Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

I FƏSİL
ÜSLUBİ SİNONİMLƏRİN

DİL SİSTEMİNDƏ YERİ

1. 
   Sinonimlərin nitq yaradıcılığında
   

rolu və əhəmiyyəti
Sinonimika problemi dilçiliyin bir sıra sahələrində - leksiko­lo­giya, semasiologiya, üslubiyyat və s.-də təd­qiq olun­ur. Məlum olduğu kimi, sinonimlər di­lin lüğət tərkibini zəngin­ləşdirərək, dilin digər vahid­lə­rinin bir-birinə yaxın variant­larını reallaşdıran, semasio­lo­giyada isə yaxın, incə məna çalarlıqları sistemini ya­ra­dan, eyni zamanda, sözün seman­tik nüvəsinin parça­lan­ma­sı və genişlənməsi prosesinə xid­mət edən bir vasitə ki­mi öyrənilir.

S.F.Qekkerin tərtib etdiyi biblioqrafiyaya əsasən, de­mək olar ki, sinonimlərə dair yazılan əsərlərin sayı minə yax­ın olsa da, lakin bu, problemin həlli demək deyildir (65,72). Yuxarıda göstərildiyi kimi, sinonimikanın bağlı oldu­ğu sahələrdən biri də üslubiyyatdır. Çünki üslubiyyatda ge­niş mənada sinonimlər, yəni məna və məzmunca yaxın olan, yaxud nisbi mənada eyni olan ifadələr, sözlər, qram­ma­tik vasitələr tutuşdurulur (17,22) və hansının işləd­il­məs­i­nin məqsədə daha uyğun olması öyrənilir.

V.V.Vinoqradovun qeyd etdiyi kimi, üslubiyyat dil ha­disə­lərini, bütöv bir dilin daxilən bir-birinə bağlı olan ele­mentlərini tarixi inkişafda deyil, az və ya çox dərəcədə ey­ni məna bildirən yaxın, paralel və sinonimik ifadə va­si­tələrini funksional parçalanmada, əlaqədar və qarşılıqlı tə­sir­də, həm də müxtəlif nitq hissələrinin ekspressiv boyaları və çalarları arasında əlaqələri öyrənir (61,66).

Deməli, üslubiyyat fənninin dinamik bir mövzusu olan üs­lu­bi sinonimlər ədəbi-bədii dilimizi zənginləşdirir, mətnin emo­sionallığını artırır, ona ekspressiv boyalar verir. Leksik sino­nimlərə məxsus göstərdiyimiz xüsusiyyətlərin dilçilərin diq­qət mərkəzində olması təsadüfi deyildir.

Sinonimlər dil vahidi kimi Azərbaycan dilinin məna zən­ginliyini əks etdirir. İstər ana dilimizdə, istərsə də əc­nə­bi dillərdə sinonimlərin xidməti həmin dillərin bilavasitə fəaliy­­yə­tini aktivləşdirir.

Sinonimlər leksik-semantik kateqoriya olub:

1. 
   danışıq dilini zənginləşdirir;
   
2. 
   dili gözəlləşdirir;
   

c) dildə təsirliliyi artırır;

ç) dili incələşdirir;

d) dili rövnəqləşdirir;

e) məna çalarları yaradır;

ə) nitq mədəniyyətində və natiqlik sənətində çox mü­hüm rol oynayır;

f) fikri ifadə etmək üçün onu aydınlaşdırır və də­qi­q­ləşdirir;

g) danışığı canlı və aydın edir, dili rəngarəngləşdirir.

Azərbaycan dilində işlənən bütün sinonimlər məna və ü­slubca fərqlənirlər.

Hər bir sinonim müəyyən məna çalarlıqlarına malikdir. Bə­zi sözlər eyni məfhumu ifadə edir, digərləri isə eyni məf­humu deyil, bir-birinə yaxın məfhumları bildirir.

Ayrılıq – hicran, qış – zimistan, yaz – bahar, eynək – çeşmək – gözlük və s. bu kimi sinonim sözlər eyni məfhumu ifadə etdiyi halda , külək – meh, hava – rüzgar, baş – kəllə − qafa, soyuq – şaxta, nəm – sulu – höyüş – yaş və s. bu kimi sinonimlər isə bir-birinə yaxın mənaları ifadə edir. “ Dağın başı”, “ ağacın başı” işləndiyi halda “ dağın qafası” , “ ağa­cın qafası” işlədilməz. “ Sulu yemek” işləndiyi halda “nəm ye­mək”, “höyüş yemək” deyilməz. “ Soyuq su” deildiyi halda “ şa­xta(lı) su” deyilməz və s. Elə buna görə də dilin lüğət tər­ki­bini təşkil edən sinonim sözlər semantikasına, üslubi rəng­lə­rinə, məna çalarlarına və işlənmə sahəsinə görə biri digə­rindən fərqlənir. Burada həm də demək olar ki, sino­nim­lər mahiyyətcə ifadə olunan oxşar məfhumları, obyektiv hə­qi­qəti əks etdirərək hadisələrə görə, işlənmə yerinə görə zən­gin üslubi çalarlar yaradır.

Sinonimlər dildə bəzən təbii bir prosesin nəticəsi ki­mi meydana çıxır. L.V.Şerbanın (112,97-98) və V.V.Vi­noq­ra­do­vun ( 54,17) əsərlərinə diqqət yetirsək, bunun şahidi ola­rıq. Onların nöqteyi–nəzərincə sinonimlər leksikanın əsas tər­kib hissələrindən biridir.

Sinonimlər təbii olaraq yaranmış, müxtəlif məqamlarla mey­dana gələrək inkişaf etdirilmişdir. Deməli, sinonimlər cəmiy­yə­tin və dilin inkişafı ilə əlaqədar olaraq meydana gə­lir. Elm və texnika inkişaf etdikcə dilə keçən sözlər dilin lü­ğət tərkibinin zənginləşməsinə səbəb olur.

Son illərdə kosmosla əlaqədar elmi üslubla bağlı sözlər yaranmışdır ki, bu da dilə daxil olaraq işlək sözlərə çevrilmişdir: kosmos – makrokosmos, kosmonavt – astronavt, kosmonavtika – astronavtika kimi sinonim sözlər müasir dövr­də meydana gəlmiş və elmi üslubda işlənən neol­o­gizm­lərdir.

İstər sadə danışıq üslubu, istərsə də bədii üslub olsun, hər iki sahənin yaradıcısı xalqdır, yaradıcı sənət adam­ları­dır, ədəbi ictimaiyyətdir. Sinonimlərin hər bir üslubda – da­nı­şıq­da, elmi və bədii üslubda, publisistik üslubda yeri var və nitq mədəniyyətində, fikrin normal ifadə olunmasında mü­hüm rol oynayır.

Hər bir sözdə ümumi bir məna mövcud olduğu halda, hər bir sözün özünə görə də məna çalarlığı vardır. Dil­dəki sinonimlər bir deyil, müxtəlif cahələrdə işlənir. Məhz buna görə də sinonimləri aşağıdakı kimi qrup­laş­dır­maq olar:

1. 
   Coğrafi termin bildirən sinonimlər. Bu sinonimlər coğ­rafiyaşünaslığın müəyyən sahələrinə aid olub, ancaq coğ­ra­fi məna ifadə edir. Dəniz – dərya – bəhr sözləri eyni coğ­rafi terminlərdən əmələ gəlmiş sinonimlərdir. Dərya və bəhr sözləri ərəb və fars mənşəli olub yalnız kitab dilində işlən­diyi halda , dəniz sözü müasir dildə neytral üslubda işlə­nir. “Dərya” sözü danışıqda “ dəryalar qədər”, “ elm dər­yası” və s. ifadələr kimi də işlənir.
   

Coğrafi termin bildirən sinonimlər öz cərgələrini dialekt və alınma sözlər hesabına zənginləşdirir: sərab – ilğım, bulaq – qaynaq, yoxuş – dikdir, eniş – endirim, palçıq – leh­mə, meşə - orman və s. Bu misallarda ikinci tərəf sözlər dia­lektal sözlərdir. Alınma sözlərlə : göy qurşağı – qövsi - quzeh (ə.), buzdağı – aysberq (ing.), çay – nəhr (ə.), iqlim – ab-hava (ə.), ada – cəzirə (ə.), günbatan – qərb (ə.), dünya – ca­han (f.) − aləm (ə.) və s. Bu misallarda ərəb dilindən alın­ma sözlər müasir dilimiz üçün arxaikləşmişdir.

Coğrafi terminləri bildirən sinonimlər (sinonim sözlər) dildə külli miqdardadır. Ümumiyyətlə, dilimizin leksikasında coğ­ra­fi terminlərə və bunların iştirakı ilə formalaşan xüsusi coğ­rafi adlara geniş şəkildə rast gəlinir.

2. Bitki və meyvə adlarını bildirən sinonimlər : ərik – qaysı, ayı pəncəsi – gücotu – qızıl yarpaq, ayıdöşəyi – qıjı, itburnu – həmərsin, yelqovan – süpürüm, cüyürotu – rəngotu, aloye − əzvay – səbur, çətənə − kənaf, xiyar – yelpənək, yemiş – qovun və s.

3. Heyvan adları bildirən sinonimlər: şir – aslan, ca­na­var – qurd, ceyran – ahu, ulaq − uzunqulaq − eşşek və s.

4. Quş adları bildirən sinonimlər: qarğa – zağ, hinduş­ka – loş – hind toyuğu, ley – çalağan, leylək – hacıley­lək, bülbül − əndəlib, qaranquş – qırlanqıc və s.

5.Yemək adları bildirən sinonimlər: aş – plov, ayran – ovduq, çörək − əppək – pəpə, kabab – şişlik, bozbaş – abgüşt və s.

6.Planetlə əlaqədar yaranan sinonimlər: göy – səma − ərş − asiman, ay – qəmər – mah, günəş – gün, venera – zöhrə − karvanqıran və s.

7.Əşya adları bildirən sinonimlər: avadanlıq – müxəlləfat, stol – masa – miz, stul – oturacaq, çarpayı – taxt – krovat, güzgü – ayna, mismar – mıx, sandıqca – mücrü, soba − peç, qıfıl – kilid və s.

8. Rəng adları bildirən sinonimlər: al – qırmızı, sarı – kəhrəba, qaramtıl – qaratəhər, ağ – bəyaz, qara – siyah və s.

9.İş, hərəkət bildirən sinonimlər: çalmaq – biçmək, get­mək – yollanmaq, qaçmaq − vazımaq, oturmaq − əyləş­mək, örtmək – bağlamaq, toplanmaq – yığışmaq, atmaq – tulla­maq və s.

10.Silah və alət bildirən sinonimlər : yay – kaman, ço­maq – dəyənək, qılınc – xəncər, sipər – qalxan, qamçı – şal­laq – tatarı, toppuz − əmud – gürz – şeşpər, balta – təbər və s.

Bunlardan başqa, bədən üzvləri, geyim adları bildirən sözlərin sinonimliyi , dini ayinlə əlaqədar sözlər və s. məfhumların sinonim cərgəsinin artmasında və üslub çalarlarının yaranmasında xüsusi rolları vardır.