Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

5. Üslubi sinonimlərin əmələ gəlməsində

evfemizmlərin rolu
Üslubi sinonim cərgəsinin böyük bir qrupunu evfe­mistik sözlər təşkil edir. Dilçi alimlərimizin qeyd etdik­ləri kimi evfemizm kobud, qaba və qeyri–mədəni söz və ifadələrin yumşaldıcı, mülayim tərzdə, ədəbi dil sistemində işlə­dilməsidir. “ ... bu hansısa əşya yaxud hadisənin yum­şal­dıcı ifadəsidir, kobud ifadənin mülayim ifadə ilə əvəz­lən­mə­sidir (93,533). Məsələn: “ ikicanlı”, “ağırayaq” əvəzinə “ ha­milə”; “eşşək” əvəzinə “ulaq”, “uzunqulaq”, “abi-kövsər” əvə­zinə “ cənnət suyu” və s.

Deməli, evfemizm gözəl, ədəbi, nəzakətli, tərbiyəvi, yum­şaldıcı, yüngülləşdirici və bunlarla bərabər, həm də al­da­dıcı, sovistik, demaqogiyaya aid söz və ifadələrdir ki, bu söz və ifadələr müxtəlif, lakin fərqli səbəb motivlərindən iba­rətdir: gündəlik zövqdən, konvensiyadan, nəzakətdən, ədəb­dən, mövhumat və xurafatdan, uydurma fikirlərdən.

Evfemizm dilçilikdə son illərdə daha intensiv inkişaf et­miş sahələrdən biridir və yalnız “ üslubi bir vasitə kimi ge­niş mənada düşünülür və müxtəlif üslublarda, xüsusən bə­dii üslubda geniş istifadə məqamlarına malikdir” (17,164). Bə­dii üslub da, ümumxalq danışıq dili də öz-özlüyündə evfe­mizmin işlədilməsini tələb edir. Sarsıdıcı, ürəkürpədici, qorx­u ifadə edən sözlər birdən–birə deyil , başqasına evfem­istik yolla deyilir.Məsələn, bəd xəbər ifadə edən “ xəstə” sözü “nasaz”, “ naçar” , “ kefsiz” evfemistik sözləri ilə ifadə edilib deyilir. “ Ölmək” sözünün qorxu ifadə et­mə­yən 40-a yaxın evfemistik söz frazeoloji birləşmələrlə əvəz edilib deyilir.

Evfemizm, qeyd etdik ki, əsas funksiyasına görə üslubi səciyyə daşıyır. Onun üslubi səciyyə danışması da elə nəzakət və mədəni formada mədəni sözlərlə işlədi­lm­ə­si­dir. Deməli, evfemistik söz və ifadələr mənanı məd­ə­n­i­ləş­di­rir, zərifləşdirir və üslubi bir hala gətirib çıxarır.

İstər bədii üslubda, istərsə də canlı danışıq dilində, evf­emizmlər nitq hissələrindən ən çox felə, isimə və zərfə aid olur:

Arvad – uşaqların anası (evf.dan.) – həyat yoldaşı (evf., kit). – yastıq yoldaşı ( evf., məc.,dan.)

həbsxana−ağzıbir ( evf.,dan.) − dörd divar arası (evf., məc..dan.)

məzar – son mənzil ( evf.,kit.)

qoca- yaşlı ( evf.,kit.) – dünyagörmüş ( evf., kit.,dan.) – yaşadolmuş (evf.,kit.)

sərxoş – kefli ( evf.,dan.) – məst ( evf.,kit.) – dəm ( evf.,dan.)

ağlamaq – gözünün qorasını tökmək ( evf.,dan.) – yaş axıtmaq (tökmək) (evf..kit.) – gözündən od tökmək ( evf.. dan.) - gözünün zılığını tökmək (evf.,dan.)

qocalmaq – saçına dən düşmək (evf., kit.) – beli bükülmək ( əyilmək( evf., dan.) – saqqalı ağarmaq (evf., dan,zar.) – birçəyi ağarmaq ( qadın haqqında) ( evf., dan.)

basdırmaq – dəfn etmək (evf., kit., dan.)

basdırılmaq− dəfn olunmaq ( evf., kit., dan.)

doğulmaq – anadan olmaq ( evf., kit.) – dünyaya göz açmaq ( evf., kit.)

Bəzi evfemizmlər məcazi məna bildirir:

evləndirmək − başını bənd eləmək ( evf., məc., dan.) − başını bağlamaq (evf., məc.,dan.)

bədbəxtlik üz vermək – beli bükülmək (evf., məc., dan.) − beli qırılmaq (sınmaq) (evf., məc., dan.).,

araq − ceyran südü (evf., məc., dan.)

Göründüyü kimi, sinonimlərin inkişaf edib genişlən­mə­sində evfemizmlərin rolu olduqca böyükdür. Dilimizdə evfe­mizmlər bir o qədər də çox deyildir. Onlar yalnız bədii üslu­bun ehtiyacını ödəmək üçün işlədilir. Deməli, evfe­mistik sözlər yalnız bədii üslubda deyil, fərdi və canlı danı­şıq üslubunda da işlədilir.

Dediklərimizdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, üslu­bi məqsədlə işlədilən evfemizmlər aşağıdakı qruplardan ibarət­dir:

1. İctimai-əxlaqi evfemizmlər: yalan danışmaq – özündən uydurmaq (evf.); sərxoş olmaq – kefi yuxarı olmaq (evf.) – içmək (evf.); arvad – uşaqların anası (evf.) – həyat yoldaşı (evf.) – külatan (evf., dan.) – ömür yoldaşı (evf.); ər – həyat yoldaşı (evf.) – uşaqların atası (evf.) – evin kişisi (evf.) – kişi (evf.); fahişə − əxlaqsız (qadın) (evf.) – pozğun qadın – yava və s.

2. İctimai-estetik evfemizmlər: əmcək – döş (evf.); dal – arxa (evf.); doğmaq – uşağı olmaq (evf.) – bari-həmlini yerə qoymaq (evf.); çılpaq – lüt(evf.) − paltarsız (evf.); çimmək− suya girmək (evf.) − yuyunmaq (evf.) və s.

3. Dini evfemizmlər: Allah – bizi yaradan (evf.); ölüyuyan-mürdəşir (evf.); canalan − əzrayıl (evf.); axirət – o dünya (evf.)

4. Siyasi evfemizmlər: asılı – müxalif (evf.); faşist – nasional (evf.); fəhlə sinfi – proletariat (evf.); gizli – məxfi (evf.) və s.

5. İctimai həyatla əlaqədar evfemizmlər: qorxmaq − çəkinmək (evf.); xəstələnmək− naxoşlamaq (evf.) – nasazlamaq (evf.); qorxaq – öddək (evf.)− quşürəkli (evf.); qoca− yaşlı (evf.)− sinli (evf.); ikiüzlü – riyakar (evf.); hiyləgər – çoxbilmiş (evf.); ölmək – keçinmək (evf.) və s.

Bütün bunlarla yanaşı, evfemizmlər müxtəlif formalar vasitəsilə əmələ gəlir:

1. Adların metonimik formada verilməsi evfemizmin əmələ gəlməsi vasitələrindən biridir: vətən – ana torpaq (yurd) (evf.,kit.,tənt.); kişi – başıpapaqlı (evf.,dan.); Azərbay­can− Odlar yurdu (ölkəsi) (evf.,kit.).

2. Evfemizmin əmələ gəlməsinin əsas səbəblərindən biri adların metaforik formada verilməsidir: ölmək – saralmaq (evf.) – dünyadan köçmək (evf., kit.).

3. Evfemizm əcnəbi sözlər vasitəsilə düzəlir: arvad− əhli-əyal (evf.) – külfət (evf.,dan.); uydurma – anektod (evf.,kit.); geyinmək – tualetini düzəltmək (evf.,kit.).

4. Evfemizmlərin bir hissəsi də jarqonizm vasitəsilə düzəlir: oğru− əliəyri (evf.,dan.) − əliuzun (evf.,dan.); oğurla­maq− əliuzunluq etmək(evf.,dan.) – çalmaq (evf.,kit.,dan.).

5. Evfemizmlərin əmələ gəlməsi söz və ifadələrin fra­zeoloji birləşmələrlə əvəzlənməsi hesabına da olur: arıqla­maq – bir dəri- bir sümük olmaq; pərt olmaq – kefi pozul­maq və s.

Beləliklə, üslubi evfemistik söz və ifadələrin aşağıda­kı xüsusiyyətləri vardır:

1. danışıq dilini, həm də söz və ifədələri gözəlləş­dirir; 2. ədəbiləşdirir; 3. yumşaldıcı rol oynayır; 4. dili yün­gülləş­dirir; 5. tərbiyəvi xarakterə yönəldir; 6. nəzakətli edir.