7. Morfoloji yolla düzələn üslubi sinonimlər
Üslubi sinonimlər nəinki adi kök formasında, hətta sözdüzəltmə şəkilçiləri vasitəsilə də əmələ gəlir ki, bu da morfoloji yolla sinonimliyin yaranması hesab olunur. Bu qrupa aid olan sinonimlər nitq hissələrindən isim , sifət və zərfin xüsusiyyətlərində özünü göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif şəkilçilər sözdə üslubi–semantik mənalar yaradır.
Azərbaycan dilçiliyi ədəbiyyatında sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinonimləri alimlərdən B.Abdullayev (1,78-124) öz dissertasiyasında tədqiq etmişdir. Bu sahədə onun xidmətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. O, sinonimlərin müxtəlif şəkilçilərdən yaranmasından bəhs edərək göstərir ki, sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinonimlərin müəyyən hissəsi sinonim sözlərə müxtəlif şəkilçilər əlavə etməklə düzəldiyi halda, müəyyən hissəsi də eyni bir sözə müxtəlif sinonim şəkilçilər əlavə etməklə düzəlir (1,79). Sonra alim haqlı olaraq sözdüzəltmə sinonimləri müxtəlifköklü və eyniköklü olmaq üzrə iki yerə bölür ( 1,79). Lakin bütün bunlara baxmayaraq, əsərdə sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinonimlərin üslubiliyi haqqında heç nə danışılmır.
Ümumiyyətlə, dilçilikdə bu sahə geniş tədqiq edilməmişdir. Sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinonimlər haqqında az da olsa sozet dilçi alimlərindən V. Meskutov (85), S.Abakulov və M.Solonina (38), R.P.Roqojnikova (91) öz tədqiqat əsərlərində danışırlar. Lakin R.P.Roqojnikova müstəsna olmaqla, o biri müəlliflər şəkilçilər vasitəsilə düzələn sinonimlərin üslubi əhəmiyyətindən söz açmırlar. R.P.Roqojnikova eyni və müxtəlifköklü üslubi sinonimlərin necə əmələ gəlməsi haqqında yazır : “ Eyni və müxtəlifköklü sinonimlər bir cümlədə, yaxud yaxın kontekstdə eyni sözün təkrarından qaçmaq üçün işlənə bilər (91,161).
Müxtəlifköklü sözdüzəltmə sinonimlərə nisbətən eyniköklü sözdüzəltmə sinonimlər daha geniş, daha çoxsahəlidir. Eyniköklü sözdüzəltmə sinonimlər quruluşuna görə sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlərdən yaranaraq müxtəlif növlərdən ibarətdir: sadə və düzəltmə, sadə və mürəkkəb, düzəltmə və mürəkkəb. Eyniköklü sözlər istər mətndə, istərsə də adi danışıqda konkretliyi tələb edir, hər hansı bir konkret predmeti ifadə edir. Buna görə də belə sözləri digər kök sinonimləri hər vaxt dəyişdirə bilməz. Eyniköklü sinonimlər hər hansı bir üslubi çalarlığı ifadə edir. R.P.Roqojnikova buna belə bir misal da verir : Любить свою гармонь Павка. Вздохнут басы, и засыплет гармошка лихую, заливистую (91,161).
Hər iki söz “ гармон” və “ гармошка” rus dilində danışıqda işlənir.
Rus dilində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də bu sözlər işlənir. Məsələn, “ Küçədə evimizin qarşısındakı quyuluqda gözəl şərqilər söylədilər, saz və qarmon çalınırdı” (Y.V.Çəmənzəminli); “Qaqqıldaşıb gülənlər, qarmoşka çalıb oynayanlar, tar çalıb oxuyanlar bir–birinə qarışmışdı” (M.Hüseyn).
Müasir Azərbaycan dilində sözdüzəltmə şəkilçilərlə əmələ gələn sinonimlər az deyildir. Bu şəkilçilər, B.Abdullayevin qeyd etdiyi kimi, həm əsl Azərbaycan dili şəkilçilərindən, həm də alınma şəkilçilərdən ( ərəb və fars dillərinin şəkilçiləri – N.S.) ibarətdir ( 1,86).
Eyniköklü sinonimlərin xidməti ondan ibarətdir ki, onlar həm cümlədə, həm də mətn daxilində işlənərkən üslubi mənasını nəzərə çarpdırır. Məsələn, igid – qoçaq – qoç sinonim cərgədə “ qoc” sözü məcazlaşaraq “igid” sözünün sinoniminə çevrilir.” Qoç” sözü yalnız mətndə üslubi çalarlıq yaradır. Bu, bir çox yazıçılar tərəfindən az işlədilsə də, amma şifahi xalq yaradıcılığında, xüsusilə də dastanlarda özünü büruzə verir. Müasir dil üçün “ qoç” sözü arxaikləşmişdir. Qoç Koroğlu, qoç Nəbi kimi işlənmələrdə bunun şahidi oluruq. Məsələn:
Qoç Koroğlu çıxır düzə ;
Baxmaram əlliyə, yüzə;
Mən dəlidən öyüd sizə;
Həddini aşmamaq gərək
( “ Koroğlu” dastanı).
Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi ;
Dostları ilə paylaş: |