Siz tufana tabe olub
Qorxursunuz, hürkürsünüz. (M.Rahim)
Doğrusu, arxanca azı yüz kərə
Mən də yüksəlirəm, mən də qalxıram.(M.Rahim)
Bu misallardakı qorxmaq − hürkmək, yüksəlmək – qalxmaq sinonimlərinin ikinci tərəfi danışıqda işlənən sözlərdir. Həmin sözlər ifadəni qüvvətləndirmək üçün müəllif tərəfindən işlədilmişdir.
Yuxarıda adları çəkilən müəlliflərin də dediklərindən məlum olur ki, sinonimlər əsasən yaxınmənalı sözlərdən təşkil olunur. Lakin dildə elə sözlər də vardır ki, onlar ancaq kontekst (mətn) daxilində sinonimlik təşkil edir; buna mətni sinonimlər deyilir. Məsələn, S.Vurğunun “ Azərbaycan” şeirində belə bir bənd var:
El bilir ki, sən mənimsən
Yurdum,yuvam, məskənimsən,
Anam, doğma vətənimsən...
Bu misralarda şair yurd, yuva, məskən sözlərini sadalayaraq “ vətən” sözünə sinonim kimi işlətmişdir. Həmin sözləri “ vətən“ sözünə sinonim verməklə şair ifadədə emosionallıq yaratmış, sinonimliyin üslubi çalarlarından istifadə etmişdir. Yurd, məskən sözləri mütləq sinonim olub ayrı – ayrılıqda nominativ mənada “ vətən” sözünün tam sinonimi deyildir. Yuva sözü isə həqiqi mənasından çıxaraq məcazlaşdırılmış və “ vətən” sözünün yaratdığı sinonimik cərgəyə daxil olmuşdur. Bu misaldan göründüyü kimi, hər üç söz kontekst daxilində “ vətən” sözünün sinonimini təşkil edir. “ Vətən” neytral üslubda işlənən dominant sözdür. Səməd Vurğun misralarda fikrini nisbi sinonim vasitəsilə sadə və asan bir dildə ifadə etmiş və vətənə qarşı oxucularda qüvvətli hisslər, emosiyalar yaratmışdır.
Bundan əlavə, müxtəlif məna çalarları ev – koma – daxma sinonim cərgəsini təşkil edən sözləri götürək. Dublet xarakter daşıyan daxma və koma sözlərini “ev” sözünün sinonimi hesab etmək olmur. Koma və daxma sözləri leksik dublet olub primitiv ev, alçaq və balaca, dar, təkotaqlı ibtidai ev mənasını ifadə edir. Ev isə geniş məna kəsb edir, bir neçə otaqdan ibarət bir və çoxmərtəbəli böyük, tikilidir. Lakin T.Əfəndiyeva hər üç sözü sinonim hesab edir və əsərdə bir neçə yerdə təkrarən misal göstərir (22,34-40).
Əgər biz sözləri leksik–semantik sistemdə və əlamətinə görə fərqləndirmiriksə, bu zaman üslubi sinonimlərin ölçüsünü, sferasını dəqiqləşdirə bilmərik. Çünki “ kasıb koma” ifadəsi işləndiyi halda , “ kasıb ev “ ifadəsi işlədilməz. Məsələn, S.Vurğun “ Vaqif” dramında Vidadinin dili ilə deyir:
Kasıb komacığım özümə yetər
Burda yazılmışdır yüzlərcə əsər.
Tədqiqatçı əsərinin başqa bir yerində “ yuva” sözünü “ev” sözünün sinonimi kimi qəbul edir. Əslində bunu düzgün hesab etmək olar. Doğrudur, “ insanlar evlərdə yaşayır” deyildiyi halda “ insanlar yuvalarda yaşayır” deyə bilmərik. “Quş yuvası” işləndiyi halda “ quş evi” işlədilməz. Dilimizdə “ qəfəs” kimi gözəl ifadəli söz vardır. Ona görə də “quş qəfəsi” ifadəsini işlədirik. Biz buna kontekstual sinonim kimi yanaşmalıyıq. Müəllifin göstərdiyi misalı qanunauyğun hesab etmək olar və həmin ifadə ev mənasını bildirir (22, 53). Əgər biz ev− daxma – koma sözlərini sinonim kimi qəbul ediriksə, onda yuxa – fətir – yayma, daş – qaya və s. bu kimi sözlər də üslubi sözlərdir, özü də bir- birinin sinonimidir. Çünki bunlar da mənaca yaxın məfhumları ifadə edir.
Bundan başqa, Ə.Dəmirçizadə və T.Əfəndiyeva klassik ədəbiyyatda işlədilən ərəb və fars mənşəli siyah, nan, madər sözlərini qara, çörək, ana sözlərinin sinonimi kimi hesab etmirlər. Dizdür, bu sözlər müasir dilimizdə işlədilməsə də, onlar müasir ədəbi dilimizin sinonim sözləri kimi yox, klassik ədəbiyyatda işlədilən sinonim kimi qəbul etmək olar. O cümlədən padər (ata), nəmək (duz), əbəveyn (valideyn) və s. sözlər klassik üslubi sinonim sözlərdir. Klassik ədiblərimizdən M.Ə.Sabir, M.Hadi, A.Səhhət və başqaları həmin sözləri dəfələrlə işlətmişlər.
Müasir özbək dilində hazırda “ çörək” məfhumunu bildirmək üçün “ nan” sözü işlədilir.
X1X əsr ədəbiyyatında “ qadın” sözü ilə bərabər, “dişi”, “ kişi” sözü ilə bərabər “ erkək” sözləri də işlədilmişdir. Bunların sinonimliyi yalnız kontekst daxilində reallaşır və bu da keçici, yəni ötəri xarakter daşıyır. Belə sinonimlərin paralelliyi və işlənmə tezliyi müəyyən zaman hüdudundadır. Konkret olaraq X1X əsrin əvvəllərində işlənən qadın – dişi, kişi – erkək sinonimləri üslubi sinonim olub sonrakı dövr bədii dildə müşahidə olummur. Məsələn, Q.Zakir şeirlərinin birində yasır:
Füsqi – fücur həddən aşıb Şişədə
Erkəyi, dişisi yaman peşədə
Təkcə mənəm qalan bu əndişədə...
Burada kişi bə qadın sözləri əvəzinə, həmin sözlərin sinonimi olan erkək, dişi sözlərinin işlədilməsi təsadüfi deyil, bu satirik üslubun bədii təsir gücünü artırmaq xarakteri daşıyır.
Beləliklə, sinonimlərdən danışıldıqda onun üslubi xarakter daşıdığını deyiriksə, deməli sinonimin bir tərəfini üslubla əlaqələndirməliyik, onun üslubi rolunu qeyd etmək vacibdir.
Dilimizin lüğət tərkibində külli miqdarda sinonimlər var ki, bu da əsas etibarilə üslubi ehtiyacla əlaqədar meydana gəlmişdir. Sanki sinonimlər dilin ehtiyacını ödəmək üçün yaranır. Ələlxüsus o, həm bədii üslubda, həm də canlı danışıq üslubunda söz ehtiyacı üçün əsas meyardır.
Dostları ilə paylaş: |