Xoşbəxt xəlq eyləmiş sizi yaradan.
(Dram əsərləri, 1955, səh.94)
Müzəffər çıxdınız odlar ağzından.
(Əsərləri III cild, səh.346)
Sən el bağçasında şur tutub səs sal
Elin ciyərilə yalnız nəfəs al.
(yenə orada, səh. 345)
Keçdi o zamandan üç qış, üç bahar
(yenə orada, səh. 509)
Bəlkə bir gün görəcəkmiş başa sevdalı bəşər
(yenə orada, səh. 355)
İdraka sığmayan sonsuz bir dilək
(yenə orada, səh. 420)
Zəfər taclı bir muradın nur qanadlı rəmzisən
(yenə orada, səh. 337)
Bakı, Bakı. Üstündəki bu səmanın
Bir əvəzi varmı görən bu dünyada?
Qəlbin kimi nə genişdir asimanın?
(yenə orada, səh. 111)
Bu qatlar altında ümmanmı vardır?
De, burda, çarpışan nə dalğalardır?
(yenə orada, səh. 340)
Məsəl var ki, dost yolunda çovğun olar, qar olar
İlqarından üz döndərən el içində xar olar.
(”Ədəbiyyat qəzeti”, 30 yanvar, 1939)
Soyuq məzara da zinətdir insan
(Dram əsərləri, səh. 69)
İlandan, əqrəbdən yar ola bilməz
(yenə orada, səh. 69)
Azərbaycan şairi H.Cavidin də əsərlərindən bir neçə nümunə göstərə bilərik:
Ya rəbb, bu nə dəhşət, nə fəlakət?
Ya rəbb, bu nə vəhşət, nə zəlalət?
Yox kimsədə insaf mürüvvət,
İblisəmi uymuş bəşəriyyət?
(Seçilmiş əsərləri, 1982, səh. 166)
Ya rəbb, azacıq lütfü inayət.
Qəhr olmada artıq bəşəriyyət
(Yenə orada, səh. 167)
Mən öncə bir mələkdim
Yüksəklərdə uçardım.
Parlaq bir yıldız kimi
Ətrafa nur saçardım.
(yenə orada, səh. 334)
Göstərilən bu misallar aydınca sübut edir ki, neytral söslərin üslubi sinonimləri kimi poetizmlərdən geniş istifadə olunur.
Poetizmlərə isə özünün emosional-ekspressiv ifadə vasitəsi ilə xarakterizə olunan bir neçə üslubi və yaxud müəllif neologizmləri adlanan sözləri aid etmək lazımdar.
Neologizm dedikdə, adətən yeni anlayışları ifadə etmək üçün dilin inkişafının müəyyən mərhələsində, elm və texnikanın inkişafının, xalqın yeni həyat səviyyəsinin, ictimai-siyasi, sosial münasibətlərin yaranması nəticəsində meydana gələn bütün yeni söz və söz birləşmələri başa düşülür. Belə neologizmlərə terminoloji neologizmlər demək nəzərdə tutulmur. Burada söhbət terminoloji neologizmlərdən fərqlənən, dilimizdə olan sözləri, müəllif tərəfindən bədii əsərin dilinin emosionallığını gücləndirmək üçün daha ekspressiv, özünəməxsus ifadə etməkdən ötrü yaradılan üslubi sinonimlərdən gedir.
Bu cür neologizmlər S.Vurğunun əsərlərində tez-tez işlədilib:
Xoşbəxt xəlq eyləmiş sizi yaradan
(Dram əsərləri , səh. 94.1955)
Aman. Ayaqladı müqəddəs dini
Bu tanrı düşməni, vətən xaini.
(yenə orada, səh.40)
Yaratdığın sənət qızı
Salamlasın baxtımızı.
(Əsərləri, cild III, səh.562)
Bu misallarda “yaradan”, “tanrı düşməni”, “sənət qızı” üslubi neologizmlərdir. Şair həmin söz və ifadələri işlətməkdə fikri emosional şəkildə vermişdir. Burada həm də “ sənət qızı” ifadəsi poeziya mənasında işlədilmişdir.
Emosional-ekspressiv sözlərin ikinci qrupunu, yuxarıda göstərildiyi kimi, danışıq leksikası təşkil edir. Danışıq leksikası dedikdə, ümumişlək leksika daxilində ayrılan sözlər və ifadələr nəzərdə tutulur ki, bunlar da şifahi danışıq dilinin qeyri-rəsmi üslubuna məxsus məfhumlardır. Danışıq söz və ifadələrin bədii nitq üslubunda işlədilməsi həm müəllifin ideya fikri ilə, həm də əsas xüsusiyyətlərindən biri böyük emosional çalar və ifadə zənginliyi olan danışıq nitqinin özünün üslubi təbiəti ilə uzlaşır.
Sinonimlərin növbəti cədvəlində sinonimik sıranın hər ikinci (üçüncü) üzvünü danışıq leksikası təşkil edir:
Ümumişlək leksika
|
Danışıq leksikası
|
döymək
qaçmaq
yaltaq
yaltaqlanmaq
vurmaq
yalan
yalan danışmaq
soyuq
övlad
evlənmək
evləndirmək
ağlamaq
sevinmək
mane olmaq
qucaqlamaq
|
kötəkləmək, əzişdirmək
aradan çıxmaq, əkilmək
quyruqbulayan
quyruq bulamaq
şappıldatmaq
gop
gop eləmək (etmək)
sazaq
bala
arvad almaq
başını bənd eləmək
gözünün mitiyini tökmək
papağını göyə atmaq
pəl vurmaq
bağrına basmaq
|
Qeyd edək ki, sifətin dərəcələri daha çox ekspressivliyə malikdir. Elə bu səbəbdən də sifətin dərəcələri ən çox bədii üslubda ekspressivliyi və emosionallığı qüvvətləndirmək üçün istifadə olunur (18,213).
Üslubi çalarlıq nöqteyi–nəzərindən “qıpqırmızı” , “ qapqara”, “ağappaq” və s. bu kimi sifətlərə nisbətən onların sinonimi olan “ lap qırmızı”, “ lap qara”, “lap ağ”, “ dümağ” sifətlərini işlətmək daha məqsədəuyğun olar.
Sifət köklərinə - mtıl,-mtil,- umtul,- ümtül,- mtraq şəkilçiləri və “təhər” sözünü artırmaqla da emosional məna yaranır: qırmızımtıl – qırmızımtraq – qırmızı təhər; sarımtıl − sarımtraq – sarı təhər; bozumtul – bozumtraq; yaşılımtıl – yaşılımtraq və
Misallarda sinonim cərgəsini təşkil edən birinci tərəf sözlərin işlədilməsi daha əlverişlidir. Həmin sözlərdə daha emosionallıq yaratmaq üçün aşağıdakı sinonim sözlər də əmələ gəlir: qıpqırmızı, sapsarı, bomboz, yamyaşıl.
Bəzi ədatlar vardır ki, onlar nitqdə emosionallıq və ekspressivlik yaradır. Dildə işlədilən belə ədatlar çox azdır. Bir sinonim cərgədə birləşən belə ədatlara aşağıdakıları misal göstərmək olar ki, bunlar da mətn daxilində bir–birinin sinonimi olur:
hər iki tərəfi emosiya və ekspressivlik yaradan ədatlar : kaş − kaş ki; ha – ki; da − də
yalnız ikinci tərəfi emosiya və ekspressivlik yaradan ədatlar : heç olmasa − barı; ancaq – təki – bircə.
Emosiyanın yaranmasının səbəblərindən biri də dildə nidaların işlədilməsidir. Nidalar danışıqda fikri daha təsirli, daha qüvvətli edir. Danışan şəxs fikrini təsirli, daha qüvvətli etmək üçün nidaların müxtəlif növlərindən istifadə edir. Buna görədir ki, canlı danışıq dilində nida sözlər daha geniş yer tutur.
Nidalar da başqa nitq hissələri kimi sinonimliyə malikdir və rəngarəng məna çalarlıqlarından ibarətdir. Lakin o biri nitq hissələrindən fərlqli olaraq nidalar daha qüvvətli emosiya və ekspressivliyə malikdir. Sinonim cərgəni əmələ gətirən nidalar iki cür olur:
1. Müstəqil mənaya malik olub, söz kökü kimi, nida kimi işlənən nidalar : afərin!− əhsən! – bərəkallah! – mərhəba! – maşallah!; heyf − əfsus və s.
Bu nidaların maraqlı bir cəhəti də ondan ibarətdir ki, təsadüfü, alqışı, tərifi, kinayəni, heyfsilənməni daha qüvvətli vermək üçün onlara “ səd” sözü də əlavə olunaraq onunla birlikdə işlənir: heyf – səd heyf; əfsus − səd əfsus; əhsən – səd əhsən; afərin – səd afərin ; mərhəba – səd mərhəba .
2. Tamamilə nida xarakterli, yəni nida sözünə çevrilmiş nidalar : ey – ay – oy ( çağırış, müraciət bildirir)
ax – ah ( təəccüb, həsrət, töhmət,ağrı həyəcan və s. bildirir)
oy – vah – vay ( qorxu, həyəcan, təəssüf, kədər bildirir)
aman – ox ( təəssüf, məyusluq, həyəcan, fəryad bildirir)
of – uf ( ağrı bildirir)
bəh, bəh – ha...ha...ha... ( kinayə, sarkazm bildirir)
Dildə eyni sözlərin təkrarı da emosionallıq vasitələrindən biridir. Bu cür sözlər əsas nitq hissələrindən ismə, felə, sifətə, saya, zərfə xasdır və bunlar defislə yazılır.
İSİM. top- top − kos- kos;
SİFƏT. balaca–balaca – xırda–xırda – kiçik–kiçik; şirin–şirin – dadlı – dadlı – ləzzətli – ləzzətli;
FEL. kəsik–kəsik etmək – qırıq–qırıq etmək; yumru–yumru etmək – girdə - girdə etmək
ZƏRF. qaça–qaça – yüyürə yüyürə; qışqıra–qışqıra – çığıra–çığıra - bağıra–bağıra; yavaş–yavaş – asta–asta – ehmal–ehmal – ağır–ağır; qəmli–qəmli – qüssəli – qüssəli − qəmgin–qəmgin ; hirsli–hirsli – qəzəbli–qəzəbli − acıqlı – acıqlı
Beləliklə, dildə sinonimlərin üslubi məqsədəuyğunluq əsasında seçilib işlədilməsində emosional -ekspressiv sözlərin rolu böyükdür.
Dostları ilə paylaş: |