Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu


Morfoloji yolla düzələn üslubi sinonimlər



Yüklə 0,93 Mb.
səhifə16/33
tarix01.01.2022
ölçüsü0,93 Mb.
#104279
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   33
7. Morfoloji yolla düzələn üslubi sinonimlər
Üslubi sinonimlər nəinki adi kök formasında, hətta sözdüzəltmə şəkilçiləri vasitəsilə də əmələ gəlir ki, bu da morfoloji yolla sinonimliyin yaranması hesab olunur. Bu qru­pa aid olan sinonimlər nitq hissələrindən isim , sifət və zər­fin xüsusiyyətlərində özünü göstərir. Qeyd etmək lazım­dır ki, müxtəlif şəkilçilər sözdə üslubi–semantik mənalar yara­dır.

Azərbaycan dilçiliyi ədəbiyyatında sözdüzəltmə nə­ticə­sində əmələ gələn sinonimləri alimlərdən B.Abdullayev (1,78-124) öz dissertasiyasında tədqiq etmişdir. Bu sahədə onun xidmətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. O, sino­nim­lərin müxtəlif şəkilçilərdən yaranmasından bəhs edərək gös­tərir ki, sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinonimlərin müəy­yən hissəsi sinonim sözlərə müxtəlif şəkilçilər əlavə et­məklə düzəldiyi halda, müəyyən hissəsi də eyni bir sözə müx­­­təlif sinonim şəkilçilər əlavə etməklə düzəlir (1,79). Sonra alim haqlı olaraq sözdüzəltmə sinonimləri müx­təlif­kök­lü və eyniköklü olmaq üzrə iki yerə bölür ( 1,79). Lakin bü­tün bunlara baxmayaraq, əsərdə sözdüzəltmə nəticəsində əmə­­lə gələn sinonimlərin üslubiliyi haqqında heç nə da­nışıl­­mır.

Ümumiyyətlə, dilçilikdə bu sahə geniş tədqiq edil­m­ə­mişdir. Sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinoni­mlər haqqında az da olsa sozet dilçi alimlərindən V. Mes­ku­­tov (85), S.Abakulov və M.Solonina (38), R.P.Roqo­j­ni­ko­va (91) öz tədqiqat əsərlərində danışırlar. Lakin R.P.Roqoj­ni­ko­va müstəsna olmaqla, o biri müəlliflər şə­kilçilər vasitəsilə düzələn sinonimlərin üslubi əhə­miy­yə­tin­dən söz açmırlar. R.P.Roqojnikova eyni və müxtəlifköklü üs­lubi sinonimlərin necə əmələ gəlməsi haqqında yazır : “ E­y­ni və müxtəlifköklü sinonimlər bir cümlədə, yaxud ya­xın kontekstdə eyni sözün təkrarından qaçmaq üçün işlənə bi­lər (91,161).

Müxtəlifköklü sözdüzəltmə sinonimlərə nisbətən eyni­köklü sözdüzəltmə sinonimlər daha geniş, daha çox­sa­həl­idir. Eyniköklü sözdüzəltmə sinonimlər quruluşuna görə sa­də, düzəltmə və mürəkkəb sözlərdən yaranaraq müxtəlif növlərdən ibarətdir: sadə və düzəltmə, sadə və mürəkkəb, dü­zəltmə və mürəkkəb. Eyniköklü sözlər istər mətndə, istər­sə də adi danışıqda konkretliyi tələb edir, hər hansı bir konkret predmeti ifadə edir. Buna görə də belə sözləri digər kök sinonimləri hər vaxt dəyişdirə bilməz. Eyniköklü si­nonimlər hər hansı bir üslubi çalarlığı ifadə edir. R.P.Roqojnikova buna belə bir misal da verir : Любить свою гармонь Павка. Вздохнут басы, и засыплет гармошка лихую, заливистую (91,161).

Hər iki söz “ гармон” və “ гармошка” rus dilində da­nışı­q­da işlənir.

Rus dilində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də bu söz­lər işlənir. Məsələn, “ Küçədə evimizin qarşısındakı qu­yu­luqda gözəl şərqilər söylədilər, saz və qarmon çalınır­dı” (Y.V.Çəmənzəminli); “Qaqqıldaşıb gülənlər, qarmoşka çalıb oy­nayanlar, tar çalıb oxuyanlar bir–birinə qarış­mı­ş­dı” (M.Hüseyn).

Müasir Azərbaycan dilində sözdüzəltmə şəkilçilərlə əmə­lə gələn sinonimlər az deyildir. Bu şəkilçilər, B.Ab­dulla­ye­vin qeyd etdiyi kimi, həm əsl Azərbaycan dili şə­kil­­çilə­rindən, həm də alınma şəkilçilərdən ( ərəb və fars dilləri­nin şəkilçiləri – N.S.) ibarətdir ( 1,86).

Eyniköklü sinonimlərin xidməti ondan ibarətdir ki, on­lar həm cümlədə, həm də mətn daxilində işlənərkən üslu­bi mənasını nəzərə çarpdırır. Məsələn, igid – qoçaq – qoç sinonim cərgədə “ qoc” sözü məcazlaşaraq “igid” sözü­nün sinoniminə çevrilir.” Qoç” sözü yalnız mətndə üslubi çalarlıq yaradır. Bu, bir çox yazıçılar tərəfindən az işlədilsə də, amma şifahi xalq yaradıcılığında, xüsusilə də dastan­lar­da özünü büruzə verir. Müasir dil üçün “ qoç” sözü arxaik­ləş­mişdir. Qoç Koroğlu, qoç Nəbi kimi işlənmələrdə bunun şa­hidi oluruq. Məsələn:



Qoç Koroğlu çıxır düzə ;

Baxmaram əlliyə, yüzə;

Mən dəlidən öyüd sizə;

Həddini aşmamaq gərək

( “ Koroğlu” dastanı).



Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi ;


Yüklə 0,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   33




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin