Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

İsmayıl Məmmədli

filologiya elmləri doktoru, professor.

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun lügətçilik şöbəsinin müdiri

İXTİSARLAR
alm. - almanca

arx. - arxaik söz

dan. - danışıq dilində işlənən söz

evf. - evfemistik söz

eksp. - ekspressiv söz

ə. - ərəbcə

əd.d. - ədəbi dildə işlənən söz

f. - farsca

fr. – fransızca

holland.- hollandca

ikrah. – ikrahla

ing.- ingiliscə

ital. - italyanca

kin. - kinayə ilə

kit. - kitab dilində işlənən söz

klas. - klassik ədəbiyyatda işlənən söz

lat. – latınca

məc. – məcazi mənada

n. – neytral söz

rus. – rusca

şair. – şairanə söz

tənt. – təntənəli söz

yun. – yunanca

zar. – zarafatla

G İ R İ Ş
Hər bir dilin leksik-semantik kateqoriyalar içəri­sin­də spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən si­nom­lər dünya dillərinin əksəriyyətinin lüğət tə­r­ki­bin­də bir sistem təşkil edir. Sinonimlər Azər­bay­can dilində, xüsusən də onun bədii üslubunda da çox bö­yük əhəmiyyət kəsb edir. A.A.Bragina haqlı olaraq yazır ki, nitqin formasını qüsursuz etmək üçün sinonimlərə mü­ra­ciət olunur. Fikir və hissləri mümkün olan dəqiqliklə ifadə et­mək yaxud, əksinə, şüurlu surətdə gizlətmək üçün də sino­nim­lə­rə müraciət olunur (48,15).

Təsadüfi deyildir ki, sinonimlər haqqında xeyli tədqiqat əsə­ri yazılmış, hər bir dildə onların kəsb etdiyi xüsu­siy­yət­lər, eyni zamanda dilin digər vahidləri ilə sinonimlər ara­sın­da olan inteqrasiyanın əsas prinsipləri şərh olunmuşdur . La­kin bu, dilçilikdə sinonimika probleminin bütün əha­tə­li­li­yi ilə həlli demək deyildir.

Dildə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən sinonimlər nitq yaradıcılığında fikri müəyyən ideyanın üslubi cəhətdən məq­sə­dyönlü verilməsinə imkan verir. M.İ.Fominanın da qeyd etdiyi kimi “… aşkarlığın əşya və hadisələri haqqında təsəv­vürlərimizi dəqiqləşdirmək, dolğunlaşdırmaq, onları hər­tə­rəf­li səciyyələndirmək” (103,87).

Dildə texniki aydınlığı yerinə yetirən sinonimlər həm nitqdə, həm də müəyyən bir mətndə eyni sözlərin təkrar edilməsinə yol vermir. L.V.Şerba yazmışdır: ”Ədəbi dildə manevr etməyin sərbəstliyini yalnız o (sinonimlərin texniki rolu-N.S.) təmin edir” (114,122).

Yeri gəlmişkən göstərmək istərdik ki, A.İ.Yefimov çox düzgün olaraq yazır: “Sinonimika – nitq yaradıcılığının hüdudsuz imkanlar sahəsidir” (72,86). Təsadüfi deyil ki, “dilin zənginliyi haqda da danışanda, adətən, şəksiz sübut kimi sinonimlərin hüdudsuzluğu və rəngarəngliyinə işarə edilir”(48,5). M.F.Palevskaya yazır: “ Hələ qədim yunanlar sinonimlərin diqqətlərin diqqətlə öyrənilməsi nəticəsində belə bir qənaətə gəlmişlər ki, onlarda dilin zənginliyi ifadə olunur: firkin əlvanlığı söz və ifadələrdə əks olunur”(87,6).

Ona görə də sinonimiya nəinki bizim ölkəmizdə, həm də xarici ölkə dilçilərinin də diqqət mərkəzində aktual bir problem olmuş və indi də olmaqdadır. Bunu yəqin etmək üçün S.F.Qekkerin tərtib etdiyi “Библиография по сино­ни­мике русского языка” (“Rus dili sinonimikasının biblioqra­fiyası”) məqaləsinə baxmaq kifayətdir (65,196-242).

Doğrudur, sinonimlikdən bəhs edən dilçilər (Ş.Balli, V.V.Vinoqradov, N.L.Yevgenyeva, D.Layonz, V.Q. Vilyuman, D.N. Şmelyev, V.İ. Koduxov, A.İ. Yefimov, Azəbaycan dilçilərindən: Ə. Dəmirçizadə, S. Cəfərov, B.Abdullayev, R. Məhərrəmova, T.Əfəndiyeva və başqaları) bu problemin həllinin əhəmiyyətini qeyd etmiş, həmçinin ədəbi-bədii dildə sinonimlərin özündə əks etdirdiyi zəngin leksik-semantik və üslubi xüsusiyyətlərin bu və ya digər dərəcədə real dilçilik mövqeyindən tədqiq olunmasının zəruriliyini də göstərmişdir. ¹

Dilə praktik şəkildə yiyələnmək üçün müxtəlif tipli lüğətlərin tərtibi prosesində, xüsusən bədii dilin leksikasında sinonimlərdən geniş şəkildə istifadə olunur. Belə bir məqamda sinonimlərin çox genış və fəal işlənən bir təzahürü üslubi sino­nimlərin ətraflı tədqiqi əsas diqqət mərkəzində durur. Üslu­bi sinonimlər ədəbi dilin müəyyən prinsip əsasında tən­zimlənən normalarının məqsədəuyğun variantlarını, yollarını aş­kar edir, üslubiyyatın əsasıdır, habelə onun dialektik in­ki­şafda o­lan bir hissəsidir. Üslubi sinonimlər üslubiyyat üçün zəruri hal sayılan firkin aydın, səlis və konkret ifa­də­si­nə xidmət edir, eyni zamanda dilin bədii təsir gücünü, emo­sionallığı artırır, ifadənin ekspressivliyini yüksəldir.

Xüsusilə sovet dövründə sinonimiya probleminə marağın son dərəcədə artması təkcə onunla izah olunmur ki, sino­nim­lə­rin­, ələlxüsus da onların dəyişkən sıralarının öyrənilməsi dilin nitq yaradıcılığı üçün potensial və real imkanlarını qiy­mət­lən­dir­məyə yol verir, həmçinin sözlər arasındakı sinonimik əla­qə­lə­rin tədqiqi bütövlükdə leksikanın sistem xarakterini müəyyən et­mək üçün lazımdır. Y.S. Sorokin yazır: “Sözlərin leksik mə­na­lı əlaqələrindən hər şeydən əvvəl onların sinonimik və anto­ni­mik əlaqələri diqqəti çəkir. Bu əlaqələrin öyrənilməsi leksi­ka­nın sistemli səciyyəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün çox zəruri gö­rü­nür, baxmayaraq ki, həmin əlaqələr çox olmayan ayrı-ayrı söz­lə­rin münasibətinə aid olduğundan məkan baxımından çox məh­duddur. Sinonimik və antonimik münasibətlər cüt sözlər ara­sında, yaxud məhdud sıralı sözlərin (sinonimik sıra) mü­na­si­bət­lə­ri deməkdir. Lakin bununla belə, bu cütlərin və yaxud ay­rı-ayrı sözlərdən ibarət leksik sıralar hər hansı bir inkişaf etmiş dil­də kifayət qədərdir. Bu leksik cütlüklərin və nisbətən məh­dud olan sıraların tədqiqi dilin leksikasının dəyişmə prosesinin öy­rənilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edən bir çox məsələlərə işıq sala bilər. Sözlərin sinonimik əlaqəsi onun nəinki məna ümu­miliyini göstərir, hətta bu sinonimlərin semantik dife­ren­­si­yasını və ixtisaslaşmasını, üslubi tonallığının fərqliliyini müəy­­yənləşdirir, hansı ki, onların istifadə miqyasının müx­tə­li­f­liyi ilə, müxtəlif nitq kontekstlərindən asılılığı ilə bağlıdır (98,15).

Rus alimi N.Krujevskiy hələ XIX əsrdə qeyd ediridi ki, hər hansı bir dil öz inkişafında söz aləminin məfhum alə­mi­nə daha dolğun … uyğunluğuna can atır (81,149). R.A.Bu­da­qov bu fikri daha genişləndirərək yazır: ”…dil öz in­­kişaf prosesində fakir və hisslərin ifadəsi üçün, söz dün­ya­sı və məfhumlar dünyasının uyğunlaşması üçün getdikcə ar­tan imkanlar açmağa başlayır (51,4-5). Deməli, sözlər və anla­yış arasındakı əlaqələri, sözlərin sinonimik və antonimik mü­na­sibətlərini ya özünün şifahi ifadəsini və başa düşül­mə­si­ni tələb edən bizim ətraf mühit haqqındakı təsəv­vür­lə­ri­mi­zi dərinləşdirən yeni sözlər mürəkkəbləşdirir, ya da lüğət tər­kibi təkcə yeni sözlərin (kəmiyyətcə) yaranması hesabına de­yil, həmçinin köhnəlmiş sözlərin keyfiyyətcə dəyişməsi, yə­ni onların çoxmənalılığının artması hesabına da zən­gin­lə­şir. Bununla bərabər “…söz və məfhum arasında olan əlaqə ola bilsin ki, sinonimik münasibətlər, sinonimik sıralarda da­ha dolğun və dərinliklə açılır (48,5).

Türk dilləri içərisində xüsusi mövqeyi olan Azər­bay­can dili materialları əsasında üslubi sinonimlərin tədqiqinin ak­tuallığını şərtləndirən əsas cəhətlər aşağıdakılardır: üslubi si­­no­­nimlər üçün leksik sinonimlərin baza olması, sinonimik cər­gə və onda olan ümumilik, üslubi sinonimlərin bir­li­yi­nin yaranmasında rolu və nəhayət, üslubi sinonimlərin nitq his­sə­ləri və digər söz qrupları, xüsusən frazeoloji vahidlər sis­te­mində mövqeyi. Elmi-texniki tərəqqinin hazırkı mər­hə­lə­sin­də belə bir mövzunun dilimizin materialları əsasında araşdırılması dilçilik elminin həm bugünü, həm də gələcək perspektivləri üçün aktuallıq kəsb edir.

Sinonimiyanın öyrənilməsi yalnız tək və çoxmənalı söz­lə­rin semantik xüsusiyyətlərini açmır, həmçinin dilin leksik in­ki­şaf yollarını işıqlandırır. Buna görə də sinonimlərin bir çox zə­ru­ri məsələləri bugün də Azərbaycan dilçiləri qarşısında ma­raq­lı və aktual olmaqla bərabər, həllini gözləyən məsələlərdən biri ki­mi dayanır. Elə bu problematikanın aktuallığına görə də bu mo­noqrafiyanın mövzusu kimi üslubi sinonimləri seçmək qabaq­cadan müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan dilinin özünəməxsus xüsusiyyətləri və dərin mill­i xarakter daşıyan zəngin sinonimlər potensialı vardır. V.V. Vinoq­ra­dov qeyd edir ki, lüğət fonduna əsas etibarilə ideoq­ra­fik, yəni məna və anlayışların çalarları ilə bağlı sinonimlər xas­dır. Bununla bərabər, ümumi lüğət ehtiyatında üslubi, yəni ümum­xalq dilinin nitq üslubunun zənginliyini əks etdirən sino­nim­lər təşkil edir (55,33).

Monoqrafiyada konkret dil faktları əsasında üslubi sino­nim­lə­rin dil sistemində yerini müəyyənləşdirmək, üslubi sino­nim­lə­rin tədqiqi tarixini, onların leksik və qrammatik sinonim­lə­rə oxşar və fərqli cəhətlərini göstərmək, bədii xüsusiyyətlərini araşd­ırmaq və bu prosesdə sinonimik cərgə, onlardakı ümu­mi­lik, müxtəlif məzmunlu tekst (mətn) üzrə üslubi sinonimlərin spes­ifik aspektlərini dəqiqləşdırmək, digər söz qrupları kate­qo­ri­y­aları çərçivəsində üslubi sinonimlərin yerini, obyektini tə­yin etmək; tədqiqat prosesində ümumi dilçilik üçün əhə­miy­yə­ti olan üslubiyyat və semantika problemlərinin həlli üçün əsas qanunauyğunluqları müəyyən etmək və s. məsələlər təd­qi­qatın başlıca məqsəd və vəzifələrinə daxildir.

Tədqiqatda sinonimlərin nəzəri konsepsiyasında rus, so­­vet və Azərbaycan dilçilərinin əsərləri, onların sino­nim­lə­rin öyrənilməsi sahəsindəki nailiyyətləri də nəzərə alın­mış­dır.

Üslubi sinonimlərin tədqiqi tarixinin ilk dəfə elmi təh­li­li , üslubi sinonimlərin mənbə və yaranma üsullarının müəy­yənləşdirilməsi, müxtəlif üslublu mətnlərin leksik tər­ki­bin­də sinonimlərin aparıcı rolu və bu işin nədən ibarət olma­sı­nın ilk dəfə ətraflı üzə çıxarılması; dilə konkret yi­yə­lən­mək və lüğət tərtibi işində üslubi sinonimlərin əvəzsiz rolu­nun müəyyənləşdirilməsi, nəhayət , dilin bütün üslublar sis­te­mində sinonimlərin mövqeyinin ən son nailiyyətləri baxı­mından tədqiq olunması və bu prosesdə konkret nə­ti­cə­lə­rin əldə edilməsinə cəhd tədqiqatın elmi yeniliyi kimi qə­bul edilməlidir.

Müxtəlifsistemli dillərin, eyni zamanda qohum türk dil­lə­rinin materialları əsasında da üslubi sinonimlərin tədqiq olun­ma­sında, üslubiyyata dair dərslik, dərs vəsaiti və proq­ram­la­rın tərtibində bu tədqiqatdan istifadə etmək olar. Bu mo­noqrafiya, habelə bədii yaradıcılıqla məşğul olanlar üçün də gərəkli mənbədir. İzahlı və çoxdilli lüğətlərin tərtibində, o cümlədən sinonim lüğətlərinin hazırlanmasında tədqiqatın bö­yük rolu olacağına inanırıq.