Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Zülf dərdi, xal dərdi, bir də tel dərdi.

Mən yazığın min gününü bir elər,

Nadan dərdi, xoryat dərdi, fel dərdi...”
Sonrakı bəndlərdəki 3-lüklər:
...Bağça dərdi, vətən dərdi, el dərdi...

...Süsən dərdi, sünbül dərdi, gül dərdi...

...Paltar dərdi, əba dərdi, şal dərdi...

...Gələn dərdi, keçən dərdi, yol dərdi...

...Əsli dərdi, Kərəm dərdi, dil dərdi...²³⁴
Bütün bu üçlük sıraları təsəvvüf dilinin leksikasını təşkil edən söz/nişan/işarələrdir. Bu işarələrin sintaqmatik düzümü tə­səvvüfi düşüncə kodunu yaradır. Bu kodun altında (ar­xe­ti­pin­də) kosmoloji kod durur. Bu halda həmin təsəvvüfi işa­rə­lə­ri kosmoloji koda (arxetipə) retransformasiya etdikdə qəh­rə­man­lıq kodunun işarələri bərpa olunur.

Beləliklə, Kərəm paşanın yanında sonuncu haqq aşıq­lı­ğı im­tahanının birinci mərhələsindən keçir. O, Əslinin Sü­ley­man paşaya yazdığı məktubu vəzirə verir: “Vəzir baxdı ki, Əs­li ya­zıb: “Kərəmə rəhmin gəlsin. O mənə aşiqdi, mən də ona. Atam bizə zülm eləyir”. Vəzir işi belə görəndə paşaya de­di:

– Paşam, Kərəm haqq aşığıdı. Biz gərək Əslini ke­şiş­dən alıb, ona verək.

Keşiş dad-fəryad elədi ki:

– Kərəm haqq aşığı-zad deyil.

Paşa dedi:

Biz onun haqq aşığı olub-olmadığını yoxlarıq”²³⁵.

Bununla sınaq/identifikasiya başa çatır. İndi bunu kos­mo­loji strukturu baxımından modelləşdirək:

– Kərəmin paşanın yanındakı sorğu-sualı təsəvvüfi sə­viyyədə onun haqq aşiqliyinin sınaq/imtahanıdır. O, bu sı­naqla özünü Haqq aşiqi kimi təsdiqləməlidir.

– Bu, kosmoloji səviyyədə Kərəmin qəhrəman olub-ol­ma­­masının sınaq/imtahanıdır. O, bu sınaqla özünü qəhrəman kimi təsdiqləməlidir.

– İlk sınaq sözlü sınaqdır. Başqa sözlə, Paşa Kərəmin haqq aşığı olub-olmadığını sözlü işarələrlə yoxlayır. Haqq aşıq­lığı – Haqdan/Allahdan alınmış bilikdir. Bu biliyi ağıl/idrak vasitəsilə, başqa sözlə, elm oxumaqla öyrənmək müm­kün deyildir. Bu, bu­tavermə yolu ilə alınmış ilahi-ezoterik bilgi/elmdir. Onu ancaq haqq aşiqləri bilirlər. Bu cəhətdən paşa Kərəmi ilk növbədə nə­zə­ri biliklər, haqq aşiqliyinin sözlü ezoterik simvolları ba­xı­mın­dan sınağa çəkir.

– Paşanın Kərəmi sınağa çəkməsi süjetaltında (kos­mo­lo­ji sxem-süjet səviyyəsində) onun Qəhrəman olub-ol­ma­ma­sı­nın sözlü sınağıdır. Sınağın qəhrəmanlıq kodunu işa­rələn­di­rən hansı söz/nişanlar əsasında aparılmasını indiki halda bər­pa etmək mümkün deyildir. Lakin nağıllardakı eyni motivlərə əsa­sən demək olar ki, qəhrəman ya 3 tapmacaya cavab ver­məli, ya üç dəfə əqli sınaqdan keçməlidir.

– Paşanın Kərəmi sınaq/imtahana çəkməsi hər iki kod (tə­səvvüfi və kosmoloji kodlar) baxımından identifikasiya pro­­se­durudur. Kərəmin kodlar üzrə Haqq aşığı və Qəh­rə­man/Ni­şan­lı olub-olmamasının imtahanı onun uyğun olaraq Haqq aşığı və Qəhrəman/Nişanlı modelləri üzrə identifi­ka­si­ya­dan – ey­niləşdirmə prosedurundan keçirilməsidir. Bu, ta­nın­­ma ak­tıdır. Sınağa çəkən öncədən məlum olan model/işarələr əsa­sın­da yoxlama keçirir. Bu model/işarələr identifikasiya əla­mət­ləri, yaxud nişanlarıdır.

– Dastanda sınağın öncədən məlum olan mo­del/işa­rə­lə­ri­nin obrazı Əslinin məktubudur. Paşa və vəzir Əs­li­nin məktu­bu­nu əsas götürərək, Kərəmin Haqq aşığı (kos­mo­lo­ji kodla: Qəh­rəman/Nişanlı) olduğunu qəbul edirlər. Kə­rə­min bütün fəa­liyyətinin əsasında Əsliyə qovuşmaq durur. Kə­rəm – kişi baş­lanğıcını, Əsli – qadın başlanğıcını təmsil edir. On­ların qo­vuşması identikliyin ortaya çıxması ilə müm­kün­dür. Bir tərə­fin identikliyini (tanınma əlamətlərini) o biri tərəf təs­diq et­mə­lidir. Əslinin məktubu ilə Kərəmin təsəvvüfi kodla Haqq aşiq­liyi, kosmoloji kodla Qəhrəman/Nişanlı olması təs­diq olu­nur. Bununla da paşanın keçirdiyi sınaq/identifikasiya başa çatır.