I FƏSİL
ÜSLUBİ SİNONİMLƏRİN
DİL SİSTEMİNDƏ YERİ
Sinonimlərin nitq yaradıcılığında
rolu və əhəmiyyəti
Sinonimika problemi dilçiliyin bir sıra sahələrində - leksikologiya, semasiologiya, üslubiyyat və s.-də tədqiq olunur. Məlum olduğu kimi, sinonimlər dilin lüğət tərkibini zənginləşdirərək, dilin digər vahidlərinin bir-birinə yaxın variantlarını reallaşdıran, semasiologiyada isə yaxın, incə məna çalarlıqları sistemini yaradan, eyni zamanda, sözün semantik nüvəsinin parçalanması və genişlənməsi prosesinə xidmət edən bir vasitə kimi öyrənilir.
S.F.Qekkerin tərtib etdiyi biblioqrafiyaya əsasən, demək olar ki, sinonimlərə dair yazılan əsərlərin sayı minə yaxın olsa da, lakin bu, problemin həlli demək deyildir (65,72). Yuxarıda göstərildiyi kimi, sinonimikanın bağlı olduğu sahələrdən biri də üslubiyyatdır. Çünki üslubiyyatda geniş mənada sinonimlər, yəni məna və məzmunca yaxın olan, yaxud nisbi mənada eyni olan ifadələr, sözlər, qrammatik vasitələr tutuşdurulur (17,22) və hansının işlədilməsinin məqsədə daha uyğun olması öyrənilir.
V.V.Vinoqradovun qeyd etdiyi kimi, üslubiyyat dil hadisələrini, bütöv bir dilin daxilən bir-birinə bağlı olan elementlərini tarixi inkişafda deyil, az və ya çox dərəcədə eyni məna bildirən yaxın, paralel və sinonimik ifadə vasitələrini funksional parçalanmada, əlaqədar və qarşılıqlı təsirdə, həm də müxtəlif nitq hissələrinin ekspressiv boyaları və çalarları arasında əlaqələri öyrənir (61,66).
Deməli, üslubiyyat fənninin dinamik bir mövzusu olan üslubi sinonimlər ədəbi-bədii dilimizi zənginləşdirir, mətnin emosionallığını artırır, ona ekspressiv boyalar verir. Leksik sinonimlərə məxsus göstərdiyimiz xüsusiyyətlərin dilçilərin diqqət mərkəzində olması təsadüfi deyildir.
Sinonimlər dil vahidi kimi Azərbaycan dilinin məna zənginliyini əks etdirir. İstər ana dilimizdə, istərsə də əcnəbi dillərdə sinonimlərin xidməti həmin dillərin bilavasitə fəaliyyətini aktivləşdirir.
Sinonimlər leksik-semantik kateqoriya olub:
danışıq dilini zənginləşdirir;
dili gözəlləşdirir;
c) dildə təsirliliyi artırır;
ç) dili incələşdirir;
d) dili rövnəqləşdirir;
e) məna çalarları yaradır;
ə) nitq mədəniyyətində və natiqlik sənətində çox mühüm rol oynayır;
f) fikri ifadə etmək üçün onu aydınlaşdırır və dəqiqləşdirir;
g) danışığı canlı və aydın edir, dili rəngarəngləşdirir.
Azərbaycan dilində işlənən bütün sinonimlər məna və üslubca fərqlənirlər.
Hər bir sinonim müəyyən məna çalarlıqlarına malikdir. Bəzi sözlər eyni məfhumu ifadə edir, digərləri isə eyni məfhumu deyil, bir-birinə yaxın məfhumları bildirir.
Ayrılıq – hicran, qış – zimistan, yaz – bahar, eynək – çeşmək – gözlük və s. bu kimi sinonim sözlər eyni məfhumu ifadə etdiyi halda , külək – meh, hava – rüzgar, baş – kəllə − qafa, soyuq – şaxta, nəm – sulu – höyüş – yaş və s. bu kimi sinonimlər isə bir-birinə yaxın mənaları ifadə edir. “ Dağın başı”, “ ağacın başı” işləndiyi halda “ dağın qafası” , “ ağacın qafası” işlədilməz. “ Sulu yemek” işləndiyi halda “nəm yemək”, “höyüş yemək” deyilməz. “ Soyuq su” deildiyi halda “ şaxta(lı) su” deyilməz və s. Elə buna görə də dilin lüğət tərkibini təşkil edən sinonim sözlər semantikasına, üslubi rənglərinə, məna çalarlarına və işlənmə sahəsinə görə biri digərindən fərqlənir. Burada həm də demək olar ki, sinonimlər mahiyyətcə ifadə olunan oxşar məfhumları, obyektiv həqiqəti əks etdirərək hadisələrə görə, işlənmə yerinə görə zəngin üslubi çalarlar yaradır.
Sinonimlər dildə bəzən təbii bir prosesin nəticəsi kimi meydana çıxır. L.V.Şerbanın (112,97-98) və V.V.Vinoqradovun ( 54,17) əsərlərinə diqqət yetirsək, bunun şahidi olarıq. Onların nöqteyi–nəzərincə sinonimlər leksikanın əsas tərkib hissələrindən biridir.
Sinonimlər təbii olaraq yaranmış, müxtəlif məqamlarla meydana gələrək inkişaf etdirilmişdir. Deməli, sinonimlər cəmiyyətin və dilin inkişafı ilə əlaqədar olaraq meydana gəlir. Elm və texnika inkişaf etdikcə dilə keçən sözlər dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinə səbəb olur.
Son illərdə kosmosla əlaqədar elmi üslubla bağlı sözlər yaranmışdır ki, bu da dilə daxil olaraq işlək sözlərə çevrilmişdir: kosmos – makrokosmos, kosmonavt – astronavt, kosmonavtika – astronavtika kimi sinonim sözlər müasir dövrdə meydana gəlmiş və elmi üslubda işlənən neologizmlərdir.
İstər sadə danışıq üslubu, istərsə də bədii üslub olsun, hər iki sahənin yaradıcısı xalqdır, yaradıcı sənət adamlarıdır, ədəbi ictimaiyyətdir. Sinonimlərin hər bir üslubda – danışıqda, elmi və bədii üslubda, publisistik üslubda yeri var və nitq mədəniyyətində, fikrin normal ifadə olunmasında mühüm rol oynayır.
Hər bir sözdə ümumi bir məna mövcud olduğu halda, hər bir sözün özünə görə də məna çalarlığı vardır. Dildəki sinonimlər bir deyil, müxtəlif cahələrdə işlənir. Məhz buna görə də sinonimləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Coğrafi termin bildirən sinonimlər. Bu sinonimlər coğrafiyaşünaslığın müəyyən sahələrinə aid olub, ancaq coğrafi məna ifadə edir. Dəniz – dərya – bəhr sözləri eyni coğrafi terminlərdən əmələ gəlmiş sinonimlərdir. Dərya və bəhr sözləri ərəb və fars mənşəli olub yalnız kitab dilində işləndiyi halda , dəniz sözü müasir dildə neytral üslubda işlənir. “Dərya” sözü danışıqda “ dəryalar qədər”, “ elm dəryası” və s. ifadələr kimi də işlənir.
Coğrafi termin bildirən sinonimlər öz cərgələrini dialekt və alınma sözlər hesabına zənginləşdirir: sərab – ilğım, bulaq – qaynaq, yoxuş – dikdir, eniş – endirim, palçıq – lehmə, meşə - orman və s. Bu misallarda ikinci tərəf sözlər dialektal sözlərdir. Alınma sözlərlə : göy qurşağı – qövsi - quzeh (ə.), buzdağı – aysberq (ing.), çay – nəhr (ə.), iqlim – ab-hava (ə.), ada – cəzirə (ə.), günbatan – qərb (ə.), dünya – cahan (f.) − aləm (ə.) və s. Bu misallarda ərəb dilindən alınma sözlər müasir dilimiz üçün arxaikləşmişdir.
Coğrafi terminləri bildirən sinonimlər (sinonim sözlər) dildə külli miqdardadır. Ümumiyyətlə, dilimizin leksikasında coğrafi terminlərə və bunların iştirakı ilə formalaşan xüsusi coğrafi adlara geniş şəkildə rast gəlinir.
2. Bitki və meyvə adlarını bildirən sinonimlər : ərik – qaysı, ayı pəncəsi – gücotu – qızıl yarpaq, ayıdöşəyi – qıjı, itburnu – həmərsin, yelqovan – süpürüm, cüyürotu – rəngotu, aloye − əzvay – səbur, çətənə − kənaf, xiyar – yelpənək, yemiş – qovun və s.
3. Heyvan adları bildirən sinonimlər: şir – aslan, canavar – qurd, ceyran – ahu, ulaq − uzunqulaq − eşşek və s.
4. Quş adları bildirən sinonimlər: qarğa – zağ, hinduşka – loş – hind toyuğu, ley – çalağan, leylək – hacıleylək, bülbül − əndəlib, qaranquş – qırlanqıc və s.
5.Yemək adları bildirən sinonimlər: aş – plov, ayran – ovduq, çörək − əppək – pəpə, kabab – şişlik, bozbaş – abgüşt və s.
6.Planetlə əlaqədar yaranan sinonimlər: göy – səma − ərş − asiman, ay – qəmər – mah, günəş – gün, venera – zöhrə − karvanqıran və s.
7.Əşya adları bildirən sinonimlər: avadanlıq – müxəlləfat, stol – masa – miz, stul – oturacaq, çarpayı – taxt – krovat, güzgü – ayna, mismar – mıx, sandıqca – mücrü, soba − peç, qıfıl – kilid və s.
8. Rəng adları bildirən sinonimlər: al – qırmızı, sarı – kəhrəba, qaramtıl – qaratəhər, ağ – bəyaz, qara – siyah və s.
9.İş, hərəkət bildirən sinonimlər: çalmaq – biçmək, getmək – yollanmaq, qaçmaq − vazımaq, oturmaq − əyləşmək, örtmək – bağlamaq, toplanmaq – yığışmaq, atmaq – tullamaq və s.
10.Silah və alət bildirən sinonimlər : yay – kaman, çomaq – dəyənək, qılınc – xəncər, sipər – qalxan, qamçı – şallaq – tatarı, toppuz − əmud – gürz – şeşpər, balta – təbər və s.
Bunlardan başqa, bədən üzvləri, geyim adları bildirən sözlərin sinonimliyi , dini ayinlə əlaqədar sözlər və s. məfhumların sinonim cərgəsinin artmasında və üslub çalarlarının yaranmasında xüsusi rolları vardır.
Dostları ilə paylaş: |