Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.42. Otuz iki diş qurbanı (“32/33” formulu) ilə adlama

Kərəmin Xaos məkanının mərhələlərini aşaraq Əslini tap­ma­sı xaotik xronotop baxımından onun Xaosun mərkəzinə (nü­və­sinə) yaxınlaşması deməkdir. Bu da öz növbəsində kos­mo­lo­ji hərəkətin ritmini sürətləndirir. Ritmin sürətlənməsi ritmik döv­riyyə­ni (ritm sırasını) təşkil edən elementlərin sayca azalması və mə­­kanın sıxlığının yüksəlməsi hesabına baş verir. İndi ritmik döv­­riyyə, əsasən, keçid/sınaq formullarından təşkil olunur. Xao­tik nüvəyə çatan Kərəm sürətli keçid burulğanına düşür. Nü­və sıxlaşmış məkandır. Bu halda xaotik nüvənin ətrafındakı dolaq-çevrələr indi bir-birinə, demək olar ki, yanaşı-bitişik və­ziy­yət­dədir. Elə buna görə də süjetdə keçid formulları sürətlə bir-birini əvəz edir. Bu formullar arasında əvvəl rast gəldiyimiz dur­na, yol, ağac, ceyran, dağ və s. elementlərlə xəbərləşmə artıq xaotik mə­kanın kənar hissələrində qalıb. İndi qəhrəman birbaşa Xaosun mərkəzindədir. Bu məkandakı keçid formulları əvvəl­ki­lər­dən fərqlidir. Bu cəhətdən süjetdə, “Kərəmin 32 dişinin çə­kil­məsi” formulu diqqəti xüsusi cəlb edir.

Kərəmlə Əsli bir-birini tanıyandan sonra Kərəm bazara ge­dib bir dəst təzə paltar alır. Onu geyib, yenə də həmin bağ­ça­ya gəlir. Bağçada ona rast gələn Əslinin anası Kərəmi ta­nı­mır və nə üçün gəldiyini soruşur. Kərəm dişinin ağrıdığını və çək­dirmək istədiyini söyləyir. Arvad Kərəmin göstərdiyi dişi çə­­kir. Lakin Kərəm hər dəfə arvada “ağrıyan dişimi yox, saf di­şimi çəkibsən deyərək”, 32 dişinin hamısını çəkdirir. Pro­ses­də Əsli də iştirak edir. Dişlərin hamısı çəkiləndən sonra ar­vad Kə­rə­mi tanıyır və Keşişə xəbər aparır. Kərəmlə Əsli bir-bi­rinə qo­vu­şurlar: “Arvad Kərəmin dişlərini də götürüb, başı alov­lu ke­şişin yanına xəbərə getməkdə olsun, otaqda Əsli ilə Kə­rəm tək qaldılar. Kərəm birtəhər ağzının qanını təmizləyib, Əs­liyə tərəf gəldi. İki aşiq, məşuq bir-birinin boynuna sa­rıl­dı­lar”²¹⁷.

Qeyd edək ki, Kərəmin 32 dişinin çəkilməsi istər “Əsil-Kə­rəm” dastanı, istərsə də digər məhəbbət dastanları üçün na­dir motivdir. Motivin süjetüstü məntiqinin əsasında Kərəmin Əslini bir daha görmək üçün hər vasitəyə əl atması kimi ger­çək məntiq durur. Lakin bu, süjetüstü hadisə kimi aşıq fan­ta­zi­­ya­sının məhsulu deyil. Bu motiv birbaşa süjetaltı planla, bu pla­­nın stukturunu təşkil edən kosmoloji dünya modelindəki Xao­sa adlama formulu ilə bağlıdır. Bu cəhətdən məhəbbət das­­tan­larında rast gəlinməyən həmin motivin “Dədə Qor­qud”da iki analogiyası var: Dəli Domrulun Kosmosla Xaos ara­sında qurduğu körpüdən keçənlərdən aldığı 33 can/axça se­mantemi və Qanturalının “32-33” ritmi ilə köynək me­xaniz­min­dən keçərək Xaosa adlaması. Hər iki semantem Xaosa ad­lama ilə bağlı qurbanvermə formulunun paradiqmalarıdır.

Burada öncə diqqət verməli olduğumuz 3 məna vahidi var:

– dişin çəkilməsi;

– 32 dişin çəkilməsi;

– 32-33 keçidi.

Bunlara ardıcıllıqla diqqət verək.

Birincisi, Azərbaycan yuxu simvollarında dişçəkdirmə, di­şin düşməsi birbaşa ölümə işarədir. Kimsə yuxuda diş düş­mək, yaxud diş çəkdirmək, sındırmaq və s. görəndə qorxuya dü­­şür ki, doğmalardan ölən ola bilər.

İkincisi, Kərəmin bir dişini çəkdirməsi onun bir dəfə öl­mə­yi demək olduğu kimi, 32 dişinin çəkilməsi 32 dəfə öl­mə­si deməkdir.

Üçüncüsü, Kərəmin 32 dəfə ölməsi onun 32 dəfə ölüb-di­rilməsi deməkdir. Ölüb-dirilmə isə Xaosa keçid (yaxud ək­si­nə: Kosmosa qayıdış) formuludur. Kərəm 32 dəfə ölüb-di­ril­dikdən sonra 33-cü dəfə sağ qalır: “Belə-belə arvad Kə­rə­min otuz iki dişini tamam çəkdi. Kərəm yerindən qalxdı. Amma elə qalxdı ki, elə bil heç dişi çəkilməmişdi”²¹⁸. Demək, 32 rəqəmi semantem kimi “33” keçid vahidinin tərkibinə da­xil­dir: “...32-33”.

“32-33” semantemi ilə bağlı apardığımız əvvəlki təd­qi­qa­­tın nəticələrinə diqqət edək²¹⁹. “Kitabi-Dədə Qorqud”da Də­li Domrul da oxşar sxem daxilində hərəkət edir. Onun funk­­siyası bütün hallarda Xaosun astanasında olan çay və kör­pü ilə sıx bağlıdır. Xaos Kosmosun tərs proyeksiyası ol­du­ğu kimi, Dəli Domrulun da bütün hərəkətləri xaotikdir – tər­si­nə­dir. Xaosla bağlılıq onun hərəkətlərində ardıcıl şəkildə tə­za­hür edir. Onun davranışları Xaosun «yalançılıq» davranış prin­siplərini özündə əks etdirməklə Oğuz kosmosundakı hə­rə­kət­lərə əks - tərs proyeksiyada dayanan hərəkətlərdir: Baş­lı­ca­sı, bunlar təsadüfi yox, bir məna sırası boyunca düzülən və bir-birini təsdiq etməklə sistem yaradan hərəkət vahidləridir:

- Dəli Domrul sulu yox, quru çayın üzərində körpü salır (xaotik davranış);

- Körpüdən keçənlərdən pul aldığı kimi, keç­mə­yən­lər­dən də pul alır (xaotik davranış);

- Keçənlərdən çox pul almaq əvəzinə, keçməyənlərdən da­ha çox pul alır: keçənlərdən – 33, keçməyənlərdən – 40 ax­ça (xaotik davranış);

- Quru çayın üstündən piyada keçənləri döyə-döyə öz kör­püsündən keçməyə məcbur edir (xaotik davranış);

- Oğuzda hamının adi norma kimi qəbul etdiyi ölümün ək­sinə gedir: bu, oğuz kosmoloji dinamika sxeminin inkarı (xaotik davranış-reaksiya) deməkdir.

Burada diqqət tələb edən elementlərdən biri «33 axça» se­mantemidir. Müşahidələrimizə görə, 33 inisiasiya – ölüb-di­rilmə ritualının mənası çox arxaikləşmiş ritm vahidi, baş­qa sözlə, xaosla (ona keçidlə) bağlı ritmik struktur vahididir. Bu va­hid “Dədə Qorqud”da iki dəfə məhz Xaosla bağlı tək­rar­lan­maq­la özünün Xaos modelinin mütləq elementi oldu­ğu­nu or­ta­ya qoyur. Dəli Domrul körpünü keçənlərdən 33 axça alır. Baş­qa sözlə, 33 axçanı ödəyə bilmək keçidin şərtidir. Körpünü 33-dən aşağı miqdar vahidi yox, məhz 33 vahid ödə­məklə keçmək olar. Bu baxımdan, 33 ritmik strukturun keçid, hüdud va­hidi­dir. 33-ə çatmaq körpünü adlaya bilmək, keçə bil­mək de­mək­dir. Eyni hüdud vahidini «Qanlı Qoca oğlu Qan­turalı boyu»nda görürük.

Qanturalının sevgilisi Trabzon təkurunun qızıdır. Başqa söz­­lə, bura kafir məkanı – Xaosdur. Xaosda Selcan xatunla onun arasında üç vəhşi heyvandan ibarət bir maneə var. Bu ma­­neəni adlamadan xaoslu sevgiliyə qovuşmaq mümkün de­yil. Maraqlıdır ki, bu üç heyvan (aslan, buğa, buğra) birlikdə Sel­can xatunun köynəyidir: «Ol qızın üç canvər qalınlığı-qaf­tan­lığı vardı»²²⁰. «Qaftan» – köynəkdir. Qanturalı Selcana qo­vuş­maq üçün üç heyvan qalınlığında köynəkdən – «qalınlıq-köy­nəklikdən» keçməlidir. «Köynək» doğuluşu, bir mə­kan­dan di­gərinə, bir statusdan başqasına keçməyin mediasiya me­xa­niz­midir. İndinin özündə də bəzi yerlərdə (məs., Zərdab ra­yo­nun­da) uşağı olmayan qadınlar başqasının uşağını övladlığa gö­türərkən bəzən «köynəkdənkeçirmə» ritualını yerinə ye­ti­rir­lər. Uşağı övladlığa götürən ana onu öz köynəyinin (do­nu­nun) bir başından salıb o biri başından çıxarır. Bu, doğuluşu sim­­volizə edir. Bu ritualın icrasından sonra uşaq artıq onu do­ğan ananın yox, köynəkdən keçirmə yolu ilə «doğan» ananın öv­ladı sayı­lır. Başqa sözlə, uşağın statusu dəyişir. Qanturalı da Selcanın üç vəhşi heyvan qalınlığında (üç heyvandan ibarət) köynəyin­dən keçməklə əvvəlki kosmik statusunda ölür, xaotik statusda doğulur. Bu, ölüb-dirilmədir. Köynəkdən ke­çən (uşaq, yaxud Qanturalı) mediasiya edir: məkani mən­su­biyyə­tini dəyişir.

Kosmoslu Qanturalı ilə xaoslu Selcan xatunun arasında ke­­çid vasitəsi kimi köynək durur. Başqa sözlə, köynək Kos­mos­la Xaos arasında körpü rolunu oynayır. Bu baxımdan, hər ikisi mediasiya vasitəsi olan Domrulun körpüsü ilə Sel­ca­nın köynəyi arasında mifoloji-metaforik eyniyyət var. Lakin əsas eyniyyət körpü və köynəyin eyni ritm vahidi – «33» se­man­­temi ilə funksionallaşmasında ifadə olunur: Domrulun kör­­­püsün­dən keçməyin ödəniş haqqı 33 axça, Selcanın köy­nə­­yindən keçməyin haqqı 33 candır. Qanturalıya qədər 32 igid Selcanla evlənmək istəmiş və həlak olmuşdur. Həlak ol­maq, ölmək – ca­nını vermək deməkdir. Bu, ritual-mifoloji plan­­da Qantura­lı­nın köynək-körpüdən keçmək üçün 32 can ödə­­­məsi və özünün 33-cü can olaraq körpüdən keçməsi de­mək­­dir. Yada salaq ki, Xaosa adlamaq üçün ölmək – ini­sia­si­ya ritualından keçməklə ölü statusuna yiyələnmək la­zım­dır. Bu baxımdan, Qanturalı Xaosa diri statusunda adlaya bil­məz­­di. Bunun üçün o, ölü sta­tusuna keçməli, başqa sözlə, öl­mə­li idi. Bu halda Selcan xatu­nun «qaftanlığının» üç hey­van qalınlığında olması köynək-körpünü üç vəhşinin qo­ru­ma­sı deməkdir. Qanturalıya qədər 32 can ödənir. Keçid va­hidi 33-dür: o da 33-cü can olaraq (ölü statusunda) Xaosa ad­la­­yır. Sel­canı əldə edir. Xaosdan Kosmo­sa qayıdarkən Qan­tu­ra­lı ölü sta­tusundan diri statusuna keçməli idi. Bu halda Qan­tu­­ralının Xaosla Kosmosun hüdudunda yat­masını – «yuxu» ri­­tualını ya­da salaq. O da Oğuzun sərhədində yuxulayır. Yuxu – ölüb-dirilmə ritualıdır. Qanturalı bu ritualla ölü statusundan diri sta­tusuna keçir: dirilir.

Burada «33» vahidi ilə bağlı mühüm funksional pa­ra­diq­ma bərpa olunur: Domrulun körpüsündən keçmək üçün 33 ax­ça, Selcanın köynək-körpüsündən keçmək üçün 33 can ödə­mək lazımdır. Ritual-mifoloji dünya modelinin paradiqmatik struk­­turu baxımından bu, «33 axça» semanteminin «33 can» se­­manteminə bərabərliyi, onların eyni məna sütununda dur­ma­sı, başqa sözlə, 33 axça və 33 canın eyniliyi (33 axça//33 can) deməkdir. «Axça» və «can» vahidlərinin bu mifoloji-me­ta­­forik eyniyyəti göstərir ki, Dəli Domrulun körpüsündən keç­mək üçün 33 can/axça ödəmək lazımdır. Beləliklə, Xaosa ad­la­manın arxaik-mifoloji qiyməti 33 candır. «33 axça» son­ra­kı transformasiyadır. 40 axça, yəni 40 can verənlər isə kör­pünün üstündən keçməkdən – ölməkdən can qurtarır.

Qeyd edək ki, Domrulun bərpa etdiyimiz funksiyası baş­qa tədqiqatçılar tərəfindən də, lakin «axça» paradiqmasında mü­­şa­hi­də edilmişdir. Ramil Əliyevin apardığı təhlillərin²²¹ mo­noqra­fik yekunlarına görə, «burada 40 rəqəmi bizim dün­ya­nı – Oğuz dünyasını işarələyir, 33 rəqəmi isə o dünyanın sim­voludur. Dəli Domrul o dünya ilə bu dünya arasındakı sər­həd­də dayanan ölüm mələyinin vəzifəsini icra edir»; «Belə de­yək ki, ölənlərdən 33 axça alıb körpü vasitəsi ilə onların ruh­larını o dünyaya aparır, öl­məyənlərdən 40 axça alıb geri qay­tarır. Qədim mifoloji düşün­cə­yə görə, ölülərin ruhlarının o dün­­yaya aparı­lması üçün müəy­yən qədər pul verilməlidir. Dom­­rulun da ölü ruhlarını o dünyaya aparması üçün 33 axça al­­ması hər iki dünyanı ayıran körpüdən is­ti­fadənin haqqı, ru­hun o dünyaya çatdırılmasının xərci imiş»²²².

Səfa Qarayev yazır: «Dəli Domrul eposda ölən in­san­la­rın ruhunu körpüdən keçirdərək o biri dünyaya aparan şaman sta­tuslu obrazdır. Onun quru çay üzərində körpü salması (ri­tu­al-mifoloji – S.R.) düşüncədə çayın keçid məkanı olması ilə bağ­lıdır»; «Belə ki, onun keçənlərdən 33 axça, keç­mə­yən­lər­dən 40 axça alması hər iki halda haqq ödəməyə xidmət edir. Bi­zə elə gəlir ki, bunun əsasında qurban vermə, pay vermə, ya­xud can əvəzinə can vermə kimi ritual əsaslı elementlər da­yanır»²²³.