzerinde anlaİmaya varılması en zor olan maddeler parasal haklarla il- gili maddeler olmaktadır. İİ değerlemesinin yaygın olmadığı Türkiye’de iİçiler ço-

ğunlukla ya iİlerine ya da hizmet yıllarına göre gruplandırılmakta ve herkes için aynı oranda bir ücret zammına gidilmektedir. Toplu iİ sözleİmelerinde ücret zam- ları dıİında “sosyal yardımlar” adı altında çok sayıda yan ödemeye yer verilmekte- dir. Aile yardımı, yakacak yardımı, evlilik, doğum, ölüm yardımları bunlar arasın- da en yaygın olanlarıdır.

Toplu iİ sözleİmelerinde ücret ve sosyal yardımlar dıİında fazla çalıİma ücreti, izin süreleri, fesih bildirim süreleri, kıdem tazminatı gibi konularda yasal hüküm- lerin ilerisinde bazı haklar getirilmektedir. Bunların dıİında disiplin kurulları, iİ sağlığı ve güvenliği kurulları gibi sendika ve yönetimin birlikte yer aldığı mekaniz- maların iİleyiİ İartları belirlenmektedir. Toplu iİ sözleİmelerinde genellikle “iİ uyuİmazlıkları çözüm kurulu” adı altında toplu sözleİmenin uygulanması sırasın- da ortaya çıkan uyuİmazlıkları çözmek üzere bir kurul oluİturulması da ön görül- mektedir. İİ sağlığı ve güvenliğine yönelik olarak ise koruyucu malzeme verilme- si, iİ yeri kazalarında baİvurulacak yardımlar gibi genel hükümler yer almaktadır (Koray, 1992, ss. 203-2206).

TÜRKİYE’DE TOPLU İİ UYUİMAZLIKLARI VE ÇÖZÜM YOLLARI

Türkiye toplu iİ uyuİmazlıklarının çözümünde birçok Batılı ülkeyle aynı yasal dü- zenlemelere sahiptir. Taraİara toplu pazarlığın anlaİmayla sonuçlanamaması du- rumunda grev ve lokavt hakkı tanınmıİtır. Toplu hak uyuİmazlıklarının çözümlen- mesinde ise grev ve lokavt hakkı tanınmamıİ; bu tür uyuİmazlıkların iİ mahkeme- lerinde çözümlenmesi öngörülmüİtür.

2822 sayılı TİSGL Kanunu’na göre grev, iİçilerin topluca çalıİmamak suretiyle iİ yerinde faaliyeti durdurmak ya da iİin niteliğine göre önemli ölçüde aksatmak amacıyla aralarında anlaİarak ya da bir kuruluİun aynı amaçla topluca çalıİmama- ları için verdiği bir karara uyarak iİi bırakmalarıdır. Lokavt ise iİ yerinde faaliyetin tamamen durmasına sebep olacak tarzda iİveren ya da iİveren vekili tarafından kendi teİebbüsü ile ya da bir iİveren kuruluİunun verdiği karara uyarak iİçilerin topluca iİten uzaklaİtırılmasıdır.

Türkiye’de grev ve lokavt serbest bırakılmıİtır ancak grev ve lokavta baİvurma- dan önce taraİarın barıİçı çözüm yollarını kullanmaları öngörülmüİtür. 2822 sayı- lı Kanun’da barıİçı çözüm yollarından ara buluculuk ve hakem uygulaması düzen- lenmiİ bulunmaktadır. 2822 sayılı Kanun’un 21. maddesine göre, toplu pazarlık için belirlenen yer, gün ve saatte taraİardan biri toplantıya gelmezse ya da toplan- tıya geldiği hâlde görüİmeye baİlamazsa ya da toplu görüİmeye baİladıktan son- ra taraİardan biri toplantıya devam etmezse toplantıya gelen taraf durumu görev- li makama altı iİ günü içinde bildirir. Diğer taraftan, toplu görüİmenin baİlamasın- dan itibaren altmıİ gün içinde taraİar anlaİamadıklarını bir tutanak ile belirlerler- se ya da toplu görüİmenin baİlamasından itibaren altmıİıncı günün sonunda an- laİmaya varamamıİlarsa taraİardan biri durumu görevli makama yazı ile bildirir.

Bu nedenlerle yapılan baİvuruyu alan görevli makam, duruma göre ya direkt resmî ara bulucu tayin eder ya da yetkili iİ mahkemesine baİvurarak resmî liste- den bir ara bulucunun tayinini ister (Madde 22). Resmî ara bulucu, belirli süreler içinde taraİarı toplantıya çağırır ve onları uzlaİtırmaya çalıİır. Uzlaİtırabilirse top- lu iİ sözleİmesi imzalanır. Ara bulucunun da taraİar arasında anlaİmayı sağlaya- maması durumunda ise grev aİamasına geçilir.

Resmî ara bulucunun uyuİmazlıkla ilgili raporunun tebliğ edilmesinden altı gün sonra toplu görüİme ve ara buluculuk aİamalarına katılan iİçi sendikası grev kara- rı alabilir. Buna karİılık iİveren de lokavt kararı alabilir. İİçi sendikası tarafından alı- nan grev kararı altı iİgünü içinde karİı tarafa ve görevli makama tebliğ edilir. Ayrı- ca karar, iİ yerinde ya da iİyerlerinde ilan edilir. Grev kararının karİı tarafa tebliğin- den itibaren altmıİ iİgünü içinde uygulanması gerekmektedir. Bildirilen günde baİ- lamayan grev hakkı düİer. Grev kararının iİ yerinde ilan edildiği tarihten itibaren altı iİgünü içinde o iİ yerinde çalıİan iİçilerin en az dörtte birinin talebiyle grev oy- lamasına gidilir. Oylamada iİçilerin salt çoğunluğu grev uygulanmamasına karar ve- rirse grev uygulanmaz. Böylece yasa iİçilere sendikanın grev kararı almasına rağ- men katılmak istemedikleri grevi önleme imkânı vermiİtir (Yüksel, 2000, s. 251).

Sendikanın toplu iİ sözleİmesi yapmak istediği iİletmede grev ve lokavt yasağı bu- lunması durumunda ise toplu pazarlıklarda görüİme ve ara buluculuk aİamalarında anlaİma sağlanamadığında, uyumazlığın çözüm yeri Yüksek Hakem Kurulu (YHK) ol- maktadır. YHK üç taraİı bir kuruluİtur. Kurul; iİçi, iİveren ve hükûmeti temsil eden ikiİer kiİi ile bilim ve yargı organlarını temsil eden birer kiİiden oluİan sekiz kiİilik bir kuruldur. Grev ve lokavt altı aydan uzun bir süre için yasaklanmıİsa (geçici yasak), al- tı ayın dolmasından itibaren uyuİmazlık yine YHK’ye gitmek zorundadır. Bakanlar Ku- rulunun sağlık ve güvenlik nedeniyle grev ve lokavtları ertelemesi durumunda da er-

teleme süresi olan 60 gün içinde taraİar arasında bir anlaİma sağlanamamıİsa uyuİ- mazlığın çözümü için YHK’ye baİvurmak gerekmektedir (Koray, 19992, s. 213).

Günümüzde küreselleİmenin etkisiyle bütün dünyada sendika yönetim iliİkile- ri değiİmektedir. Küreselleİme süreci sendikaların, iİletmelerin uluslararası piyasa- lardaki rekabet gücünü dikkate almalarını gerektirmektedir. Sendikalar artık iİve- renin maliyetlerini düİürüp verimliliği ve toplam kaliteyi arttırarak rekabette avan- tajı elde etmesine yardımcı olmaktadır. Böylece iİ uyuİmazlıkları ve grevler sistem dıİına itilirken iİçi-iİveren iİ birliği geliİmekte; toplu pazarlık da her iki taraf açı- sından iİbirliği ve uzlaİma için bir araç olarak kullanılmaktadır (Bingöl, 2003, s. 399). Ücret, çalıİma koİulları ve çalıİma türlerinde esneklik iİletmelerin baİarısın- da itici güç olmaktadır.