Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

3. Üslubi sinonimlərin leksik və qrammatik

sinonimlərlə oxşar və onlardan fərqli cəhətləri
Dildə sinonimlərin zənginliyi dili şərtləndirən əla­mət­lər­dən biri olduğundan sinonimika problemi təkcə leksi­ko­loq­ları deyil, həmçinin dilçiliyin digər sahələrini araşdıran di­lçiləri də düşündürmüşdür. Odur ki, sinonimləri dil sis­te­min­də tutduğu mövqeyə görə iki qrupa ayrırlar:

1. Leksik sinonimlər

2. Qrammatik sinonimlər

Onu da qeyd etmək olar ki, qrammatik, həm də lek­sik sinonimlik tarixi kateqoriyadır. Leksik sinonimlər qram­ma­tik sinonimlərə nisbətən çox genişdir. Leksik sinonimlər lek­sik, qrammatik sinonimlər isə qrammatik mənalarına gö­rə fərqlənirlər. Lakin bununla kifayətlənmək olmaz. İ.İ.Kov­tunovaya görə qrammatik sinonimlər elə qrammatik konstruk­siyalardır ki, onların arasındakı fərq, hətta eyni kek­sik materialda da meydana çıxa bilər (76, 142).

L.M.Peşkovski bir-birinə yaxın olan söz və söz birləşməsini qrammatik sinonim adlandırır (2, 5).

Qrammatik sinonimlik dilçilik ədəbiyyatında iki yerə bölü­nür: 1. Morfoloji sinonimlər; 2. Sintaktik sinonimlər.

Morfoloji sinonimlər bir-birinə yaxın olan və dəyiş­di­ri­lə bilən (əvəzedilə bilən) söz formalarıdır. Məsələn: vətə­nimiz – bizim vətən, Bakı nefti – Bakının nefti, Azərbaycan pam­bığı- Azərbaycanın pambığı və s. Qrammatik sinonimlik İ.Məm­mədovun “Azərbaycan dilində qrammatik sinon­i­m­lik” (27) əsərində geniş şərh edilmişdir. Ona görə də bu mə­sələ üzərində çox dayanmırıq.

Sintaktik sinonimlər dəyişdirilə bilən sintaktik struk­tur­lardır. Sintaktik sinonimlər mənaca və qrammatik cə­hət­dən yaxın olan, üslubi rənglərinə görə fərqlənən cüm­ləl­ər­dir. Məsələn: Elmira Cəmilədən iş yoldaşlarına da kömək et­məyi xahiş edir. Elmira xahiş edir ki, işdə yoldaşlarına da kömək etsin və s.

Leksik sinonimlər dildə ən çox yayılmış sahə olub söz və adlara görə dəyişdirilə bilən ifadələrdir. Leksik si­non­imlər ən çox ifadə vasitələri (metafora, metonimiya, evfe­mizm) hesabına əmələ gəlir. Həm də leksik sinonomlər for­maca müxtəlif, mənaca bir-birinə çox yaxın söslərdir (16, 170).

Leksik sinonimlər bir-birinə çox yaxın olmaya da bi­lər. Onlar mətn daxilində də biri digərini əvəz edir. Bu, özünü əsasən sözlərin çoxmənalılığında göstərir. “ Leksik sino­nimlər çoxmənalılıq hadisəsi ilə sıx bağlıdır, çünki se­man­tik eyniləşdirmə, yaxud yaxınlaşma heç də həmişə sö­zün tam məna həcmini ehtiva etmir (103, 79).

Leksik sinonimlər barədə M.İ.Fomina A.P.Yevgen­ye­va­nın aşağıdakı fikrini əsas tutur və bunu öz əsərində də gös­tərir: “Leksik sinonimlərə mənasına görə yaxın, yaxud ox­şar sözlər, eyni məfhumun müxtəlif , lakin bir-birindən ya məna çalarlarına , ya üslubi çalarlarına, ya da eyni za­man­da hər iki əlamətlərinə görə fərqlənən adlar daxildir (103, 78).

Leksik sinonimlər özləri işlənmə dairəsinə və məna fərq­lərinə görə iki qrupa bölünür:

1. 
   İdeoqrafik (semantik) sinonimlər;
   
2. 
   Üslubi sinonimlər.
   

Beləliklə, sinonimləri quruluşuna görə fərqləndirərkən onların ümumi sxemi aşağıdakı kimi olur :

S İ N O N İ M

Leksik sinonimlər

Qrammatik sinonimlər

ideoqrafik

üslubi

morfoloji

sintaktik

Sxemdən göründüyü kimi, üslubi sinonimlər leksik sinonimlərdən yaranır. A.P.Yevgenyevanın qeyd etdiyi kimi, dilin leksik sinonimlərinin əsasını ideoqrafik və üslubi sinonimlər təşkil edir (70,10). Buna görə də başqa leksik sinonimlərlə üslubi sinonimlər arasında həm oxşar, həm də fəqli cəhətlər vardır.

Üslubi sinonimlərin digər leksik sinonimlərə oxşar cəhətlərindən biri odur ki, hər ikisi dildə eyni funksiya daşıyır, eyni mənbədən əmələ gəlir və zənginləşir. İstər leksik sinonimlər, istərsə də üslubi sinonimlər olsun – hər ikisi neytral dominantlığa malikdir, lakin üslubi neytral sözlərin imkan dairəsi daha genişdir.

Oxşarlıqdan danışarkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, üslubi sinonimlər leksik sinonimlər kimi aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir; üslubi sinonimlər də :

1. 
   dilin lüğət fondu və alınma sözlər hesabına əmələ gəlir;
   
2. 
   sözlərin biri ədəbi dildə işləndiyi halda, digərləri dialektlərdə və sadə danışıq dilində işlədilir;
   

c) sadə və mürəkkəb sözlərdən ibarət olur ;

ç) bir qismi sözdüzəltmə şəkilçiləri vasitəsilə əmələ gəlir və s.

Üslubi sinonimlərin zənginləşməsi yollarından danış­dıq­­da, o da leksik sinonimlər kimi arxaizmlər və neolo­gizm­­­lər, evfemizmlər, dialektizmlər, frazeoloji birləşmələr hesa­­bına artır.

Leksik sinonimlərin tərkibinə daxil olmasına baxma­ya­raq, üslubi sinonimlər öz strukturuna və semantikasına gö­rə semasioloji tədqiqat baxımından işlənmə tərzinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Onlar müəyyən məqsədlə müxtəlif üslublarda işləndikdə üslubiliyə meyil edir. Onun üslubiliyə meyil etməsi müxtəlif çalarlıqda işlənməsidir.

Leksik və üslubi sinonimlərin fərqindən danışıldıqda sino­nimiyanın dar və geniş məna kəsb etməsini göstərmək lazım­dır. Sinonimlər semasioloji tədqiqatda dar, üslubi təd­qiqlərdə isə geniş məna kəsb edir. Məsələn, böyük − ulu sinonim sözlərində ulu sözü ayrılıqda dar məna, üslubi baxımdan isə geniş məna kəsb edir. Burada izah etməliyik ki, ulu arxaik sözdür, klassik ədəbiyyatda kitab dilində, bədii üslubda obrazlı mənalarda istifadə edilir, nitq hissəsinə görə sifətdir, zəka sahibi, dahi deməkdir.

S.Q.Berejan da haqlı olaraq sinonim sözlərin seman­tik tədqiqatda dar mənada götürülüb dilin leksik-semantik nor­masına əsasən funksional –üslubi işlənmə və birləşmə imkanlarını nəzərə almaq şərti ilə izah edilməsini göstərir, üslubi tədqiqlərdə isə sinonimliyin geniş mənada başa düşülməsini nitq hissələri ilə əlaqədar qeyd edir (45, 261).

Sonra o, sinonimliyin üslubi tədqiqlərdə geniş mə­na­da başa düşülməsi fikrini davam etdirərək göstərir ki, söz­lə­rin hər hansı məqsədlə məcazi və obrazlı mənalarda is­ti­fa­də olunaraq məzmunca bir-birinə yaxınlaşması və effektıv cə­hətdən şərtlənmiş subyektiv amillərdən asılıdır (45, 261).

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sinonimiyada sino­nim­­lər dar mənada bu və digər məfhumun adını müəyyən bir tərzdə yaxın və eyni mənaya malik olmasını bil­dir­mək­dir. Geniş mənada sinonimlər söz və ifadələrin müxtəlif üs­lub­larda işlədilməsidir. Burada, həmçinin sinonim sözlərin ay­rı-ayrı nitq hissələrinə aid olması, sadə, düzəltmə və mü­rək­kəb­liyi, frazeologiyaya münasibəti və s. araş­dırıl­ma­lı­dır.

Ümumiyyətlə, üslubi sinonimlər leksik sinonimlərin tər­kib hissəsi olsa da , onlardan işlənmə tərzinə görə, üslu­bi rənglərinə görə, semantik çalarlıqlarına görə fərqlənir. Məsələn, müftə − pulsuz – məccani sinonim cərgəsində müftə sözü ədəbi dildə, pulsuz sözü həm ədəbi dildə, həm də danışıqda işləndiyi halda, məccani sözü yalnız klassik ədəbi dildə işlənir. Xəstə − azarlı – naxoş – kefsiz sinonim cərgəsində olan xəstə və naxoş sözləri həm ədəbi dildə, həm də danışıqda işləndiyi halda, azarlı sözü ən çox danışıqda işlənir, kefsiz sözü isə dialektlərdə işlənir.

Leksik sinonimlər həddindən artıq polisemiyaya malik olduğu halda, üslubi sinonimlərdə bu xüsusiyyət yoxdur. Məsələn, leksik vahidlərdən semantikasına görə “ayaq” sözünün 11, “açıq” sözünün 14, “ olmaq” sözünün 26, “ açılmaq” sözünün 33, “ açmaq” sözünün 20, “ baş “ sözünün 17, “ vurmaq” sözünün 30, “ qoymaq” sözünün 26, “ buraxmaq” sözünün 26, “ yer” sözünün 26, “ durmaq” sözünün 32, “ düşmək “ sözünün 43 mənası verilmişdir (6,7,8,9) ki, bəzi mənalar müstəsna olmaqla həmin sözlər mənaca, üslubca müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir. Məlumdur ki, hər bir sinonim söz məntiqi məzmuna, üslubi və emosional xüsusiyyətə malikdir.

Leksik sinonimlər mövcud olduğu vaxtdan məhdud olaraq qalır, üslubi sinonimlər isə dilin müxtəlif üsulla inkişafı prosesində formalaşır və işlədilir. Leksik sinonimlər istənilən tərzdə, istənilən fikri ifadə etmək üçün işlədilir, üslubi sinonimlər isə seçmə yolu ilə, yəni yaradıcının məqsədinə müvafiq məna incəliyinə malik fikri daha dəqiq ifadə etmək yolu ilə işlədilir.

Ayrılıqda götürülmüş hər hansı bir söz leksik sinonim ola bilir, üslubi sinonim isə ola bilməz, çünki üslubi sinonimlər fərdi yaradıcılıq məhsuludur. Hər ikisi ekspressivlik və emosionallıq xüsusiyyətlərinə malikdir, lakin üslubi sinonimlərdə sözlər vahidlik təşkil edərək fikri daha dəqiq və daha düzgün ifadə edir.

Üslubi sinonimlərin leksik sinonimlərdən ən mühüm fərqi bir də ondan ibarətdir ki, leksik sinonimlər məna incəliklərinə, üslubi sinonimlər leksik sinonimlərdən yalnız üslubi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir; üslubi sinonimlər a) emosionallığa və ekspressivliyə malikdir; b) yalnız dilin üslubi çalarlarına aid olur; c) ifadəni qüvvətləndirir; ç) mənanı müəyyənləşdirir, konkretləşdirir, dəqiqləşdirir və aydınlaşdırır; d) satira və yumor yaratmaq üçün istifadə edilir; e) nəhayət, hər hansı bir üslubi sinonim müəyyən bir obrazın əsasında formalaşdığı halda, leksik sinonimlərdə isə belə hal olmur.

Beləliklə, dilimizdə olan sözlərin və söz birləşmə­ləri­nin, ifadə vasitələrinin yerli–yerində, məqsədəuyğun şəkildə se­çilib işlədilməsi üçün leksik və qrammatik sinonimlərin bö­yük rolu vardır. Sinonimin hər iki növü dilimizə, yazılı və şifa­hi nitqimizə bu və ya digər tərzdə ifadəlilik keyfiyyəti ver­məklə fikri daha dəqiq və düzgün, daha emosional , da­ha real və təsirli edir. Buradan aydın olur ki, dildə olan sino­nimlərin əksəriyyəti üslubi məqsədlərə xidmət edir.