Azərbaycan tarixi

1.2.Azərbaycanda mis-daş (eneolit), erkən və orta tunc dövrləri.

Daş dövründən sonra Mis – Tunc dövrü gəlir və bu dövr özü iki mərhələyə bölünür: 1) Eneolit və yaxud Mis – daş dövrü (e.ə. VI – IV minilliklərlər); 2) Tunc dövrü (e.ə. IV – II minilliklər).

Eneolit (Mis - daş) dövrü e.ə VI - IV minillikləri əhatə edir. Bu dövrdə ilk dəfə metalla tanış olan insanlar misdən müxtəlif alətlər və bəzək əşyaları düzəldir, istehsal təsərrüfatını daha da inkişaf etdirirdilər. Mis yumşaq olduğu üçün ondan hazırlanan əmək aləti tez xarab olur, sıradan çıxırdı. Buna görə də təsərrüfatda və məişətdə mis alət­lərdən istifadə başlansa da, hələ də daş alətlər üstünlük təşkil edirdi. Eneolit dövrünə aid abidələr Qazax (Şomutəpə, Babadərviş, I Böyük Kəsik və s.), Mil-Qarabağ (Leylatəpə,Xantəpə, Meynə­təpə, Çalağan­təpə), Muğan (Əliköməktəpə), Naxçıvan (I Kültəpə), Cənubi Azər­baycan (Yanıqtəpə, Göytəpə) və s. yerlərdə aşkar edilmişdir. Bu dövrdə insanlar kiçik yaşa­yış məskənlərində qəbilə icması halında yaşayırdılar. Yaşayış evləri dairəvi planda, çaydaşı, çiy kərpic və möhrədən tikilir, kiçik otaqdan iba­rət olurdu. Ocaq evin ortasında qurulurdu. Torpaq toxa ilə şumlanır, toxa əkinçiliyi inkişaf edirdi. Taxıl dişli oraq ilə biçilir, məhsul iri küplərdə və quyularda saxlanılırdı. Bu dövrdə atın əhilləşdirilməsi ilə ev heyvanlarının əhilləşdirilməsi prosesi başa çatdı. Cəlilabad rayonunun Əliköməktəpə arxeoloji abidəsindən e.ə.V minilliyin sonuna aid əhilləş­dirilmiş at sümüyü tapılmışdır.
Əkinçi və maldar tayfaları qəbilə halında kiçik kəndlərdə yaşayır, əkinçilik, maldar­lıq və sənətkarlıqla məşğul olurdular. “Toxa əkin­çiliy”ndən istifadə olu­nur­du. Taxıl ehti­yatı iri saxsı küplərdə və quyu anbarlarda saxlanılırdı.
Ev sənətkarlığı. Eneolit dövründə ovçuluq və balıqçılıq ikinci dərəcəli məşğuliy­yətə çevrilmişdi, məşğuliyyətdə sənət­karlıq mühüm yer tutmağa baş­ladı. xüsusən B u dövrdə sənət sahələri daha çoxcəhətli idi. Daş və sümük əşyaları hazırlama, dəriişləmə kimi ənənəvi peşələrlə yanaşı, yeni istehsal sahələri - ağacişləmə, toxuculuq inkişaf edirdi. Daş baltaların cilalanması və itilənməsi geniş yayılmışdı. Töyrətəpə eneolit yaşayış yerində(Ağstafa) bir otaqda döşəmə üzərində nəhəng daş həvəng, zərbə daşı, parçalanmış daşlar, çoxlu sümük, o cümlədən yarımçıq qalmış sümük-məmulat, həm də alətlər üçün tədarük materialı tapıl­mışdır. Əliköməktəpədən tapılan boğazlı çəkmə formasında gil qab dəridən ayaqqabı hazırlanması ehtimalını yəqinliklə söyləməyə imkan verir. Sənətkarlar adi və boyalı saxsı qablar, daş, sümük və misdən əmək alətləri, məişət, bəzək əşyaları düzəldirdilər.
Mis-daş dövründə qoşa nigah yarandı. Qadına nəslin yaradıcısı, qəbilə və ailə ocağının qoruyucusu, ilahi qüvvə, bərə­kət, əmin-amanlıq, firavan­lıq, ilahəsi kimi baxılırdı. İctimai həyatda ağsaqqallar şurası rol oynamağa başladı. Ana­xaqanlığı yavaş-yavaş zəifləməyə başlasa da, tapılmış qadın heykəlləri bu dördə anaxaqanlığının hələ də möh­kəm olduğunu sübut edir.
Eneolit abidələrindən insanlların dini inamları, ovsun, dini və dəfn mərasimlərini əks etdirən maddi-mədə­niyyət nümunələri tapılmış­dır. Ölülər yaşayış məskənlərində, binaların arasında, evlərin içərisində dəfn edilirdilər.Dəfn zamanı ölülərin üzərinə qan rəmzi olaraq qırmızı boya çəkir və yaxud qırmızı oxra səpirdilər.