4. Dialektizm yolu ilə əmələ gələn üslubi sinonimlər
Üslubi sinonim cərgəsini əmələ gətirən vasitələrdən biri də dialektizmdir. Dialektizm tarixi bir kateqoriya olub müəyyən ərazi dairəsində şivələrdə işlədilən, qrammatik orijinallığa malik sözlər və ifadələrdir.
Dildə leksik və etnoqrafik dialektizmlər mövcuddur. Etnoqrafik dialektizm ümumxalq dilində işlədilir. Bunlar yalnız yerli məhəlli ( heteronim) sözlərdir ki, onları sinonim kimi qəbul etmək olmaz. F.K.Qujva da göstərir ki, ümumxalq dilində etnoqrafizmlər sinonimliyə malik deyildir (67,74).
S.Rəhimovda licim, kürnəcə, xaldırmaq, qağazlanmaq, yolaq, tuşna, Ə.Vəliyevdə çeştəmə, yalağan, Ə.Əbülhəsəndə əncər, morarta, micə və başqa ədiblərin əsərlərində işlədilən daqqa, cırıqqa, ding, gücüm, güxdək, qotman və digər bu kimi sözlərin dildə işlənməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, çünki bunlar dili ağırlaşdırır, qəlizləşdirir, müasir oxucular tərəfindən başa düşülmür.
Etnoqrafik dialektizmlərdən fərqli olaraq leksik dialektizmlərin işlənmə dairəsi daha genişdir və onlar üslubi məqsədlə dilə daxil olur. N.Şanski yazır: “Leksik dialektizmlərin bədii ədəbiyyatda işlədilməsi mümkündür, üslubi vasitə xarakterioloji fakt kimi, hansı ki, qəhrəmanın nitqi səciyyəsini verməyə, nitqi stilizasiya etməyə imkan verir” (107,46).
Müasir Azərbaycan dilində işlənərək ümumişlək sözə çevrilən fəal dialekt sözlər üslubi baxımdan ən çox həm danışıq, həm də kitab dilində işlədilir.Danışıqda işlənən dialekt sözlər aşağıdakılardır:
Maaş – donluq : Karxanada həmzənin dərəcəsini və maaşını artırmaq barədə çoxdan bəslədikləri ümid gerçəkləşmişdir (M.İbrahimov), (Pirqulu:) Onları işə götürməyincə, donluğumuzu artırmayınca ya öləcəyik, ya da işləməyəcəyik, vəssalam ( C.Cabbarlı).
Uca− qəlbi− hündür: Amma (günəşin) şəfəqi qarşıdakı uca dağın başına düşmüşdü (S. S. Axundov), (Ağabala:) Dağ qəlbidir, - dedi, qarabağlı qızına sataşdı (Y.V.Çəmənzəminli), Aralıda olan hündür və silsilə dağlar başındakı səngərlərdə güllə səsləri artır və çoxalırdı… (S.Rəhimov).
Dostları ilə paylaş: |
