Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu


Emosional- ekspressiv sözlərin üslubi



Yüklə 0,93 Mb.
səhifə14/33
tarix01.01.2022
ölçüsü0,93 Mb.
#104279
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   33
6. Emosional- ekspressiv sözlərin üslubi

sinonimlərin əmələ gəlməsində rolu
Müasir Azərbaycan dilində üslubi sinonimlərin ya­ran­masına təsir edən amillərdən biri də emosional- ekspres­siv sözlərdir. Belə sözlərin ifadə imkanları bədii üslubda da­ha genişdir. Bəzi dilçilər, hətta, üslubi sinonimləri emo­sional-ekspressiv adlandırırlar. T.Əfəndiyeva haqlı olaraq yazır ki, emosional–ekspressiv sözlər həm ümumxalq dilinə məxsus ifadəlilik yarada bilir, həm də ən adi neytral sözlərdən xüsusi üslubi priyomların sayəsində emosional- ekspressiv mənada istifadə edilə bilir (22,171).

Məlumdur ki, hər bir sinonim söz məntiqi məzmu­na, üslubi və emosional xüsusiyyətə malikdir. Odur ki, üslubi sözlər həm kitab dilində, həm də danışıqda emo­sinal–ekspressivlik yaradır. “ Kitab və şifahi danışıq sözləri, əslində üslubi, yaxud funksional–üslubi çalardan başqa, həm də emosional–ekspressiv çalar ola bilər (99,88).

Emosionallığa və ekspressivliyə ədəbi dildəki sözlər malik­dir. Deməli, belə bir xüsusiyyət digər üslublardan fərqli olaraq ən çox bədii üsluba xasdır. Elmi üslubda, de­mək olar ki, obrazlılıq, emosionallıq və ekspressivlik olmur, xüsusilə də terminlərdə.

Dilçilik ədəbiyyatında emosional-ekspressiv sözlər öz se­man­tikasına görə digər sözlərdən fərqlənir, daha çox üslubi xarakter daşıyır. Odur ki, bu tip sözləri sinonim cərgəsinə üslubi sözlər kimi qəbul etmək olar:

nəhəng(n.) − giqant(kit.,eksp.) – titan ( kit.,eksp.,məc.,)

namussuz (n.) – binamus (dan.,eksp.)

adət(n.) − ənənə ( eksp.,kit.)

işıldamaq ( n.)− parıldamaq ( eksp.,kit.)

ətir(n.)− rayihə ( eksp.,kit.)

istedad(n.) – talant ( eksp.,kit.)

hərc-mərclik ( n.) – xaos ( eksp.,kit.)

vurmaq ( n.) – şappıldatmaq ( eksp.,dan.)

korazehin (n.) – korafəhm (eksp.,dan.) – key ( eksp.,dan.)

ölmək (n.) – gəbərmək (eksp.,dan.) – çezmək ( eksp.,dan.)

yaltaq (n.) – qabyalayan ( eksp.,dan.)

çirkin (n.) – murdar ( eksp.,dan.) – eybəcər (eksp.,dan.)

Semantikasına görə müxtəlif anlayışları bildirən yumşaldıcı emosional-ekspressiv sözlər də vardır:

igid(n.) – qəhrəman ( eksp.,kit.)

qucaqlamaq (n.) – bağrına basmaq ( eksp.,kit.)

danışmaq (n.) – söyləmək (eksp.,dan.) – deyinmək (eksp.,dan.)

Funksional-üslubi nöqteyi-nəzərdən emosional–ekspressiv sözlər iki əsas qrupa bölünür:

1.Ədəbi dil; 2.Danışıq dili.

Ədəbi üslubun emosional- ekspressiv leksikasına poetizm­lər və bədii nitqdə böyük yer tutan yüksək emosio­nal­lığa malik müəllif neologizmləri aiddir.

Məlum olduğu kimi, bütün poetizmlərin və müəllif neolo­gizmlərin ümumi üslubi funksiyası bədii əsərin dilini bəzəmək, onu daha zəngin , daha dəbdəbəli və daha yüksək etməkdən ibarətdir. Lakin deyilişi − aydın məzmun və xarakterindən asılı olaraq poetizmlər, personajların nitqinin xarakteristikası, müəllifin təsvir olunan obyektə və yaxud fakta emosional münasibətin qiymətinin ifadəsi, oxucuya emo­sional–ekspressiv təsir, bizi əhatə edən hadisə və əş­ya­la­­rın canlı təsviri və bu kimi daha konkret üslubi funksi­ya­la­rı yerinə yetirə bilirlər.

Emosional–ekspressiv sözlərin məhz bu xüsusiyyəti on­la­rın neytral üslubun ümumişlək leksikasından üslubi fərq­lə­rini təyin edir. Bu fərqləri əyani surətdə poetizm­lər­dən və neytral üslubun ümumişlək leksikasından təşkil olun­muş sinonimik cərgənin aşağıda göstərilən cədvəlində izlə­mək olar:

Neytral üslubda

işlənən sözlər



P o e t i z m l ə r

ay

allah


təbiət

yaxşılıq


meşə

yaxşılıq edən

gözəllik

qorxu


ox

sevgili


dustaq

qonaq


çəmənlik

sehrli


döyüş

təbiət


böyüklük

dostluq


məhəbbət

müqəddəslik

sevgili

nazlı


təmtəraq

ağıl


xoşbəxtlik

xoşbəxt


oxşamaq

batmaq


yorulmaq

mahnı


işıq

göy


qoca

qalib


arzu

istək


yalan

etibar


vəd

əlamət


əzab - əziyyət

yaz


ürək

xoşbəxtlik

qələbə

öpüş


vuruşmaq

dəniz


yaşayış, həyat

dost


insan

sinə - döş

bağışlamaq


hilal

xaliq – rəbb − ilahi – xuda

xilqət

lütf


orman

lütfkar


hüsn

dəhşət – vəhşət

məhvər

məhbubə − canan



məhbus

mehman


çəmənzar – çəməngah

füsunkar


cəng

fitrət


cəlal

ülfət


mehr

qüdsiyyət

dilbər – dildar

nazənin


ehtişam – büsat – calal

kamal – zəka – idrak

bəxtiyarlıq

bəxtiyar


nəvaziş etmək

qürub etmək (günəş haqqında)

usanmaq

təranə


nur – ziya

səma − asiman

pirani

müzəffər


dilək

kam , murad

riya

vəfa


ilqar

rəmz


zəlalət

bahar


könül

səadət


zəfər

busə


çarpışmaq

ümman


ruzgar

yar


bəşər övladı

köks


əfv etmək

Azərbaycanın xalq şairi S.Vurğundan verilmış sinonim cərgələrə aid bir neçə misal fikrimizi sübut edir. Burada verilmış sözlər üslubi sinonim sözlərdir:




Yüklə 0,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   33




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin