3. Arxaizmlər vasitəsilə üslubi sinonimlərin
əmələ gəlməsi
Dildə üslubi sinonimlərin əmələ gəlməsində arxaizmlərin də rolu az deyildir. Ümumiyyətlə, məfhum, məna və formanın vahidliyini söz əks etdirir. Buna uyğun da dilçilik ədəbiyyatında arxaizmlər müxtəlif qruplara bölünür ki, bunlar haqqında ayrıca söhbət açacağıq.
Arxaizmlər əsas etibarı ilə tarixi dövrlə əlaqədar elmi üslubda işlədilərkən əksəriyyəti müasir dildə olan sözlərlə sinonimlik təşkil etmir, bəziləri isə köhnəlmiş sözlərin sinonim cərgəsini əmələ gətirir ki, bunlar dildə çox azdır. Arxaik sözlər dildə müxtəlif çalarlığa malik olaraq üslubi məqsəd daşıyır. Belə sözlər əksər üslublarda (bədii, ictimai-siyasi və s. ) istifadə olunur, həm personajın, həm də müəllifin fərdi üslubunda meydana çıxır.
Arxaizmin hamısını müasir dildə işlənmiş fəal sözlərin üslubi sinonimi kimi qəbul etmək olmaz. O sözləri qəbul etmək olar ki, onlar öz dövrü üçün üslubi məqsədlə işlənmiş söz olsun :
Qızıl− altun : Gödəkboy, başının tükü tökülməyə üz qoymuş bir oğlan ötkəm–ötkəm danışdıqca qabaqdakı qızıl dişləri parıldayırdı ( Ə.Vəliyev); Nigara bir çox altun zinətlər və qiymətli daşlar gəldi “ ( Y.V.Çəmənzəminli).
Həkim – təbib : “ Şəkər qapını cəld kilidləyib həkimin arxasınca getdi” ( B.Bayramov) ; “ ( Hacı Muxtar ağa : ) Əgər məsləhət bilirsiniz, yazım padşahın təbibi gəlsin” ( Ə.Haqverdiyev).
Gözəllik – hüsn : “ Gözəllik bəxşişdir; Bəxşişlə öyünməz insan...” (B.Vahabzadə) ; Xoş havalarda artırmanın başqa hüsnü vardır” ( Y.V.Çəmənzəminli).
Tərcüməçi – dilmanc : Son illərdə bizdə bacarıqlı tərcüməçilər dəstəsi yaranmışdır (M.Arif) ; “Nəçərnik onun üstünə çığırıb qovdu kənara və rusca atlılara dedi ki, içəridən dilmancı çağırsınlar” ( C.Məmmədquluzadə) və s.
Azərbaycan dilində arxaizmlər üç qrupa ayrılır:
1. Leksik arxaizmlər. Bu arxaizmlərdə sözlər bütövlükdə köhnəlir. Məsələn: zaman − əyyam, günah – suç, silah – yaraq, qoşun – ləşkər, oxucu – qare, qızıl – altun, kapitalist − sərmayədar, təmiz – arı, uzaq – iraq və s. Burada olan ikinci tərəf sözlər arxaizmlərdir.
2. Semantik arxaizmlər. Burada ancaq sözlərin mənası köhnəlir.Məsələn: tacir, bac, xərac, bəzzaz, bəzzazlıq, töycü və s. Bu cür semantik arxaizmlərə aid olan sözlərin müasir dilimizdə sinonimi olmur. Onlar yalnız özləri bir- biri ilə sinonimlik təşkil edir: kətxuda – katta, kəniz− qarabaş, qul – kölə, kübar – zadəgan, şah – padşah və s.
3. Leksik–fonetik arxaizmlər. Bu arxaizmlərə mənaca dəyişməyən, fonetik tərkibcə fərqli olan sözlər daxildir. Məsələn; şu− bu, ol−o, övrət− arvad və s.
Ə.Dəmirçizadə yazır ki, arxaik sözlərin hamısı eyni aqibətli olmur; bumlardan bəzisi tamamilə unudulur; bəzisi məhdud dairədə - dialekt, şivə sözlərinə çevrilərək yaşayır; bəzisi başqa dilə keçir, əsil mənsubiyyəti olan dil üçün əcnəbiləşmiş olur; nəhayət, bəzisi yenidən işlək söz hüququ kəsb edir ( 18,100). Odur ki, bəzi sözlər müasir dilimiz üçün arxaik olsa da, dialekt və şivələrdə üslubi söz kimi işlədilir: doğru−çin; çöl – yazı; valeh olmaq− uymaq; ləqəb – ayama; zərər−ziyan; bostan−xır; təmiz − arı −pak ; oxşamaq− bənzəmək; uzaq −iraq; çörək − əppək; ensiz − dar; dava − savaş; nəsil – soy; bəxt – tale ; özbaşınalıq − dərəbəylik; doğru – gerçək; igid − ərən ; insan – bəşər; gizli – xəlvət; həyat − eşik; axtarmaq – aramaq; səs-ün; səs – avaz; güzgü – ayna; zaman − əyyam – dövran ; bədən − əndam; allah – tanrı; cam – qədəh ; bəxt − iqbal ; hədiyyə − ərməğan və s.
Arxaik sözlərin böyük bir hissəsi dinlə əlaqədar yaranmışdır. Bunlar dini-üslubi sözlərdən ibarətdir. Belə sözlər həm neytral üslubda, həm kitab dilində , həm də danışıqda işlədilir. Aşağıdakı misallardan bunu daha aydın görmək olur: allah – xuda – tanrı – ilahi – pərvərdigar − yaradan − xaliq − müsəvvir ; inam – etiqad; alqış – dua; dindar – mömin; ifrit − iblis − şeytan; məhşər − qiyamət; cənnət − behişt; cəhənnəm – duzəx; ehsan − xeyrat; urf – adət; dəstəmaz – vüzu; ilahiyyat – teologiya ( kit.) ; minbər – kürsü; pir – ocaq; peyğəmbər – nəbi ; qanun – şəriət; xütbə − moizə − vəz və s.
Arxaik sözlər əksər hallarda bədii üslubda ekspressivlik məqsədi ilə təntənəli çalarlıq yaratmaq üçün, satira və yumorda, kinayə istehza çalarlığı yaratmaq üçün, sarkazmlarda, komik əsərlərdə və s.-də işlədilir. M.Ə.Sabirin satiralarını buna misal gətirmək olar. S.Ə.Şirvaninin, M.Ə.Möcüzün, Ə.Qəmküsarın, Ə.Nəzminin satiralarında da belə hallara rast gəlmək olur.
İstər bədii- ədəbi dildə, istərsə də ümumxalq danışıq dilində XX əsrin 40-cı illərinə qədər bir qrup sözlər də işlədilirdi ki, bunların bəziləri yenə də ərəb, fars və türk dillərindən alınmışdır. 40-cı ildən isə dilimizdə olan həmin sözləri əvəz edən yeni məfhumlar əmələ gəlmiş, rus və Avropa mənşəli sözlər keçmiş və müasir dil üçün arxaikləşmişdir: firqə− partiya, firqəçi – partiyaçı, xitabnamə −müraciət, özək – təşkilat, qərardad – qərar, sərmayədar – kapitalist, cahan – dünya, darülfünun − universitet, əmələ − kargər – fəhlə, məşrutə − Əsas Qanun – Konstitusiya, şura− sovet, cümhuriyyət – respublika, ruznamə − qəzet, yardım – müavinət və s.
Bu dövrdə bədii ədəbiyyatda ərəb və fars sözləri ilə yanaşı türk mənşəli sözlər də işlədilmişdir ki, bunların da əksəriyyəti ədəbi dilə məxsusdur: otaq – oda, yüngül (asan) – qolay, uşaq- çocuq, sabah – yarın, qadağan – yasaq, mahnı – şərqi – türkü və s. Bu sinonim cərgələrdə ikinci tərəf sözlər türk mənşəlidir. Lakin elə türk mənşəli sözlər də vardır ki, onlar dilimizdə bu gün də işlənir. Məsələn: həyat – dirilik, yatmaq – uyumaq, qarşı – ön, aydın – bəlli, gecikdirmək – yubatmaq, yıxmaq−devirmək və s.
Beləliklə, üslubi məqsəd üçün müasir yazıçılar tərəfindən arxaik sözlər aşağıdakı hallarda işlədilir:
a) təsvir edilən hadisələrin tarixi xüsusiyyətlərini əks etdirmək üçün;
b) poeziyada qafiya düzəltmək üçün;
c) satira və yumor yaradıcılığında kinayə, sarkazm, məsxərə və s. çalarlığı yaratmaq üçün;
ç) ekspressivlik yaratmaq üçün;
d) müəllif və personajın nitqini fərqləndirmək üçün.
V.İ.Koduxov yazır ki, arxaizmlər bütün hallarda üslubi sinonimlər kimi çıxış esir; onlar nitqi yüksəldir, təmtəraqlı edir (78)
Dostları ilə paylaş: |