Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Dialoqun tərəfləri: İnsan-Qaya (torpaq ünsürü), İn­san-Meşə (ağac ünsürü), İnsan-Çay (su ünsürü).

Dialoqun məqsədi: Qara Keşiş tərəfindən tilsimlənmiş Sa­rı Qaya, Qara Meşə və Çaydan keçid/yol almaq:

– Belə ki, çaya çatan Kərəm yolun bağlandığını görür: “Kə­rəm baxdı ki, sağ tərəf qaya, sol meşə, qabaqda çaydı”¹⁷⁵. De­mək, məqsəd bu ünsürlərdən keçid almaq və Əslinin izini tap­maqdır.

Dialoqun informativ tipi: alqış:

– Kərəm növbə ilə Qayaya, Meşəyə və Çaya tərif/alqış de­yir. Onlar da bunun müqabilində Kərəmə həm yol verir, həm də Əslinin hara getdiyini deyirlər.

Dialoqun kosmoloji tipi: mediativ-mistik kommu­ni­ka­si­ya modeli:

– Kərəm bir insan kimi bu cansız ünsürlərlə danışa bil­məz. Lakin həmin ünsürlər “dilə gəlib” Kərəmə cavab ve­rir­lər. Bunun əsasında əyə arxetipi durur. Hər bir yerin əyə­si/sahibi var. Bu, həmin yerin ruhudur. Demək, Kərəm Qaya, Me­şə və Çayın ruhu/əyəsi ilə xəbərləşir.

Dialoqun etnokosmik tipi: şaman qamlaması:

– Həm süjetüstü, həm də süjetaltı bu dialoqun şaman eks­taz texnikası (qamlama) ilə bağlı olduğunu açıq şəkildə or­ta­ya qoyur.

Dialoqun süjetüstü forması: aktiv (ikitərəfli) xə­bər­ləş­mə.

Dialoqun nəticəsi: Keçid/yol və iz əldə etmə:

– Kərəm alqış-xəbərləşmə ilə iki hədəfə çatır:

Birincisi, yolu kəsən ünsürlərdən yol/keçid alır;

İkincisi, həmin ünsürlərdən Əsli haqqında iz/işarə alır. Mə­lum olur ki, Əsli bu ünsürlərdə öz izlərini buraxıb:

Qayada – ləpir buraxıb: “Ləpirin üzümə saldı da get­di”.

Meşədə – gül dərib: “Əsli məndən bir gül aldı da getdi.

Çayda – atların ayağı ilə iz qoyub: “Atların suyuma sal­dı da getdi”.

Bunlar Əslinin özü haqqında qoyduğu identifikasiya işa­rə­ləridir. Bu işarələr kişi (Kərəm) və qadın (Əsli) arasında on­la­ra məlum olan dil səviyyəsi, ünsiyyət kodudur. Kərəm Əs­li­nin buraxdığı informativ işarələri “oxumaqla” həm də onların hə­qiqi, yoxsa saxta işarələr olduğunu öyrənir. Çünki til­sim­lən­miş bu ünsürlərdə Qara Keşiş də saxta iz-işarələr buraxa bi­lərdi. Bu mənada, Kərəmin Qaya-Meşə-Çayla dia­loq-xə­bər­ləş­məsi həm də etnokosmik identifikasiya ritualıdır.