Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Siz tufana tabe olub

Qorxursunuz, hürkürsünüz. (M.Rahim)

Doğrusu, arxanca azı yüz kərə

Mən də yüksəlirəm, mən də qalxıram.(M.Rahim)

Bu misallardakı qorxmaq − hürkmək, yüksəlmək – qalx­maq sinonimlərinin ikinci tərəfi danışıqda işlənən sözlərdir. Hə­min sözlər ifadəni qüvvətləndirmək üçün müəllif tərə­fin­dən işlədilmişdir.

Yuxarıda adları çəkilən müəlliflərin də dediklərindən mə­lum olur ki, sinonimlər əsasən yaxınmənalı sözlərdən təş­kil olunur. Lakin dildə elə sözlər də vardır ki, onlar an­caq kontekst (mətn) daxilində sinonimlik təşkil edir; buna mət­ni sinonimlər deyilir. Məsələn, S.Vurğunun “ Azər­bay­can” şeirində belə bir bənd var:

El bilir ki, sən mənimsən

Yurdum,yuvam, məskənimsən,

Anam, doğma vətənimsən...

Bu misralarda şair yurd, yuva, məskən sözlərini sada­la­ya­raq “ vətən” sözünə sinonim kimi işlətmişdir. Həmin söz­lə­ri “ vətən“ sözünə sinonim verməklə şair ifadədə emo­sio­nal­lıq yaratmış, sinonimliyin üslubi çalarlarından istifadə et­miş­dir. Yurd, məskən sözləri mütləq sinonim olub ayrı – ayrı­lıqda nominativ mənada “ vətən” sözünün tam sinonimi de­yildir. Yuva sözü isə həqiqi mənasından çıxaraq məca­z­laş­d­ırılmış və “ vətən” sözünün yaratdığı sinonimik cərgəyə da­xil olmuşdur. Bu misaldan göründüyü kimi, hər üç söz kon­tekst daxilində “ vətən” sözünün sinonimini təşkil edir. “ Və­tən” neytral üslubda işlənən dominant sözdür. Səməd Vur­ğun misralarda fikrini nisbi sinonim vasitəsilə sadə və asan bir dildə ifadə etmiş və vətənə qarşı oxucularda qüv­vət­li hisslər, emosiyalar yaratmışdır.

Bundan əlavə, müxtəlif məna çalarları ev – koma – dax­ma sinonim cərgəsini təşkil edən sözləri götürək. Dublet xa­rak­ter daşıyan daxma və koma sözlərini “ev” sözünün si­nonimi hesab etmək olmur. Koma və daxma sözləri lek­sik dublet olub primitiv ev, alçaq və balaca, dar, təkotaqlı ib­ti­dai ev mənasını ifadə edir. Ev isə geniş məna kəsb edir, bir neçə otaqdan ibarət bir və çoxmərtəbəli böyük, tikili­dir. Lakin T.Əfəndiyeva hər üç sözü sinonim hesab edir və əsərdə bir neçə yerdə təkrarən misal göstərir (22,34-40).

Əgər biz sözləri leksik–semantik sistemdə və əl­am­ə­ti­nə görə fərqləndirmiriksə, bu zaman üslubi sinonimlərin öl­çü­sünü, sferasını dəqiqləşdirə bilmərik. Çünki “ kasıb ko­ma” ifadəsi işləndiyi halda , “ kasıb ev “ ifadəsi işlədilməz. Mə­sələn, S.Vurğun “ Vaqif” dramında Vidadinin dili ilə de­yir:

Kasıb komacığım özümə yetər

Burda yazılmışdır yüzlərcə əsər.

Tədqiqatçı əsərinin başqa bir yerində “ yuva” sözünü “ev” sözünün sinonimi kimi qəbul edir. Əslində bunu düz­gün hesab etmək olar. Doğrudur, “ insanlar evlərdə yaşayır” de­yildiyi halda “ insanlar yuvalarda yaşayır” deyə bilmərik. “Quş yuvası” işləndiyi halda “ quş evi” işlədilməz. Di­li­miz­də “ qəfəs” kimi gözəl ifadəli söz vardır. Ona görə də “quş qəfəsi” ifadəsini işlədirik. Biz buna kontekstual sino­nim kimi yanaşmalıyıq. Müəllifin göstərdiyi misalı qa­nuna­uy­ğun hesab etmək olar və həmin ifadə ev mənasını bil­di­rir (22, 53). Əgər biz ev− daxma – koma sözlərini sinonim ki­mi qəbul ediriksə, onda yuxa – fətir – yayma, daş – qaya və s. bu kimi sözlər də üslubi sözlərdir, özü də bir- birinin sino­nimidir. Çünki bunlar da mənaca yaxın məfhumları ifadə edir.

Bundan başqa, Ə.Dəmirçizadə və T.Əfəndiyeva klassik ədə­biyyatda işlədilən ərəb və fars mənşəli siyah, nan, madər sözlərini qara, çörək, ana sözlərinin sinonimi kimi he­sab etmirlər. Dizdür, bu sözlər müasir dilimizdə işlə­dil­mə­sə də, onlar müasir ədəbi dilimizin sinonim sözləri kimi yox, klassik ədəbiyyatda işlədilən sinonim kimi qəbul et­mək olar. O cümlədən padər (ata), nəmək (duz), əbəveyn (v­alideyn) və s. sözlər klassik üslubi sinonim sözlərdir. Klas­sik ədiblərimizdən M.Ə.Sabir, M.Hadi, A.Səhhət və baş­qa­ları həmin sözləri dəfələrlə işlətmişlər.

Müasir özbək dilində hazırda “ çörək” məfhumunu bil­dirmək üçün “ nan” sözü işlədilir.

X1X əsr ədəbiyyatında “ qadın” sözü ilə bərabər, “dişi”, “ kişi” sözü ilə bərabər “ erkək” sözləri də iş­lə­di­l­miş­dir. Bunların sinonimliyi yalnız kontekst daxilində real­la­şır və bu da keçici, yəni ötəri xarakter daşıyır. Belə sino­nim­lərin paralelliyi və işlənmə tezliyi müəyyən zaman hü­du­dundadır. Konkret olaraq X1X əsrin əvvəllərində iş­lənən qadın – dişi, kişi – erkək sinonimləri üslubi sinonim olub sonrakı dövr bədii dildə müşahidə olummur. Məsələn, Q.Zakir şeirlərinin birində yasır:

Füsqi – fücur həddən aşıb Şişədə

Erkəyi, dişisi yaman peşədə

Təkcə mənəm qalan bu əndişədə...

Burada kişi bə qadın sözləri əvəzinə, həmin sözlərin si­no­nimi olan erkək, dişi sözlərinin işlədilməsi təsadüfi de­yil, bu satirik üslubun bədii təsir gücünü artırmaq xarakteri daşı­yır.

Beləliklə, sinonimlərdən danışıldıqda onun üslubi xa­rak­ter daşıdığını deyiriksə, deməli sinonimin bir tərəfini üs­lubla əlaqələndirməliyik, onun üslubi rolunu qeyd etmək va­cib­dir.

Dilimizin lüğət tərkibində külli miqdarda sinonimlər var ki, bu da əsas etibarilə üslubi ehtiyacla əlaqədar mey­da­na gəlmişdir. Sanki sinonimlər dilin ehtiyacını ödəmək üçün yaranır. Ələlxüsus o, həm bədii üslubda, həm də canlı danışıq üslubunda söz ehtiyacı üçün əsas meyardır.