Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

2. Üslubi sinonimlərin tədqiqi tarixindən
Sinonimlər inkişaf etmiş dillərin, demək olar ki, hamı­sın­da işlənir. Odur ki, dilçilərin diqqətini bu problem çoxdan cəlb etmiş, bu barədə nəzəri ümumiləşdirmələr aparmağa çalışmışlar.

Dilçilikdə sinonimika probleminin həllinin çətinlikləri də­fələrlə qeyd olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən də sino­nim­lə­ri tədqiq etməyin dəqiq üsulları mövcud deyildir. Lakin mə­sələ onda deyildir ki, bu əsasda onları öyrənməkdən əl çək­mək lazımdır, məsələ ondadır ki, lazımi metodika yara­dıl­malıdır. A.P.Yevgenyeva sinonimlərin tədqiqinin çətin prob­lem olmasını qeyd edərək yazır ki, sinonimlik mə­sələsi dilçiliyin meydana gəldiyi ilk vaxtdan bugünə kimi öz aktuallığını və kəskinliyini saxlamaqdadır ( 69, 4). De­məli, çətin və eyni zamznda aktual hesab olunan sino­nimi­ka həmişə dilçilərin diqqət mərkəzində olmuş, həmçinin prob­lemi bu və ya digər dərəcədə həll etməyə çalışmışlar.

Sinonimlər haqqında ilk məlumatlara qədim Yuna­nıs­tan­da yazılmış əsərlərdə rast gəlirik. Hələ vfxtilə antik filo­sof­lardan Aristotel sinonimlərin üslubiyyatda xüsusi əhə­miy­yət kəsb etdiyini qeyd etmişdir. O, həmçinin sino­nimlərin dilin poetik sistemində oynadığı xüsusi rolu da dəf­ələrlə göstərmişdir. Aristotelin fikrincə, sinonimlərdən şair­lər real varlığı obrazlı, həm də poetik şəkildə əks etdir­mək üçün istifadə etmişlər. O yazır: “ Adlardan omonimlər Sofist üçün əhəmiyyətlidir ki, onların köməyi ilə hiyləyə əl atır, sinonimlər isə şair üçün əhəmiyyətlidir” (39,33).

Rus dilçiliyində sinonimlik məsələsinə ilk dəfə P.Berındı 1627-ci ildə Kiyevdə nəşr etdirdiyi “Лексикон слав­нороссийский и имен толкование” kitabında toxu­nur. Sonra sinonimika probleminə M.Y.Lomonosov (83) to­xun­muş, sonralar onun fikirlərini D.İ.Fonvizin (104) davam et­dirmişdir. Bir müddət sonra A.S.Şişkov, N.İbrahimov, P.Klay­doviç, İ.İ.Davıdov və başqa dilçilər də bu məsələ ilə ma­raq­lanmışlar. Sinonimlərin üslubi və mücərrəd mənalarına gö­rə fərqlənməsinin dərəcə göstəricisinə, istifadəsinə görə isə bu və ya digər elementlərlə uzlaşmasını qeyd edən M.F.Pa­levskaya göstərir ki, XIX əsrin ikinci yarısından sino­nimika sahəsi tam bir inam və maraqla nəzəri cəlb edir (87,12).

Doğrudur, Azərbaycan dilçiliyində isə, ümumiyyətlə tür­ko­­logiyada sinonimlər haqqında uzun müddət elmi- nə­zə­ri fikirlər olmamışdır. Lakin M.Kaşğari (24), İbn Mühənna (23) və başqa leksikoqrafların lüğətlərində sinonimlərə rast gə­linir ki, bu da əsasən praktik məqsədlər üçün nəzərdə tutul­muşdur.

Bir həqiqətdir ki, “sinonim” termini Azərbaycan dilçili­yində ilk dəfə XIX əsrin əvvəllərində işlənmişdir. La­kin bu barədə biz ilk nəzəri fikrə böyük mütəfəkkir M.F.Axun­dovun “ Tənqid risaləsi” məqaləsində rast gəlirik. Müəl­lif məqalədə “ sinonim” əvəzinə, semantik cəhətdən bu terminin mənasını ifadə edən ərəb dilçiliyinə məxsus “mü­tə­radif” terminini işlədir. O,”Tənqid risaləsi” mə­qa­lə­sin­də Rzaquluxanla dialoqlarının birində deyir: “ İndi bu qay­da­nı tərk etməyimizin və uşaqcasına işdən əl çəkməyimizin vaxtı­dır; çünki qafiyə xatirinə mütəradif ləfzlər (sinonim söz­lər – N.S.) və çoxlu təkrarlar əmələ gəlir...(11,149).

“ Mütəradif” termini XX əsrin 30-cu illərinə qədər Azər­baycan dilçiliyində işlənmişdir. Hətta üslubiyyata həsr edilmiş ilk kitabda da bu termin öz əksini tapmışdı (33).

Sonralar bu termin dilin arxaik fonduna keçmiş və əvəzinə ümumi dilçilikdə geniş işlənən “sinonim” (yunanca synonymos: syn –bərabər, oxşar – onoma –ad deməkdir) ter­mini qəbul olunmuşdur. Bunu V.İ. Koduxovun, A.İ.Yefi­mo­vun, B.Abdullayevin, S.Cəfərovun və başqalarının əsərlərində də görmək olar.

Doğrudur, eynimənalı sinonim sözlər dildə azlıq təşkil edir. Bunlar isə əcacən alınma sözlərdən təşkil olunur. Məsələn, üz−çöhrə−sifət−sima−bəniz−camal−ruxsar−surət kimi eyniməmalı sinonimik cərgə əcnəbi (alınma) sözlər­dən yaranmışdır. Burada üz əsl Azərbaycan sözü sima, sifət, surət, camal ərəb, çöhrə, ruxsar fars, bəniz isə türk sözüdür. Bu sözlər bir-birinə ekvivalentlik təşkil edərək tarixin müəyyən bir mərhələsində mütləq (eyni­mə­nalı) sinonim kimi işlənmişdir (17, 43), (18,37).

Ümumiyyətlə, yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gələ bilərik ki, istər rus dilçiliyində, istərsə də türkolo­gi­ya­da sinonimlik haqqında düzgün elmi-praktik proqnozlar müəy­yən qədər mövcuddur. Lakin bunlar ənənəvi xarakter da­şıyır. Çünki müasir dil faktları üzrə sinonimliyin tədqiqi prose­sində nitq hissələri və onların üslubi xüsusiyyətləri əsas obyekt kimi götürülməmişdir.

Sinonimlər zəngin və rəngarəng olduğuna görə onlara verilən təriflər də müxtəlif xarakterlidir. Sinonimlər haqqında deyilən fikirləri qruplaşdırmağın vaxtı çoxdan çatmışdır. Bu leksik-semantik söz qrupuna verilən təriflərin müxtəlifliyi sinonimlərin yaxınmənalı, yoxsa eynimənalı sözlər əhatə etməsindən irəli gəlir ki, bu da sinonimlərin əhəmiyyətini tam şəkildə ümumiləşdirə bilməz. Bu, heç mümkün də deyildir. Amma məfhumun bu bə ya digər cəhəti, xüsusən ən başlıca cəhəti tərifdə ümumiləşməlidir. Bu aspektdən yanaşanda müxtəlif fikir çarpazlaşmalarına rast gəlirik. A.A.Bragina çox düzgün olaraq yazır ki, artıq, ilk olaraq “ sinonim nədir? sualına biz gah bir-birini tamamlayan, gah da istisna edən bir sıra müxtəlif cavablar alırıq (48, 6). Leksik sinonimlərə aid ədəbiyyatları qısa da olsa nəzərdən keçirdikdə, görürük ki, sinonimləri iki qrupa bölürlər:

1. 
   Sinonim sözlərdən ibarət olub müxtəlif məna bil­dirən sinonimlər;
   
2. 
   Eyni mənanı bildirən sinonimlər.
   

Birinci qrupun tərəfdarları sinonimlərin yaxınmənalı olması ilə bərabər vahidlik məfhumunu da qəbul edirlər. İkinci qrupun tərəfdarları sinonim sözlərin yalnız eynimə­na­lılığını qəbul edirlər və “ bir söz − bir məna” (48, 115) prin­sipinə əsaslanırlar. Məsələn, D.Layonz, D.N.Şmelev, Ə. Dəmirçizadə, N.Məmmədov və başqaları həm eynimənalı, həm də yaxınmənalı sözləri sinonim hesab edirlər. Digər dil­çilər isə eynimənalı sinonimlərin olduqca az, yaxın­mə­na­lı sinonimlərin isə kəmiyyət etibarilə çox olduğunu qeyd edirlər. Bu fikir elmi cəhətdən nəzərə alınmalı idi. Bunun üçün başlıca iki səbəb var. Əvvəla, sözlərin sinonim ol­ma­sı üçün onların eyni nitq hissəsinə mənsubluğu əsas şərtdir. So­nra isə, nitq hissələrinin təsnifində qrammatik prinsiplə yana­şı, leksik-semantik prinsip də xüsusi meyar kimi götü­rü­lür. Məhz buna görə də leksik-semantik və üslubi kate­qo­ri­ya­lar ­içərisində mühüm yer tutan sinonimliyin müasir dil­də üslubi xüsusiyyətləri həmişə dinamik haldadır. Aşa­ğı­da­kı misallara diqqət yetirək: 1. Sağ gedib, salamat qayıdasan (Anar); 2. Sonra stul irəli çəkildi, Fatma dərhal təlaşla qabağa yeridi (İ.Şıxlı). Birinci misalda (cümlədə) sağ, salamat sözləri eynimənalı sinonim sözlərdir, hətta bu söz­lər leksik dubletlər səviyyəsində durur. Lakin ikinci cüm­lədəki irəli, qabağa sözləri isə yaxınmənalı sinonim­lər­dir. Çünki “irəli” sözü ən cox yazılı, “qabağa” sözü isə şifa­hi nitqdə işlədilir. Bu sözlərin yeri gəldikcə bir- birini asan­lıqla əvəz edə bilmək imkanı yoxdur. Bir sözlə, qab­a­ğa sözü irəli leksemi kimi müasir dildə işlənə bilmək xü­su­siyyətindən məhrumdur. Bunu faktlar cübut edir: “addımla irə­li, marş!” deyildiyi halda, “ addımla qabağa, marş!” deyil­mir.

Deməli, Azərbaycan dilində sinonimlər əsasən yaxın­mənalı, yəni üslubi xarakterdə olub, dilin obrazlı, rəngarəng ifa­də­s­inə xidmət edir.

Sinonimlərin dilin leksik, morfoloji və sintaktik siste­min­dəki rolunu tədqiq edən dilçilər onun üslubi xüsusiy­yət­lə­rini də diqqət mərkəzində saxlamışlar. Məsələn, türko­lo­qlardan V.E.Polyakova türk dilinin leksik sistemində üslu­bi sinonimlərin üstünlük təşkil etdiyini qeyd etmişdir. O, üslu­bi sinonimlər cərgəsində alınmaların ( ərəb, fars və fran­sız mənşəli alınma sözlər nəzərdə tutulur – N.S. ) rolunu xü­su­si qeyd etmişdir.

Müəllifin fikrincə, türk dilində üslubi sinonimləri əsa­sən isim və fellər təşkil edir, ən az üslubi sinonimlərə xid­mət edən nitq hissələri isə say və sifət hesab olunur (89,10).

V.N.Klyuyeva sinonimlərin bir-birindən fərqli cəhət­lə­ri­ni göstərir.O, sinonimləri “mənanın tərkib əlamətlərinə gö­rə, üslubi tərkibinə görə, nitqimizin ( dilimizin ) tələbi və əl­a­qəliliyinə görə” (75,4)- deyə bir neçə qrupa ayırır . O, sino­nimik cərgəni təşkil edən sözləri izah edərək, hər şey­dən əvvəl, sözləri bir dominant altında, yəni əsas sözlərlə bir qrupa daxil etməyə imkan verən ümumi xüsusiyyəti tə­yin edir və bundan sonra hər sinonimi bir–birindən fərq­lən­dirən mənalarını göstərir. V.N.Klyuyeva, həmçinin sino­ni­mik sıranın üzvləri arasındakı üslubi fərqləri göstərir. Bu nöq­te­yi–nəzərdən o, sinonimləri bir neçə qrupa bölür. Bax­ma­ya­raq ki, müəllif bu qrupları bir-birindən ayıran əla­mət­lə­ri sayır, lakin bu fərqlərin yaranma səbəbləri haqqında heç nə demir.

İ.İ.Kovtunova hər bir sinonimin qrammatik mənasının ol­ma­sı ilə yanaşı, üslubi xüsusiyyətlərini də tədqiq etmişdir. O yazır ki, hər bir sinonim cərgəsi daxilində sinonimlər aras­ında qrammatik məna, habelə üslubi mənalar da möv­cud­dur (76,141-142 ).

“Üslubi sinonimlər o sözlərdir ki, onlar eynimənalı olub, lakin üslubi çalarlarına görə müxtəlifdir” (67,39). Bu tərif­dən sonra F.K.Qujva sinonimləri aşağıdakı kimi qrup­laşd­ırır.

a) üslubi çalarlarına görə müxtəlif sözlər: - hamı tərə­findən işlədilən sözlər və kitab dili, danışıq dili, loru söz­lər, yaxud da vulqarizmlər;

b) dilin tarixən mövcud olduğu vaxtdan müxtəlif əla­qə­lərdə olan sözlər: köhnə və yeni sözlər ( arxaizm və neo­lo­gizm – N.S.);

c) müxtəlif sahələrdə işlənən sözlər, sənət–peşə ilə əla­qə­dar olan sözlər , jarqon sözlər;

ç) mənşəyinə görə müxtəlif sözlər: dilin öz sözləri və başqa dillərdən alınma sözlər;

d) əşyanın ifadə etdiyi həqiqi sözlər və evfemizmlər;

e) frazeoloqizm və söz (67,39-40).

F.K.Qujva burada sözlərin həqiqi mənalarını göstər­di­yi halda, məcazi mənaların adını çəkmir. Bilmək lazımdır ki, sözlərin məcazi mənaları da üslubi zərurətdən irəli gəlir. De­mə­li, sözlər üslub çalarlığına görə məcazlaşır.

“Üslubi sinonimlər yaxınmənalılığa malik olub, mə­na­nın oxşarlığında üslubi çalarlığa və işlənmə yerinə görə fərq­lə­nir” (79,113)

A.A.Bragina (47), R.A.Budaqov (49,62), D.N.Şmelev (111,197), M.F.Palevskaya (87,42) üslubi sinonimlərə belə tə­rif verirlər: “ Üslubi sinonimlər o sözlərdir ki, onlar ey­ni­mə­na­lı olub, lakin üslubi çalarlarına görə müxtəlifdir”.

M.İ.Fomina da onların fikrini əsas tutur (103,88).

Böyük Sovet Ensiklopediyasında da üslubi sinonimlər yal­nız üslubi çalarlarına görə fərqləndirilir: “ Üslubi sino­nim­lər üslubi çalarlarına görə fərqlənir: вялый – апатичный, гу­бы – уста, есть – кушать− жрать kimi sinonim sözləri də m­isal göstərilir.” ¹

Azərbaycan dilçiliyində də sinonimlərin üslubi əhə­miy­yə­tindən danışılmış və onların dildə böyük rol oynadığı qeyd edilmişdir.

Ə.Dəmirçizadə sözlərin mənasındakı fərqlərin nəzərə alın­ma­sının zəruri olduğunu göstərərək yazır ki, sözlər bir–birin­dən həm üslubi məqamlarına görə, həm də frazeoloji xüsu­siyyətlərinə görə fərqlənir. Bəzən belə də ola bilər ki, sinonim sözlər ya ancaq üslubi məqamlarına görə, ya da ancaq frazeolji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənsin (18,122)

M.Hüseynzadə üslub müxtəlifliyi üçün sinonimlərin əhəmiyyətindən bəhs edərək yazır: “ Dilin lüğət tərkibinin zənginliyi üçün, xüsusən üslub müxtəlifliyi və zənginliyi üçün sinonimlərin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır; çünki bun­ların vasitəsilə fikrin səlisliyi, incəliyi və doğruluğu tə­min olunur (35,12).

B.Abdullayev sinonimlərin, həmçinin üslubi sinon­iml­ə­rin ədəbi-bədii dil sistemində yerini, əhəmiyyətini gös­tə­rə­rək konkret nəticə çıxarmışdır: “ Sinonimlərin üslubi meyarı ondan ibarətdir ki, neytral qiymətdə işlədilən sözlər həm müs­bət, həm də mənfi qiymətdə işlədilən sözlər sinonim olduğu halda, müsbət və mənfi qiymətlərdə işlədilən sözlər si­no­nim olmur” (1,48).

A.Qurbanov sinonimlərin üslubi rəngarəngliyi etibarilə fərq­lənməsini qeyd edərək göstərir: “ Sinonimlərin digər əla­mə­ti onları təşkil edən sözlərin məna çalarlığı və üslubi rənga­rəngliyinə görə bir–birindən fərqlənməsi ilə əlaqə­dar­dır” (16,171).

Azərbaycan dilçiləri üslubi sinonimlər haqqında ma­raq­lı fikirlər söyləmişlər. Odur ki, tədqiqat prosesində biz, ye­r­i gəldikcə, həmin fikirlərə müraciət edəcəyik. Lakin sinonimlər haqqında Azərbaycan dilçiliyində ilk orijinal təd­qi­qat aparan B.Abdullayevin müasir Azərbaycan dilində üs­lu­bi sinonimlərə aid söylədiyi fikirlər diqqəti xüsusilə cəlb edir.

Ümumiyyətlə, müəllif gor – qəbir- məzar xarakterli isim­ləri mənaca və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə si­no­nim­lə­rə çox yaxın hesab edir. Lakin bu sözlərin hamısı bir-birinin sinonimi deyildir. Gor və qəbir, eləcə də məzar və qəbir sinonim olduğu halda, müəllifin fikrincə məzar və gor sinonim deyildir. Buna görə də “ atamın qəbri haq­qı”, yaxud da “ atamın goru haqqı” işlədildiyi halda , “ata­mın məzarı haqqı” işlədilmir. Eləcə də “ Nizaminin mə­za­rı­nı ziyarət etmək” və ya “ Nizaminin qəbrini ziyarət etmək” iş­lə­dilir, lakin “ Nizaminin gorunu ziyarət etmək” işlədilmir. Çün­ki qəbir neytral, məzar müsbət, gor isə mənfi qiymətdə işlə­dilən söz həm müsbət, həm də mənfi qiymətdə işlədilən sö­zün sinonimi olduğu halda, mənfi və müsbət qiymətlərdə işlə­dilən sözlər bir–birinin sinonimi olmur. Həm rus dilinin, həm də Azərbaycan dilinin faktları V.N.Klyuyevanın üs­u­lu­nu təsdiq etmədiyindən müxtəlif qiymətlərdə işlədilən üslub si­no­nimlərini bu üsulla müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Bu­na görə də V.N.Klyuyeva öz lüğətinin ikinci nəşrində hə­min üsuldan əl çəkməyə məcbur olmuşdur (75).

Bütün bu deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, sinonimlər haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşsə də, dilçilərin əksəriyyəti sinonimlərə üslubi baxımdan yanaş­ma­mışlar. Bu da aydındır ki, sinonimlərin özləri üslubi rəng­lə­rə görə bir–birilə eyniyyət və oxşarlıq təşkil edirlər. Si­no­nim­lər özləri də üslubi ehtiyaclarla bağlı olub, dildə çox mü­hüm üslubi vasitələrdir. Məsələn: